Istituto Cimbro - Kulturinstitut Lusérn - Marzo

LEM SOI EARDE

Gli abitanti della montagna con il proprio lavoro fanno parte di un laboratorio nell’ambiente in cui vivono, fatto di risorse, scambi ed equilibri. Con tutte le modernità a disposizione, noi tutti siamo chiamati alla salvaguardia, in quanto oggi siamo noi i diretti fruitori dei prodotti di questi territori, per essere anche un domani, testimoni credibili della cultura della montagna per le generazioni future. Fin azta di bèlt von vaüchtn, roasan un vichar, pintetze pittar arbat von laüt boda lem afti pèrng åna zo schedegase anåndar, bartz soin daz péste geschénkh bobar mang lazzan dar earde un in sèlln bodaz nåkhemmen. Dar pèrge iz azpe a bèrkstat un asó gelebet pittar arbat von kentsch, baké, manèkkar, schavar, birtar, maistre vo ski, artidjé, maurar, tischlar, veróine vo kultùr, machat darkhénnen ünsarna kultùr. Biar alz protagonìstn, mochan machan üsarn toal, un ditza bartze darstécharn hèrta mearar, azta di Provìntz vo Tria, pitt prodjèkte, asó azpe sa ’z vürkhinnt, bart untarstützan hèrta mearar allz ditza, saugante å daz sèll boda ågeat, un boda nützt aniagladar sektór. Dòpo bartz stian in djungen, instèlln allz pitt naüge teknolodjìe boda dar progresso haüt zo tage gitten zo magase pezzarn, machante mindar fadìge un zo gebinnada drau mearar. Vo dar sait von naüng djenerazióngen beratz, daz peste azta bortatn khlummane naüge arbatn, getrakk vür attn livèl vonar famìldja. Tüanante asó stianatmada drinn pezzar pinn zerom zo vüara durch di arbat boma hatt zornìrt. Aniaglaz az berat gelokht at eppaz boden gevallt tüan, sichar dartüanatz, umbrómm nèt alle mang soin birtn, un nèt alle mang machan di baké odar di schavar. Schaugante å ünsar toal zung earde asó azpe si iz drinngevånk afti hoachebene, beratz bichte azpe ’z iz gést in ar bòtta in di Vesandarn gem mearar platz zo arbata èkhar vo patàtn, pern, hennepern un khabaz. Dise koltivatzióngen rodlante haltn fin obar di 1300 metre o.m. un azpe ma sek nidar ledrenar setzansa azpe koltivatzióng alle di khlumman frukte in di vase. Geholft pitt naüge makinàrdje un mètode bio magatnda bortn naüge Konsòrtzi azpe ’z khinnt vür durch sèmm ka Rotz vor di patàtn, odar di koltivatzióngen afti hoachebene vo Piné. Earde, sunn un bazzar, menglatn nèt vor di fanétschan vo dise koltivatzióngen. Azta di ågestèllte büro von Dianest vor di beldar, vor di vichar, vor ’z bazzar arbatn panåndar, vürlegante ke dar pèrge bart lem pitt allz daz sèll boden gehöart un boden nå loaft. Allz berat ingerichtet azpe a khettnen, åna zo schedegase; zum baispil dar bakå boazt ke in zèrte zòne boda èstet dar khönig vo dar bartl mochtar menen spetar, bartar menen an lestn. Azpe vor di kentsch saübarn di kampìglndar von hemmar billz soin gemuant pezzarz mòrbiatz vuatar vor di khüa un vor üsåndar ditza bartaz khearn bidrùmm benn bar gian zo khoava di milch un in khés, un allz daz sèll boda khint auzgezoget vo dar milch. Allz daz pezzarste, mearar gesùnt un zuargeprenk aftn km zèro. ’Z gehültz gehakht von manèkkar in an stroach iz kennt abegèt in di sage, est eppaz naügez izta vürkhennt vor bem ’z arbateta in balt; pittn naüge makinàrdje malnsa auz ’z gemülega un daz sèll boda steat dòpo abegeschelt di vaücht khinnt genützt zo bèrma groaze pöst azpe schualn, hòteln, saune, un ditza lirntaz ke in alle di arbatn bèkslnsa di sachandar. Di fremmegen o machan toal von üsarn lentar un benn sa khemmen zo khoava afti hoachebene håmsa gearn haüsar pitt khlummane metratùre un darzuar böllatnsa zern daz mindarste bennsase lem, umbrómm sa fermarnse bintsche tage, djüsto verte di boch zo rastase auz. Asó di firme bartn hèrta mearar nützan matardjéln zo spara enerdjìe, schaugante zuar in sèlln alternatìve. Allz dizta gelekk panåndar mage nèt khémmen vorschobet ma ’z mocht gian vürsnen sedeguàl. Zo leba afti pèrng ’z mentsch mochat gloam umbrómm du hast nèt allz untar ’z haus azpe in di statt. ’Z khostet fadìge, zait, un vil sakrifìtsche. Haüt sebar nohèrta in televisióng ke vil djunge, nidar tiaf pa Beleschlånt o soinse bidar gelekk zo nemma zo hent un zo koltivàra di earde. Eppaz izta sichar nå zo bèksla. Un darzuar mochpar haltn kunt, un nèt vorgèzzan ké attn pèrge di natùr bodaz steat umminùm azmar nèt nåsteat un hüatet, bartze hèrta håm gevintzart afti arbat von laüt, un palle odar spet bartzar nemmen bodrùmm soi toal.

A.G.

VASTN - EPPAZ GUATZ VOR LAIP UN SEAL

Da lustegarste zait von djar, dar vaschom, iz aromai vorgånt. Vor berda gloabet, an èscharmitta hatta ågeheft di vastzait, la quaresima, boda duràrt fin an stillvraita, odar pezzar khött, fin an baibfintzta. Ünsarne altn dise djar håm gevastet azpida hatt geschafft di khirch, un balsa nèt håm gevastet, vil vert håmsa gehummart, umbrómm ma boazt ke 'z lem aft ünsarne pèrng iz gest schaüla hert. Nå in altn regln vo dar khirch hattma getarft èzzan vlaisch schiar 220 tang atz djar, ma afti tischan von ünsarn non 'z vlaisch hattmaz gesek furse lai a drai, viar vert atz djar. In d’earst halbe von vorgånnatn djarhundart vil laüt aft ünsarne saitn soin darkrånkht vo dar pelàgra, a schaüladar beata boda khint a fòrtza z'èzza lai pult plint un ploaz. Aff ettlane saitn in di vastzait hattma njånka getarft èzzan öala, khes odar soff - vor di ortodòsse iz asó no haüt. Vor daz sèll, di öala hattmase gesotet zoa azza nèt gian dimàl fin gerift di vastzait - vo sèmm ståmmta abe di traditzióng von öala vo Oastarn. Darnå in zboate concilio di regln vor di vastzait soin khent gelükkart vil. Vor di khirch von draite djartausankh, zoa zo giana au in hümbl möchtma nèt per fòrtza hummarn. Vil bichtegar iz gloam, vüarn an èrtegez lem un helvan in åndarn azpida hatt gelirnt Djesù. Ditza però billz nèt munen ke di vastzait hatt vorlórt soin sinn un vèrt. Haützotage, in ünsarn haüsarn, di khüalschrenk soin gestekht voll pitt alla dar sòrt un di schaülan djardar von hummar soin eppaz boda lai di eltarstn gedenkhan. Ma in ta’ vo haüt o, hèrta mearar laüt usitàrn zo vasta, un nèt hèrta vor resóngen boda håm zo tümmana pittar relidjóng alùmma. Ma boazt ke vastn - a tiabas a bòtta un pitt maz, ma vorsteatz - iz gesùnt, ’z saübart in laip un schützten vo viln beata. Stian gåntz åna z'èzza iz nèt sovl sber azpi ma magat munen, però ma schöllatz nèt tüan vor lengar baz umman, zboa tang, pezzar balma nèt möcht arbatn, umbrómm machan fadìge un vastn geatz nèt guat. Zoa zo geba in laip genumma bazzar, vitamìn un minerél makma trinkhan tè, vrischan saft (nèt gezükkart), skòtta odar bröde åna vlaisch. In tage vor ma åheft zo vasta schöllatmase boróatn vorzìchtante zo roacha, zo trinkha alkol un kafè un haltantese ring pinn gièzza. Ma tarft nèt auhöarn zo vasta allz in an stroach, ma laise laise, èzzante an earstn lai eppaz ringez azpi an öpfl, an jogurt odar a supp, zoa zo geba in laip di zait bidar zo gebénase in gièzza. No eppaz bichtegez: vastn iz sichar nicht vor khindar un djunge untar 18 djar, vor di altn, vor baibar boda nåtrang odar gem in khinn zo taida, vor laüt boda soin krånkh, kartza magar odar kartza dikh: zoa zo vorlìara a par a kilo, tüat mövarnse mearar un èzzan alla dar sòrt, ma pinn djüst maz, magàre pittar hilf von an dietòlogo. An lestn, niamat schöllat vastn åna zo bizza bia un baz - in zbaivl rensan pinn dokhtur iz nia gevelt. Vor berdasan bill bizzan mearar, soinda vil libadar geschribet vo gekhennate studiös - tüat vorsan in di bibliotèk.

Paolo Pergher

BALDA “ECOLOGIA” IZ GEST LAI A BORT ZO SÜACHA IN BÖRTARPUACH

Per la gente di montagna, bruciare l’inverno, simbolicamente rappresentato da un grande falò, e chiamare il Martzo significa risvegliare la terra perché si possa inizia re un nuovo anno di semina e di raccolto. Est dar Martzo iz a sachan boda macht zuarkhemmen vil von ünsarn laüt boda vort lem peng arbat, un boda rüaft aftz Kraütz alle di Lusérnar boda lem in lånt o. Alle uminùm in vaür zo traiba vort daz schaüla bèttar un zo rüava di lengarn tang von långez. Di gröazarn khindar gian ummar pa lånt pinn karétt zo lesa au di faschìla holtz boda boróatn di laüt auzzalt dar tür, un di khlümmanarn, balsa nètt gelången zo machase vüarn se o aftn karétt, gian nå pittn schèlln un pittn struméntn boda khlèpparn un bosa boróatn in di biblioték in tages. In Martzo vorprennenen di Pompìarn, pitt allz daz sèll bodada bill soin zoa az sai eppaz sichar vor alle un daz sèll boda khint vorprennt, iz a katàsta holtz. Un alóra khintmar in sint balde pinn gest khinn i un bintsche mear håm no pensàrt aftn martzo, ma biar khindar, bibar ånka soin gest khlumma, håmda gehaltet z’züntanen. Bar soin gånt ummar kan laüt boda håm gehatt di aute, sichar mindar baz in ta’ vo haüt, zo vorsa di altn kopertü bobar håm gedjukht drau afte katàsta augemacht pitt alla dar sòrt, ’z holtz hattmaz gemucht sparn. Bar soinaz gezoget sin au untar in fòrte, au pa bisan von Boaln, getritzlt pinn schnearöaf, ber ’z izta gest guat zo tragase, un lai in pa snea å pittn skarpü von Piuma boda nètt håm gelazzt inngian nicht, di åndarn. Un balzaz hatt varìrt ke da hebatnaz gemak seng vo baitom, abe in lånt, saibaraz augehaltet un håm augemacht in khast. In tåmpf von kopertü, azzeda drau pensàr, höaren no est nidar pa gorgl, kesà bida dar ozòno iz lai inkånt, baldaraz hatt gesek pittn forminént zo gebanen vaür. Est sichar tüanatz niamat mear, bar soin alle mearar ekolodjìsti, un iz djüst asó, bar håm a bèlt zo lazza in sèllnen bodaz nåkhemmen, nètt zo distrüdjrase, ma pensàrn ke bar håm geholft zo halta au a traditzióng un zo machase lem fin haüt, machtzme höarn eppaz mindar in kolpa vor in schade bode sichar håm gemacht.