--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 5 GENNAIO 2018 ---
Natale: ricordi ed emozioni
Il Natale riporta limpidi e squillanti le voci, i suoni, le luci, i colori delle feste della nostra infanzia che sembravano essersi sbiaditi nello scorrere del tempo. E invece sono lì, pronti a riemergere ogni anno, a riportarci di nuovo i volti dei nostri cari che ormai ritroviamo soltanto nei nostri sogni, nelle lunghe notti che sembrano altre vite, altri viaggi in altri mondi, perché le persone se ne vanno ma l’amore che ci unisce a loro è per sempre e forse, ritrovarsi nei sogni è il paradiso promesso.
Dise djar ka üs izta khent dar Gesù Bambìno, daz sèll khlumma khinn boda iz gest in parn von presèpio boda hatt nia gemenglt untar ’z èlbarle boda hatt gehakht moi tatta, alle djar, un bodar hatt zuargeprenk, ar pa Khnöttla, in an sakh, zoa azzen nètt sege dar saltàro.
Biar khindar håm hèrta gevuntet di zait un in lust zo giana na rakh, un dena habar augerüstet in albar vo Boinichtn, un untar habar gemacht in presèpio, pitt allz daz sèll bobar håm gehatt: holtz, rong, khnottn, geprochate spètsche zo macha di hülm, rakh un bata zo macha in snea.
Est muche khön ke bar håm boll gehatt an salòtto, da huam, boda nètt iz pròpio gest khlumma, ma machanda inn an balt, iz gest furse eppaz kartza vil. Üs però hattzaz gevàllt asó, un asó habar gemacht.
’Z izta o zo khöna ke, in salòtto, izta gest dar kaminétt, an lusso vor di sèlln djar, bobar håm ågezüntet lai balda iz gest eppaz zo vaira, un ka Boinichtn izzar nia gestånt darléscht.
Daz sèll bodaz hatt gevàllt daz meararste üs khindar, balda daz durr holtz hatt geprunnt lazzante auz soi berme, boda khummadar riskaldaménto in ta’ vo haüt gitt neméar, iz gest schaung di splittarla boda soin geloft au pa khemmech: di sealn von laüt bodaz håm gehaltet gearn, hattze khött moi nona. Balda ’z vaür hatt gemöttet un soinda lai gest di glüat, saibaraz gegòdart zo trètza di “armen sealn” pittn aisan von heart, bar håm gerüast in di èsch un di splittarla soin inkånt azpe nia.
Est, dar kaminétt iz boll gest gemacht von an bravatn maurar azpe moi vatar, defàte dar hatt nia getempft, un dar khemmech hatt gezoget garècht pittn untar bint o, ma, ’z izta hèrta an ma, dar hatt nètt gehatt ’z türle pitt glass afta vorå, un asó, di splittarn, soin geloft bobràll. Moi nona, in sèll abas vo Boinichtn vo vor vil djar, hattaz zuargestritet, si, bodaz hatt hèrta vorzàiget allz un hattaz gelazzt tüan “alto e basso bazzar böllt”, azpe dar hatt hèrta remproveràrt moi måmma, balze iz gekheart auar von stèlln un hatt gevuntet an durchanåndar, in sèll abas hattzaz pròprio zuargestritet un hattaz khött ke di “armen sealn” beratnse darzürnt. Bèm, eppaz mearar bar baz ditza hettat nètt gemak soin, ombrómm di armen sealn soinse åndarz baz darzürnt, da soinse ågezüntet un dar presèpe, daz sèll schümma khlumma bèltle augemacht untar ’z èlbarle, in salòtto, hatt gevånk vaür, un di schavar, di öm, dar Giuseppe persìn, soin squàse zorgånt. ’Z izzese lai salvàrt dar Gesù Bambìn boda, da sèll nacht o, bibarsaz ånka neméar beratn impìtet dopo daz sèll bobar håm gehatt kombinàrt, hattaz gelazzt a geschenkh: azpe alle djar, iz gest a spil zo maga spiln pittnåndar alle un da sèll bòtta, gedenkhemarz no garècht, iz gest di “battaglia navale”.
In dise tang khemmenaz zo venna di drai Hailege Khönig
I primi di gennaio sono sempre stati giorni di grande tradizione a Luserna, bambini di tutte le età in gruppi di tre ma anche quattro, andavano, e vanno tutt’oggi, di casa in casa cantando una canzone natalizia e raccogliendo dolci e offerte dalle persone che lieti li ascoltavano: è la tradizione dei Tre Re, ancora viva nelle comunità di Luserna e in altre valli del Trentino.
Atz drai, viare un vünve von djenàro, azta laütet dar brondì von haus, mochtma loavan offezotüana di tür umbrómm ’z magatnz soin di drai re! Atz Lusérn un in åndre teldar vodar Provìntz, halteta no hert disa alt traditzióng vo dise djar: drai odar viar khindar pittnåndar boda gian haus vor haus singante an alta kantzù vo Boinichtn boda kontàrt di stòrdja von Remagi boda gian nå in Stèrn zo riva fin ka Gottarhear boda iz lai gebortet.
Di vairta von Remagi un di traditzióng zo “singa in stèrn” iz gebortet in di erstn djardar von djar tausankh in di nòrdischen lentar boda di khindar soin ummargånt pitt an groazan stèrn gemacht pitt holtz, augerüstet azpe di Remagi singate a kantzù. An earstn di khindar håm gevånk apparéppaz z’ ezza, bòmbela, tschokolèttla odar a par naréntz; dena, atz Lusérn o, di khindar håm ågeheft z’ ziaga au gèlt vor di armen laüt machante a guata atzióng o.
Azta disa alta tradizióng iz no lente in ünsar lånt mochma khön Vorgèll’z Gott in Kulturinstitut, boda in di djardar ’90 balda di khindar håm ågeheft z’ soina hèrta mindar un vil famìldje soin gånt ka Tria un in åndre stattn, hatt djüst pensàrt zo halta disa traditzióng. Pròprio pitt disa mission dar Kulturistitut hatt augerichtet, vor mearar djar, an konkórso zoa azta di khindar gian no zo singa in di haüsar un in di birthaüsar von lånt, un in disa okkasióng di kantzù, boda iz hèrta gest gesunk atz belesch, iz khent übersetzt azpe biar. Di khindar, boda an lestn håm hèrta gevånk alle eppaz, soin gest luste un kontént un, daz peste, iz pròprio ke disa traditzióng iz khent augehaltet gerècht tånto ke in di sèlln djardar ünsarne khummane zimbar “tre re” soin o gånt, pinn åndarn vodar provìntz, zo singa in Duomo ka Tria kan Bischof un zo vaira pinn åndarn khindar fin au a Tesero. Paipar alóra haür o, ünsarne khummane Remagi zoa zo gedenkha Gottarhear un ünsarne traditzióngen o.
“Ghedígo bart soin soi nåm.”
Di kartn von panetü vo Boinichtn, soin sa khent zuargehaltet vor di geln khübln, bidar zo maga soin genützt, asó azpe di bòtzan in di klokkn von glass, sinamài di schöpp bartn khemmen bidar gemalt. Allz vinnt bidar an bege. Dar moi un dar sèll vo moin baibe, darzùar pitt moin khindar; ummaz no nå zo borta, vorsemar, un boaze nètt bia dar bart vürgian. Alle poade arbapar in da lestésege firma. Uminùm in lest tisch von sindakèt håmsa auzgemacht ke halbe von arbatar ågestèllt bartn auztretn un bartn khemmen gelazzt dahuam. Zèrte sa auzgehakht soin in integratzióng un mochan furse lazzan di arbat vor hèrta.
Alle tage moine oang kraützarnse pinn sèlln von åndarn arbatar, moine tschelln, un åna zo reda pensàrbar: “Bartzmar trèffan miar?” “Bartztar trèffan diar?” “Furse anåndar?”.
Di sèlln boda arbatn inn in büro hevan njånka in khopf. Sèmm bode hån pensàrt ke da stian pezzar baz beråndre, soinsa in di lestésege ünsarn tritt. “Bildo umbèksln?” “’Z helftar nicht est!” “Halparz auz alle panåndar!” Njånka dahuam iztada khummana auhabe, ma schlaft bintsche padar nacht, a khnopf in hals, in ettlane, hattze gemacht åhevan zo nemma medísin. Affon tisch ettlane valdja z’ zala: ’z liacht, dar gaz, ’z bazzar, dar zis, a zettele von khindar vo € 50,00, € 30,00, € 20,00 vor di kurse vo ski, ’z gesbìmma, vor di schual. I moch haltn di sterche zo halta lente disan gluat boda möttet innzalt. “Lazzte nètt gian, zedar nètt, eppaz bart bèksln in pezzar.” Khüdemar innzalt. A spruch khütt: “Balda dar bint plast un schüttlt, di earstn boda valln soinz di zimen von vaüchtn.” Vor üsåndre iz nètt asó; di hoachan haltn hèrta soin platz un biar azpe di burtzan züntrest dar vaücht halpar auz alle di ströach von bèttadar. Sa soinz gest se di vüarar von dianest von disan plint markà. Seåndre hebatn gemocht stian darvür in disa sber situatzióng. I spèrr di oang vor an minùtt, zo intrùama bia auzzobindlanaz vo disarn rüde. Ummaz atz zboa. Epparùmmaz bartmar sparn disan stich vonan sbèrt in hèrtz. Ditza naüge djar az nètt saibe kartza streng, az preng glükh, gesùnthait… arbat zo ziaga vür. Haüt in lest von djar arbate machante in lest turno. I djukhat hintar di raza von orolódjo, ma ’z iz kartza spet, bar soin attn oro von naüge djar. Sa håme ågerüaft, a zittrar auvar pan gåntz rukkn izzmar durchpasàrt, balzamar håm khött ke ’z izta gebortet a muntarz diarndle. Ja, daz moi! Gebèzzarnte moine oang håm gesprüdart a zengratz gegàüla. In vorgånnate djar 2017 lazzen hintar an spur vo moin zeacharn; est lache inan pumblate druckh pitt moin tschelln. Moi hèrtz mage nètt dargémse. “Bia hoaztarz?” Bar hånz sa gehatt zornìrt: “Ghedígo bart soin soi nåm.”
Nå in tritt von bolf
Tra gli animali a forte capacità evocativa, il lupo è senz’altro una delle creature selvagge più affascinanti che ha popolato l’immaginario delle genti che hanno vissuto, o che tuttora vivono, a contatto con questo esemplare.
Protagonista di fiabe e racconti, è uno dei pochi animali che ha caratterizzato ed influenzato la cultura umana, incarnando sia la leggenda dell’essere libero ed inafferrabile, fiero ed autosufficiente, che fantasie e superstizioni che lo identificavano come simbolo del male e terrore dei viandanti.
Dar bolf, a vich boda fin vor zboahundart djar hatt gilebet in di beldar vo schiar da gåntz Euròpa, iz khennt schaüla getöatet un vortgetribet vor a långa zait.
’Z izta khennt geschètzt ke in di djardar ’70 in Beleschlånt soinda no gest gistånt mindar baz 100 bölf. Est mochatndarar soin 1500, schiar dar 17-18 % von bölf vodar gåntz Euròpa. Vo dise vichar dar 15-20 % krapàrt alle djar, daz meararste peng in månnen bodase auzmachan, ånka azza nètt magatn.
In di lestn zen djar, laise laise un ena azta epparùmmaz tüa eppaz, dise billn vichar soin nå zo kheara bidrùmm at di ünsarn pèrng o; vor ditza iz bichte khennense pezzar un bizzan bia sa lem. Nètt alle bizzan bi starch anìagladar bolf iz gipuntet in åndarn, bi gearn alle helvan auzügln di djungen un bettane khluage vichar ’z soinz.
Azzar böllt bizzan eppaz mearar, khennt pitt üs „nå in tritt von bolf“ von 2 von abrél in Dokumentationszen-trum Lusérn.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 19 GENNAIO 2018 ---
Snea, slit, snearoaf z’arbata
Z snaibet, ’z snaibet!! Asó håmsa gehoket moine khindar, in tage bo ’z hatt gesnibet. Est soinz gest ettlane stadjóngen bode nètt håm gesek alln in sèll snea in an stroach alùmma, un di khindar soinse lai auzgedjukht pittn bob, zo raita. Est paitparen alle zo raita un zuarziaga di turìstn, ma in an stroach, hånne khött moin khindar, iz nètt gest asó. Dar snea, dise djar, iz gest mengl vor ’z lem von laüt von pèrng.
Pan bintar, dar snea hatta gemucht soin zoa azza mang zuarziang ’z holtz bosa håm gehatt gekhastet in balt, in da schümma stadjóng. Di baké anvétze håm auzgetrakk in mist in di èkkar un håm argezoget von Hüttn odar auz von Bisele, ’z höbe vor di khüa boda, übar in bintar, soin gest in di stèlln von lånt.
Di khindar håmar gevorst bia da håm gemak tüan dise arbatn pittn snea. Ja, se in slit håmen furse neånka nia gesek auz von an musèo, un mang nètt bizzan bia ma hatten genützt dise djar. Alóra hånnen kontàrt ke üsarne altn, pan bintar, soinen gemèkket di staing pittn snearoaf un soin gerift sin in Bisele, da håm gemucht tritzln un schauvln sin azta ’z begele iz gest azpe a vlekh zo magada drautretn ena zo giana untar.
Daz peste iz gest balda, dena zo haba gepakket in snea, hatz gevrort, ombrómm asó izzar khent schümma hert un dar slit hatt geloft azpe nia.
“Bi schümma!!” Håmsa khött di khindar: “Geabar biar o, zo tritzla in snea pittn snearoaf boda soin augehenkh “per beléza” afte stiang!”. Ja ja, khindar, dar boazt nètt di fadìge boda håm gemacht ünsarn laüt zoa azta est biar mang no lem in ditza khlumma lentle au afte pèrng. Est iz allz gespìla un di snearöaf hoazan “ciaspole”. Dise djar iz gest arbat zo leba.
Di khindar soinse nidargesotzt un håmar gevorst bidemarse gedenkh i, dise sachandar. Ja, hånnen rispùndart, i gedenkhmarse moine altn, in aldar vrüa no vordase iz gemacht dar takh, gian pittn snearoaf au pa bisan, ma nètt lai ditza, i gedenkhmar o moin tatta bodasen iz gemacht, di snearoaf, un boden iz gemacht in slit un di penn. I bartamar nia vorgèzzan daz khlumma pennle bodar hatt gemacht vor mi, un i pinme gehöart a månn.
“Ohh, ma bia, dar nono hatt gemacht pennen un slit un snearoaf, alùmma?”. Di khindar håmda nètt gemak gloam, est khoaftma allz un pensàrn ke söllane sachandar, boma est vennt lai in di musèi, soin khent gemacht von non, parìrtz neånka bar.
“Est peró, möchsto khön bia da håm getånt!”. Oh ja, khindar, i bartzaz aukontàrn, est antånto geabar ka Tria zo khoava di naüng skin pittn skarpü. Gloabetarz ke miar hattmarse gemacht moi tatta, un di skarpü, boda alóra håm gehoazt “pèrkschua”, hattmarse gemacht dar Piuma, in di butége bodar hatt gehatt in platz, sèmm boda est izta di Biblioték? Da soin darstånt un est paitnsa azze vürgea zo kontàra von skin, von slit, von snearoaf un von pèrkschua. Ombrómm dar snea, iz gest arbat un lem, ma hèrta gespìla vor di khindar o.
Asterix un Obelix
Vüchtzekh djar vor Gottarhear alla di Gallia iz untar Roma... Pròprio alla? No! A lentle in Armorica, gilebet vo trotzate Galli resìstart no un hèrta”
Asó hevanza å alle di 37 libadar vo Asterix, libadar boda no est mama vennen in alle di bibliotèke vodar bèlt. Ben i pinn gest khlumma un hån gihöart ren vo zimbarn pinnemar hèrta vürgistèllt ünsre alte, vo vor 2000 djar, azpe di sèlln boda håm gilebet in a “khlumma lentle in Armorica”: alle pinn baffan, starch un pinn èlmo pitt drau 2 horn. I gloabe ke vil von sèllnen boda nèt khennen gerècht ünsra stòrdja gloam no est ke bar soin gest pròprio asó.
Geschribet khurtz un guat di libadar vo “Asterix un Obelix” zoang bazta mang machan zboa tschelln zo macha nètt valln soi lentle untar Roma. Zo helvanen izta an druido, Panoramix, boda khocht un sautart au a bröde boda macht khemmen starch di sèllnen bodaze trinkhan. Asterix iz khlumma, furbat, biondat un pitt groazan baffan, soi tschell Obelix iz groaz, dikh, lustat un hürtzar. Obelix zoaget allz daz sèll boda iz letz von Frantschésan, ma in alle di libadar mama lachan von “schaülan sachandar” vo alln in laüt vodar gåntzan Euròpa.. asó di Inglésan höarn au zo tüana allz daz sèll bosa soin nå zo tüana zo maga trinkhan tè alle tage di vünve un vüarn di bang afta givelata sait von bege.. un di belesan soin furbat un narrat!
Da earst bòtta boda iz khent gischribet Asterix, iz gest mindar baz zen djar boda di Fråntscha iz gest auz von zboate bèltkriage, un Charles de Gaulle iz gest khent vo bintsche vorsìtzar vodar Frantschözische Repubblica. Alle håm no gihatt in sint bazta iz gest vürkhennt balda di Taütschan håm gischafft in Fråntscha, un Asterix boda kriaget pinn soldàn vo Roma hatt parìrt azpe dar de Gaulle boda hatt gikriaget pinn Taütschan.. lai pitt vil meara sachandar zo maga lachan!
Di libadar vo Asterix soin khent gischribet vo zboa månnen boda håm nètt gihatt burtzan in Fråntscha. Di Eltarn von earst schraibar, René Goscinny, soin gest zboa polèkk un er hatt gilebet in Fråntscha lai di earstn zboa djar vo soi lem, spetar soi famìldja iz gånt zo leba in Sud America, un a New York. An lestn izzar gikheart bodrùmm a Parigi 'z djar 1946, baldar hatt gihatt 20 djar. Dar åndar månn boda hatt gimacht bortn Asterix hoazt Albert Uderzo un soine Eltarn soin gest belese. Est René Goscinny izta neméar, dar iz gistorbet 'z djar 1977, ma no est naüge libadar vo “Asterix un Obelix” khemmen gischribet un vorkhoaft in da gåntz bèlt.
Di altn zungen vodar bèlt
Nel suo “Atlas of the World’s languages in danger”, una sorta di atlante delle lingue a rischio estinzione, ripreso in questi giorni anche dalla testata italiana “Il Sole 24 Ore”, Unesco ne censisce trenta in tutta la penisola. Ce ne sarebbero altre tre, parlate nelle valli alpine e con affinità al tedesco, per i quali però l’agenzia Onu non è in grado di stimare il numero di persone parlanti. Fra le lingue dichiarate “definitely endangered” dall’Unesco figurano anche il Cimbro, il Mòcheno ed il Ladino.
Dar Unesco, boda arbatet in Euròpa vor di umbèlt, ’z gelìrna un di kultùr - khint zuar in altn zungen vodar bèlt boda soin starch in perìkolo, un fra dise, khönsa, da Zimbarzung un dar Bersentolerish o. Vo disan prodjèkt hatta geredet sinamài dar gekhennate fòldjo “il Sole 24 Ore” o. Affon sito “Atlas of the World’s languages in danger” makma vennen alle di zungen – 2700 in da gåntz bèlt – boda khemmen geredet romài gåntz biane odar boda soin nå de bege zo giana zo vorlùr. Fra dise 2700 zungen, 30 soin in Beleschlånt (di meararstn in di Alpn) un di mappa machtaz seng che ünsarna zung khint gelekk fra di sèlln “definitely endangered”, starch in perìkolo: ma lest defàtti ke di Zimbarzung khint geredet lai atz Lusérn un ke in åndarn lentar azpe Ljetzan, Slege un Robån izze romài gestorbet. Google o, vor a par djar, hatt gemacht eppaz schiar gelàich: dar prodjèkt - durchgivüart von kolòsso internet, hoazt “Endangered Languages”, zungen in perìkolo - un böllat helvan in 3500 zungen von sèlln 7000 geredet in da gåntz bèlt boda khemmen geredet hèrta mindar. Anìaglaz boda khennt a zung odar iz guat zo schraiba mak vazzan affon sito geschràiba odar redjistratzióngen vodar zung. Darnå, an gruppo vo espèrte bart gian vürsnen zo arkiviàra allz un zo publikàraz asó azta alle mangz åschaun. Dar skòpo vo disan prodjèkt iz gåntz dèstar zo vorstìana: in a zung, biar Lusérnar bizzanz gerècht, izta ’z lem un di burtzan von an lånt un alle soine laüt. Di espèrte khön ke lai daz zene vor hundart von zungen in di bèlt soin sichar vor di djardar boda khemmen un alle di åndarn bartn gian laise laise vorlórt. Ditza khint vür umbrómm di zaitn bèkhsln hèrta mearar un bahémmegar - in a bort: globalizatzióng. ’Z iz genùmma seng ke dar 50 vor hundart vodar gåntz popolatzióng vodar bèlt redet lai zen zungen: tschinés, hindi, spagnól, inglés, portogés, frantschés, arabo, russ, bengalés un djaponés. Bar gloam però ke allz daz sèll boma sait nå zo tüana zo halta au da Zimbarzung bart sichar gem soine risultàte: Lusérn un soi zung, dòpo a par djardar vo krisi, håm est gevuntet a naügez un gesichart a lengarz lem.
Haltnse gisùnt tritzlante
'Z iz sa mearare djar boma barnt ke hèrta mearar laüt khemmen in ünsar lånt, sitzan auz von auto un lengen å di modèrnegen pèrkschua un dena sek- mase neméar. Abas, sekmase khearn bidrùmm von balt, gian zur soin auto, mudarnse, sitzan inn, un gian vort.
Disar iz a toal von naüge turìsmo boda heft å zo vånga vuaz, nètt lai atz Lusérn, ma in di gåntzan Alpn un Appennini.
Di laüt håm vorstånt ke z’stiana gisùnt mochtma “tritzln„ , tritzln billz muanen gesùnthait un, berda hatt gearn di natùr, billz o muanen, lem di natùr an tage zboa atti boch.
Azpar gian in di boténg vo spòrt sebar hèrta mindar skin vo fondo un hèrta mearar snearöaf un schümmane pèrkschua. Lai in lest sunta atz Lusérn izta gerift a korìara boda hatt abegivazzt an hauf laüt, alle pitt soin snearoaf, boda håm gevånk ummaz von ünsarn schümman staigela. Furse mochapar åhevan zo boroatnaz vor disan naüge turìsmo o.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 2 FEBBRAIO 2018 ---
Lirnen zo slava pezzar un destrar
Ma roatet ke bar pasàrn schiar an draite von ünsar lem slavante. Disa zait però iz nèt higedjukht: vor ünsar laip, slavan iz nèt mindar bichte baz èzzan odar trinkhan. Slavante vazzbar ünsarne "pile" zoa z’soina bidar vrisch un muntar in tage darnå. Slavan iz bichte vor ’z hirn o zoa azzaz mage lirnen hèrta naüge sachandar. Ber vo üs hatt no nia gestentet zo inslàva, rånklante in pett vor urn un zelante tausankhtar öbla? Berda nèt slaft genùmma, in tage darnå iz zutze un loade, höartze debl, macht fadìge auzopazza un, pittar zait, mage sinamài darkrånkhan. Ma baz billz munen, slavan genùmma? ’Z iz nèt sovl bichte biavl urn ma slaft, ma bia ma slaft: sèks urn tiavar slaf varlérn mearar baz acht urn letzar slaf. Ma hatt geslaft genùmma balmase höart gerastet daz mòrgas - nèt djüsto augestånt von pett, ma dòpo gebescht. Slavan letz a tiabas a bòtta iz eppaz gåntz normàle boda vürkhint anìaglan, ma berda nèt iz guat zo slava vor mearar baz zboa, drai bochan, schöllatzan ren pinn dokhtur. Defàtti hintar an letzan slaf makse lugàrn a beata, boda geat kuràrt. Vor ditza, nemmen pirole zoa z’slava iz nia guat: asó ristschàrtma zo ziaganen nå an beata vor djardar åna njånka zo rendranen kunt. Ma vor ma loaft kan dokhtur, soinda vil sachandar boda anìaglaz mage dèstar tüan zoa zo slava pezzar. Vor earst, iz bichte håm an schümman, dèstran un lesegan platz z’slava, nèt kartza barm, ma njånka khalt, pitt lükhar odar dikhe koltrìn atti vestadar zoa zo halta auz ’z liacht. Di slafkhåmmar iz nèt a büró, un njånka a haltar: computer, pesomdar un åndarne sachandar bodaz gedenkhan di arbat möchanda stian drauz. In pett schöllatma ne èzzan, ne lesan, ne schaung di televisióng: ’z pett izta zo slavada un... zo toalaz pinn mentsch boma haltet gearn. Gian z’schlava an ur pellar daz abas helftz nicht, azmada lekk zboa odar drai urn zo inslava: pezzar gian in pett balmase höart müade un nèt pellar. A guatar libar, a barmar bånjo, a kikkara barma milch pitt hone soin rituàle bodaz boróatn vor in slaf. Trinkhan a tatza boi odar zboa mage helvan zo inslava, ma biane urn spetar darbèkhtma bidar auz. Arbatn, machan spòrt, èzzan, sitzan vorå in computer, spiln pinn telefonì, soinz allz sachandar boma schöllat sèmmlazzan di lestn urn vormase lekk z’slava. In pett tarfma nèt khopfan atti sachandar boma hatt zo tümmana in tage darnå. Paitn in slaf schaugante di sveldja alln vünf minùtn iz dar pest bege zo pasàra di nacht bachant. Vorlìarnse hi pensàrante att eppaz schümmaz, spiln pittar fantasì un stellnen vür ’z soina affnaran schümman bis, attnan sea, atz mer odar in an stilln balt, mage helvan zo venna auhabe.
A naügar spòrt afti Alpe Cimbra! - Aisbiròtsch
Tutti ormai ben sappiamo che la nostra montagna vive in gran parte di un’economia basata sul turismo; ecco allora presentata una splendida iniziativa dei nostri “cugini” lavaronesi che, rimboccandosi le maniche e guardando al futuro, hanno da poco istituito una nuova società sportiva che promuove l’uso di Ice Kart presso il campo sportivo Moar. Una nuova offerta, divertente ed adrenalinica, che permette di vivere la neve ed il ghiaccio con un nuovo sguardo.
Oramài alle boazpar ke ünsar hoachebene haltetze au daz meararste peng in turismo, pan summar di staigela, di pèrng un di sea soin sichar di pestn opportunitét vor di fremmegen boda, vodar stat, khemmen da zo gòdrasen un zo rastase auz. Pan bintar anvétze, di okkasióng khemmen mearar umbrómm, pittn snea mabar gian pinn snearoaf inn in balt, atti staigela un machan eskursiòngen padar nacht o, azpe ’z iz vürkhent di boch pasàrt pittar “Ciaspomagna”, a naügar vairta von bintar boda hatt giprenk mearar baz zboahundart laüt zo macha di khear von Hüttn un von Sbånt trinkhante un èzzante guate sachandar vo dise djar. Pan bintar makma gian pinn skin o, au in Vesan pittar seggiovia rivante fin a Bertoldi, atz Lavròu, odar in pon vo Milegrùam zo raita fin ka Slege. In di lestn djardar parìrtz ke ünsar hoachebene schauget gerècht att disa zukunft un laise laise richtetze au naüge okkasiòngen zo vortraiba mearar zait auzzalt in snea un zo rüava naüge laüt o. Vor ditza, vert, saibar gånt zo venna in Tiziano Ruffa un soi famìldja boda, pitt viarzekh hunt, håmsa geplündart atz Lusérn offezotüana a Schual vo Sleddog au in Milegrùam.
Haür anvétze, böllbar kontàrn vonar naüng iniziatìva von ünsarn nevan lavròunar boda sa vor zboa djar håm ågeheft an prodjèkt zo richta au a pista vo “ice kart”, khlummane birötsch zo vüara atz ais. Daz earst djar håmsa augerichtet di pista nåmp in sea, dena vert ’z bèttar iz nèt gest asó khalt, un asó håmsa nèt gemakk machan genùmma ais offezotüana. Disan bintar anvétze, soinsase organizàrt gerècht, un asó håmsa augemacht an naüng feròin vo djunge laüt un in spòrtplatz von Moar, håmsa augemacht di pista boda khinnt gepezzart alle di tage pitt ploazez bazzar zoa zo macha an djüstn gevroratn pon. ’Z iz pròpio schümma seng di djungen aurichtn a söttaz naügez sachan, djungen boda leng ploaza zait zo tüana un zo arbata zoa zo geba in laüt vodar hoachebene un in fremmegen eppaz åndarst zo tüana di vraita, sånzta un sunta in tages un abas.
Di Longobardi un soi patròno dar Hailege Mikele Arkångelo
'Z Beleschlånt (568-774) übar zboahundart djar iz khennt geredjart von Longobardi. A folk, abekhennt vodar Skandinàvia, zuar in IV sèkolo hatt inngevånk di Pannånia, (di Ungheria vo est). Geschafft von khönig Alboino, umme ’z djar 567 gåntze famìldje, in "fare" pitt djunge, alte un vichar soin khent iar in Beleschlånt her von Friuli, boda bart khemmen zo soina dar sèll earst Dukàto. Gevånk alle di stattn hevante å vo Cividale, Verona, Vicenza, Brescia, Pavia un vürsnen alle di stattn sin nidar in Dukàto vo Benevento un Spoleto. Lazzante au in Esarkàto Pentapoli un in Dukàto vo Roma ’z Beleschlånt iz gest getoalt in zboa. Sa in di sèlln zaitn håmsa khött ke di Euròpa izzese zuargemacht pinn laüt boda håm gebåndart durch un her, padar gåntzan earde un dar kristianèsimo iz gest “soi zung”. Di konversióng vo dise laüt hatt sa ågeheft pittar redjìna Teodolinda un vürsnen, iztase auzgelazzt dar kulto Mikaèliko; hailegen un Gott boda abeståmmen vodar traditzióng norrèna vodar mitolodjìa skandìnava. Dar hailege Arkångelo Mikele hatt ågenump alle di virtù von Odino, dar taütsch Gott von kriage, boda hatt draugeschauget bensa håm gekriaget. Pasàrante auzovaira dise riti von pagé, soinsase genempart in kristianèsimo. In nåm vo disan engl soinda kennt augemacht ploaze santuàri vo zöbrest un züntrest in Beleschlånt, no haüt zo tage in alle di redjóngen soinda lentar, lokalità boda trang disan nåm. Nidar in di Langobardia Minor in Dukàto vo Benevento, dar earst zo soina kennt augemacht iz gest dar Santuario von Hailege Mikele Arkångelo, nidar züntrest in stivàl, boda bart khemmen nomenàrt alz “patròno von Longobardi”. Di statua khint gesek azpe a krìagar pinn sbèrt in di hent, boróatet zo deféndra in raich von taüvl gesek azpe a baselìsko. Haüsar, khirchan, bartz vången vuaz padar gantz Langobardia Maior o, sèmm boda di invasör håm geböllt lazzan an tritt bosa soin pasàrt un bosa håm gelebet. Bichte vo se izta khennt gemacht dar Editto vo Rotari. Dar lestésege Paolo Diacono hattaz aukontàrt in soi Historia Langobardorum in mito un di stòrdja vo disan laüt boda soin partìrt vodar Skandinavia zo khemma sin da ka üsåndre. A folk boda hatt gelazzt ettlàne tritt. A schümmana auzlegom izzese gehaltet a Pavia ’z djar 2017, un est in 2018 bartze pasàrn a bòtta a Napoli un dena auz pa abrél bartze gian in museo Ermitage vo Pietroburgo. Vodar sèlln zait soinda gestånt bichtege tratze (geprenk her vodar Pannonia), azpe sbèrtar, sachandar arkitetònike, gearbatate kornìsan pitt khnott, sachandar boma hatt genützt alle di tage. Sa soin gest nètt alùmma bravate kriagar, ma bravate komertschént, un artidjé o. ’Z gold gearbatet in di auzlegom, khüttaz bia sa håm gelekk panåndar di arbat von glass gelirnt in Beleschlånt pittar arbat von gold, metàll bosa sa håm asó gerècht gekhent.
<ITA>Il giorno della memoriao</ITA>
Zo gedénkha, ombrómm ma gedénkht nia genùmma bia dar månn mage soin znicht, izta khent inngestèllt, alle djar atz 27 von djenàro, dar Tage von Gedénkh, zoa azza alle haltn a mint bazta iz vürkhent durch daz zboate bèltkriage, in di lager von nazìstn.
Atz 27 von djenàro von 1945, di rüss soin gerift in lager vo Auschwitz un di bèlt hatt gesek bazta nia khumma mentsch, fin alóra, hatt gemak pensàrn ke ’z magat vürkhemmen. Hintar in gattar pitt geschribet “Arbeit macht frei”, izta gest vürkhent daz birsarste boda di månnen mang tüan kontra åndarn månnen.
Mildjü laüt, khindar, baibar, månnen, alte un djunge, soin khent getöatet in da sèll boda iz gest a fabrika zo töata. A fabrika zo töata di sèlln boda, di nazìstn, håm gehaltet soin a ratza untar seåndre. Sèks mildjü ebrei håm gevuntet in toat, un pitt se rom, gay un sovl åndre boda nètt håm gevàllt in nazìstn.
Di stòrdja von månn hattaz sa gehatt kontàrt stradje vo zivìln, ’z iz sichar ke anìaglaz mentsch getöatet iz a tradjèdia, di ebrei khön in a spruch ke berda töatet a lem, töatet da gåntz bèlt, ma nia iz gest vürkhent ke a gåntzar pòpolo iz khent darnichtet pittnan prodjètt, auzstudjàrt asó gerècht, zo nemmanen vort vodar bèlt.
Un asó gedenkhtma. Vor ditza muchtma hèrta haltn a mint un lirnen in khindar bazda iz gest guat zo tüana dar månn, nètt dar sèll von beldar un von höln, ma dar sèll von stattn, dar sèll boda iz gelebet in a Lånt pittnar groaza un bichtega kultùr.
Kartza vil vert, in di lestn zaitn, iz bidar vürkhent, azta gåntze pòpole khemmen auzgemacht peng dar zung, dar kultùr, dar relidjóng. Un höarn ren in ta’ vo haüt, in ünsar Beleschlånt, vo “baiza ratza” zo halta au, machtzmar di vort, vor mi un vor di bèlt bodada bart soin vor ünsarne khindar.
Berda iz gest guat zo tüanaz a bòtta, iz guat zo tüanaz bidar, un ditza muchtmaz nia vorgèzzan zoa az nètt bidar vürkhemm. Gedenkhparaz hèrta ke mòrng mögaparz soin biar, di sèlln boda epparùmmaz böllat nètt håm nidar nåmp.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 16 FEBBRAIO 2018 ---
Patátana pult un kultúr
Zo machaz khurtz un guat di kultùr iz allz daz sèll boda a månn, odar a baibe, lirnt von åndarn laüt durch soi gåntzez lem. Nèt lai daz sèll boma lirnt ka schual ma daz meararste boma lirnt dahuam, von Altn un pinn tschelln. Nèt bobràll lirntma di listéssegen sachandar, ummandar boda zuarkhint vo aft d’åndar sait vodar bèlt hatt mengl zo lirna eppaz åndarst vo üs zo maga lem da.
Khånen khochan da patàtan pult iz a tökkle kultùr umbrómm bar håmse gilirnt zo khocha schaugante å di måmma odar di nona. Munen ke ’z mochanz soin di baibar zo khocha vor di famìldja ditza o habarz gilirnt schaugante bia ’z soinda gånt zuar di sachandar dahuam un iz kultùr ditza o! (Zo khödaz gåntz perfìn bizzan baz ’z iz a patàtana pult iz kultùr!)
Bar mang vorstìan ke di kultùr boda epparùmmaz hatt iz gimacht vo vil sachandar, anìagladar vo üs lirnt an hauf durch soi lem! Di kultùr iz eppaz boda bèkslt. Alle biar håm tökkla kultùr boda khemmen vo vor vil djar, azpe ünsra zung, un åndre boda soin naüge, azpe soin guat z’schraiba azpe biar odar nützan an telefonì. Ma mage vorlìarn tökkla kultùr o, in ta’ vo haüt bintsche beratn guat zo tengla a sengest odar auzomacha a maürle, ma i pin sichar ke vor vüchtzekh djar alle soin gest guat zo tüana dise sachandar.
Umbrómm soinda tökkla kultùr bobar haltn un åndre bobar vorlìarn? Daz meararste iz umbrómm di bèlt uminùm üs bèkslt un biar håm neméar mengl zo khåna zèrte sachandar; asto hast neméar zo mocha vüatarn di khüa hasto njånka neméar mengl zo lirna tengln a sengest! Åndre tökkla kultùr stèrm nèt ma sa khemmen lai gibèkslt azpe schikhan ummar di khindar "Tre Re" singante an beleschan kantzù. Åndra kultùr lai slaft fin balda epparùmmaz gitten nèt zo tüana zo darbékhase auz, azpe di Barbara pinn gikhnöppla odar dar Arturo un di Alpìn pinn Martzo ’z djar 1976.
Vo zèrte tökkla kultùr bobar håm vorlórt hebapar no vil mengl in dise tang. Vor hundart djar alle håm gibizzt bia ma tüat zo leba habante bölf un pern in ünsre beldar, est lai zo höara ke ’z soinda drai bölf boda båndarn in pa pèrng machtz di vort in ettlan. Bizzante bia sa håm gitånt zo lebada pittnåndar in di sèlln djar beratz eppaz bodaz magat helvan haüt o.
Ma mocht schraim eppaz åndarst o. ’Z mak parìrn eppaz stråmbat zo schraiba aftn fòldjo ma alle biar håm in sint tökkla vodar ünsar kultùr bobar beratn kontént azza gian stèrbante, nèt allz iz gest schümma un luste, odar nèt?
An lestn allar disar pefèl iz khent gischribet zo macha pensàrn di sèllnen boden lesan z’ sega bi sa håm lugàrt in sint tökkla vodar ünsar kultùr bo ’z berat bichte azza khemmatn bidar auzdarbekht.
'Z bazzar un dar guat air
Attn fòldjo håmsa geschribet ke ’z bazzar atz Lusérn iz daz taürarste von Trentino un bölvrar iz in di kamoündar nåmp in sea vo Garda. In ünsar lånt a famìldja vo 3 laüt zert mearar baz 200 Euro atz djar vor daz trinkhbazzar, ummana von Alto Garda lai 15 Euro! Ditza khint vür ombrómm att di ünsarn pèrng izta biane bazzar: khummane pèch, biane stöll boda auzkhint bazzar, pan bintar snaibetz hèrta mindar un, darzùar, fin vor biane djar di tum von acquedotto vo Lusérn håm vorlórt halbe ’z bazzar boda iz drinngånt. Da håm gerüaft an "rabdomante", na specie vo striù, boda hatt gesüacht ’z bazzar pittnan sprüzzl vo khèrschpuam: un hatz gevuntet, sèmm bosaz håm sa gehatt gevuntet ünsarne altn. In di lestn djar dar Kamòu hatt nidargelekk naüge tum, auzgebèkslt alle di kontatör un gepezzart in gåntz impiånto, ma ’z bazzar von ünsarn naschéntn iz genùmma lai vor di biane lusérnar boda lem daz gåntz djar in lånt: daz meararste trinkhbazzar khint auvargeschupft vo Terragnolo!
In dise lestn zaitn izta khent geschribet un geredet vil von trinkhbazzar vo Lusérn. Vil laüt bizzan nét bazta steat hintar! Dar Kamòu mocht drinkhemmen pitt allz daz sèll bodar auzgitt nå in acquedotto: strom vor di pompe, haltn saubar di stöll un allz bazda nå khint. Vor ditza habar daz taürarste bazzar! Epparùmmaz hat khött ke atz Lusérn ’z bazzar iz taür, ma bar håm in guat air, boda di åndarn nèt håm. Azpe bar håm di guatn brigàlde in ünsarn beldar, un di fremmegen, bodase bölln aunemmen, mochan zaln, dena magatma machan zaln in ünsar guat air! Vil belese, boda khemmen na sbemm, zaln lai an uantzegen "permesso" un gian in drai na finfarn odar na kroazsbemm! Åndre zaln khumman un, benn dar saltàro haltetze au, khönsa ke da soin lai ummar zo macha a khear pa balt, ma dar prosàkk iz voll pitt brigàlde. Epparùmmaz geat sinamài pinn auto fin attn Kåmp un khütt ke da håm in "permesso" ombrómm da soin krånkh vo hèrtz, ma in pa balt soinsa vort sprüng! Vo est vort, berda khint attn ünsar pèrge, machparz zaln zo maga nützan in guat air un berda bill nèt zaln mocht lazzan ’z lånt, åna zo ziaga in atn! Azta dar saltàro haltetze au mangsa nèt khön ke sa håm nèt genützt in guat air vo Lusérn: "Èkko" khütta dar saltàro, "i hånde gesek ziang in atn, du mochst zaln in "permesso", ’z soinz lai a par Euro!" Pinn gèlt boma auzziaget zo vorkhóava in guat air mabar auzzaln daz taür trinkhbazzar!
Dar sleddog iz nå zo machanaz khennen hèrta mearar - Pittn slit durch di pèrng
Lo sleddog è una disciplina che piace sempre di più a grandi e piccini, non solo sulle Alpi ma anche sugli Appennini dove proprio in questi giorni si sta compiendo la tradizionale traversata della catena montuosa – la storica “Balla coi lupi” – con le slitte trainate dai cani. Anche sull’Alpe Cimbra ci aspetta un mese, quello di febbraio, ricco di manifestazioni con cani e musher provenienti da tutta Europa presso il centro di Sleddog a Malga Millegrobbe.
Azpar åschaung Facebook odar Instagram in dise tang vo vrost un snea, mabar dèstar seng vil foto odar video vo laüt gåntz luste au in Milegrùam. Fra di laüt boda gian zo raita afti schümman piste un di sèlln boda tritzln in un auz pa balt pinn snearoaf, soindarar vil åndre boda sitzan au aftnan slit un machanse vüarn ummar gezoget von hunt. Azpe bar bizzan alle defàtti, von djenàro von 2017, Milegrùam iz khent z’ soina dar sètz von prodjèkt vo Sleddog, augelekk von Kamoündar un vodar Apt vodar Zimbar Hoachebene panåndar pittar FIMSS (Federazione Italiana Musher Sleddog Sport) boda iz darkhennt in gåntz Beleschlånt pitt soinar schual vo hunt. In pon vo disan månat bartnda khemmen gemacht ploaz manifestatzióngen vo slithunt: da vorgånnate boch izzese gehaltet di Alpirace 2018, a gara bodase haltet in Österraich un in Milegrùam un boda sik di achtza brevarstn musher un hunt loavan ummar pa beldar vor drai tang. A boch spetar, atz 17 un atz 18 bartze anvétze haltn eppaz no bichtegar: dar Kampionàt Europeo vo sleddog boda bart seng loavan lai hunt von Nordeuropa. An lestn, atz 24 un 25, bartze haltn dar Campionato Europeo Assoluto vo Sleddog gehoazt “vo sprint”. Dar sèll von huntslit iz eppaz gekhennt romài bobràll un boda ziaget her hèrta ploaz laüt: afti Appennini defàtti, pròpio in dise tang vo febràro, haltetze di manifestazióng gehoazt “Balla coi lupi”. Di brevarstn månnen un di stecharstn hunt gian durch di pèrng von Appennino vor viar tang nå un nå, lai rastante a par urn in di nacht – pròpio azpe ’z iz vürkhent in ar bòtta balda soin gest khummane aute zo mövrase von an platz aftn åndar. In bintsche månat Milegrùam izzese gemacht khennen vor disan spòrt un ploaze soinz di laüt boda zuarkhemmen vodar gåntzan Europa zo macha gare. No mearar però soinz di laüt un di turìstn, fra de se ploaz khindar o, boda rivan afta Zimbar Hoachebene zo machanen a khear in pa balt aftn vrisch snea pittn slit gezoget von hunt vodar schual vo sleddog. Ma ditza khint nètt vür lai in bintar: di schual iz defàtte offe pan summar o un iz dèstar seng laüt boda gian pinn slit auz pa bisan un kampìglndar tortimìtt in khüa.
Vorprennen in martzo
No haützotage matma vennen atz Lusérn di spurn von alt taütsch gigloaba vo vor hundartar djar balda di laüt håmse givörtet vo trutn, billn månnen un billn baibar, von jakl hoal un vo vichar boma hatt gimunt ’z håmda gilebet in di ünsar beldar.
Allz daz sèll boda dar månn hatt nètt gimak vorstìan odar bèksln sèlbart, azpe ’z bèttar, iz gest gipuntet pitt disar “åndar bèlt” un asó di laüt håm gisüacht auzolega regln un traditizióngen zo süacha zo schützase von letzes.
Allz ditza haüt venntmaz nètt lai in di stòrdje bodaz khemmen kontàrt ma in a tradizióng boda khint vürgetrakk no est, bar ren von “Vorprennen in martzo”.
Balda dar schaüla lång bintar von pèrn iz gest schiar verte, di lusérnar, di lestn tang von hornung, håm ågiheft zo giana ummar pa lånt pitt groaze schèlln singante un rüavante un, auz pa dar nacht boda hatt gitoalt in lest tage von hornung pittn earst von lentzmånat, soinsase givuntet alle pitnåndar in platz bosa håm gihatt boróatet in khast holtz un håmen gètt vaür. Ditza zo vorprenna, a bòtta vor hèrta vor daz sèll djar, in khalt bintar, un zo darbèrma un auzzodarbekha in långez.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 2 MARZO 2018 ---
Åndre naüge plètz zo raita
Ogni paesaggio di montagna ha la sua storia: quella che leggiamo, quella che sogniamo e quella che creiamo” è proprio con questa frase di George Kennedy che i nostri cugini dei 7 Comuni vogliono promuovere un ambizioso progetto: la riqualificazione dell’area sciistica delle Melette 2000. Le sottoscrizioni, partite a fine agosto, hanno già superato l’importo totale di € 2.100.000,00: un risultato storico, frutto di un azionariato popolare.
Alle boazpar ke da atti pèrng bintar billz muanen ski: dise djar zoa zo giana zo nemma holtz, höbe odar zo djukha auz in mist, est zo divertìrase odar zo leba pinn turismo. Pròprio vor in turismo in di lestn djardar di impiånti vo ski soin khent gåntz gepezzart: pensàrbar att ünsar schümmana Laghetto boda hatt a naüga sedjovìa un zboa naüge piste nåmp: di Torion un di Vezzena. Ka Slege o soinsa nå zo pezzra alle di piste vo ski boda soin khent gemacht alle in di lestéssegen djardar dòpo in zboate Bèltkriage un boda, oramài vo ettlane djar stian neméar nå in naüng zaitn. Di impiånti von Sim Kamoündar soin hèrta gest viare: di Melette, dar Verena, di Kaberlaba un di Larici. Vodar lestn stadjóng, ’z djar 2016-2017, di Melette soin khent gespèrrt umbrómm da håm gehatt vil problemi. Subito però di amministratzióng vo Slege un vo Gallio soinse gemövart zoa zo richta au an naüng prodjèkt zoa zo machase pezzar un offezotüana almånko vor di stadjóng boda khint. Asó, disan summar izta gebortet dar prodjékt “Riapriamo le Melette” bosa bölln innziang laüt machante a sotschietà zo khoava, zo pezzra un dena zo djestìra da gåntz area vo ski tragante vürsnen di arbat von kamoündar. Dar prodjékt prevédart zo ledrenra in bege boda rift au, zo macha naüge parkédji vor di aute, zo lega zboa naüge sedjovìe, ummana adiritùra vo sèks laüt, un zo macha a prukk zo pasàra pinn skin obar in bege. A bòtta verte bartnda khemmen genump sichar viar laüt zo arbatada drau daz gåntz djar, dena pensàrtma zo riva auzonemma fin at vürtzekh laüt pan bintar un draitzekh pan summar.
Peng ditza di slegar håm lai ågeheft zo ziaga au adesióngen un quote vor disa sotschietà un fin est håmsa augezoget mearar baz zboa mildjü èuro, von laüt von lånt, von kommertschént, von artidjé un vo ettlane sotschietà o: Verena, Kaberlaba un Larici defàtti, håm investìrt se o in disan prodjèkt umbrómm sa pensàrn ke lai alle pittnåndar, pittnar uantzege groaza offerta, mangsa rüavan mearar laüt in soine lentar.
Bloom - Allz a geplüana vo libardar
Una nuova biblioteca virtuale con libri per l'infanzia nelle lingue minoritarie offre nuove opportunità per la promozione della lettura in cimbro.
Zoa zo halta lente a zung, tüat nèt rense alle tage, ma mochtze lesan un schraim o. Purtròppo a groazar problèm boda ågeat schiar alle di khlumman mindarhaitn iz dar mångl vo materdjél zo lesa in soinar zung. Di resóngen khennbarse alle: kartza biane zait, gèlt un laüt boda soin guat z’schraiba. Azma legat panåndar alle di libardar geschribet fin est azpe biar, beratnsa furse schiar genùmma zo vülla an skaffàl vonaran bibliotèk. Vorsteatme nèt letz: vor a sötta khlumma lentle azpe Lusérn, di arbat boda iz khent gemacht in di lestn djardar iz eppaz gåntz groazez bodaz mocht machan höarn stoltz. Ma libardar soindarar nia genùmma, übaràllz vor di khindar, zoa zo machanen khemmen in lust zo lesa un, kesà, furse in an tage z’schraiba o. In gratzia in computer un internet, in ta’ vo haüt auleng an libar iz khent hèrta destrar un bölvlar. A progråmm boda helft hoazt Bloom - atz inglés billz munen "geplüana" - un iz khent gemacht vo dar SIL, an internatzionàlega organizatzióng boda arbatet åna zo gebìnnada gèlt, machante ordénje boda helvan in khlumman zung-mindarhaitn geströbet übar di bèlt. Anìaglaz mage abevazzan Bloom vo dar internetsait http://bloomlibrary.org – ’z khostet nicht un soinda versióngen vor Windows un Linux o. Zoa zo nützanen mochtma vorstìan a migele inglés odar franzés, ombrómm dar progråmm iz nonet khent übarsétzt atz belesch, ma dar iz allz ummaz dèstar zo nütza. Hèrta afta gelàichege internetsait venntma a virtuàlege bibliotèk pitt mearar baz 1300 libarla vor khindar un djunge, alle geschribet vo fraibillegen schraibar in di bichtegarstn zungen vo dar bèlt - inglés, spanjòll, taütsch, frantzés un no mearar - un übarsétzt, hèrta vo volontàrdje, in mearar baz 90 khlumman zungen. Alle di libarla soin gevèrbet pitt schümmane disénje. Ma mak abevazzan an libar un übarsétzanen azpe biar nützante in progråmm – ’z iz dèstrar alz ma magat munen. Berda hatt übarsétzt an libar, magen auleng afti internetsait vo Bloom un afti social media, vor baispil atz Facebook. Ma mak drukhan di libarla aff kart odar lesanse affon telefonì odar affon tablet nützante di app Bloom Reader - disa o khostet nicht. Ma mak nüztan di libardar frai, ma nèt zo vorkhoavase, un ma mocht hèrta ågem in nåm von schraibar. Ma mak schraim an libar vo naügom o, nützante di modèle un disénje boma vennt afti internetsait vo Bloom. Ma mak schraim libardar in zboa odar mearar zungen o, vor baispil lusérnaresch, belesch un taütsch. Berda schraibet an naüng libar, magen auvazzan afti internetsait vo Bloom, zoa azta åndre mangen lesan un übarsétzan in soi zung. I pinn nå zo übarsétza a par libarla azpe biar un bartaz palle zoang bazta auvarizkhent.
Spring spring saltamartìn
In såntza atz 24 von lentz di khindar soinse gevuntet in di bibliotèk zo boróata di struméntn boda khlèpparn, zo traiba vort in lång, un haür mabarz boll khön, bintar.
Azpe alle djar, di khindar gian auz pa beng pittn schèlln zo macha dar- schràkhan da khalt stadjóng, zoa azta mage vürkhemmen dar schümma långez, gevairt pittnan groazan vaür boda vorprénnt di khelte.
Disar trèff rüaft zuar umme ’z vaür, alle di laüt von lånt, ma o alle di lusérnar boda soin auz von lånt z’ arbata.
Dise djar dar bintar, un dar snea, soin gest bichte vor di laüt von pèrng, nétt zo raita ma zo vüara zuar ’z holtz bosa håm gehatt boróatet gekhastet auz pa herbest in balt, zo ziaga zuar ’z höbe ar von Hüttn un auz von Bisele un zo traga auz in mist in di bisan pittn slit.
Ka långez anvétze håmsa auzgedjukht in mist zo mesta èkhar un bisan, da håmse auzgesaübart von khnottn un von stortzan un darzuar håmsa auzgebetart di earde von büalar.
Di khindar, biz ånka iz gest no zait vo schual, håm hèrta geholft, vor daz séll bosa soin gest guat zo tüana.
Alle di stadjóngen håm gehatt soin vèrt, alle di tang izta gest z’ arbata, spetar berata khent di zait zo hauga au di èkhar un dena zo sena un zo setzta di patàtn, ma dar långez, gehoazt asó peng in tang bodase soin gelengart, iz gest da peste stadjóng vor üs khindar: pan summar saibar gest afte etzan pittn khüa, pan bintar, balbar soin gekheart bodrùmm vodar schual iz lai gest nacht, ka långez anvétze habar gemak stian ummar fin spetar daz abas un håm nètt gesek di zait azta rif dar madjo, pittar novéna dar La Madonna, ombrómm sèmm, pittar skusa zo giana in di khirch, saibaraz augehaltet z’ spila in platz, pittn plèttla, a “cielo”, pittar kubl, pittn stèkhle, pittn khnöttla odar lai zo lugàranaz.
Ploaz spildar boda est di khindar khennen squàse neméar. Sichar håmsa nia gehöart ren von “saltamartìn”, a spilele bodamar hatt aukontàrtn an altar månn bodada est neméar iz ma bodamar hatt gelirnt vil von lem, vor vil djar. Bèn, magàre est machtz lachan di djungen boda håm ploazez teknològischez getràppla, ma alóra soinsase gegòdart zo vånga di zurle in a vesle un zo machase springen höachar ummaz baz daz åndar. Ma daz peste iz gest machanse springen in di khirch, balda di baibar soin gest nå zo peta ’z petle von madjo: alóra boll, hattar khött dar sèll alt månn, soinsa gesprunkh paràrdja, ma nètt di zurle, di baibar!
Èkko, est furse di djungen pensàrn ke ’z iz gest a gestókha boda est machat gòdarn niamat mear, ma biar o sengda nicht vo lustegez in soine aparèttla boda håm drinn kesà baz, zo machase stian an gåntzan tage z’ saugase å un zo lachanen zuar sovl bisa beratn lente, ma ditza gloabe iz ombrómm, azpe alle di stadjóngen håm soin vèrt, alle di zaitn håm soine djunge, un soin djung iz schümma hèrta, est azpe in ar bòtta, un alóra saitma guat zo lacha vor a gestókka o.
7ste Gebìnn Tönle Bintarn 2018
Zoa azta alle di laüt un di khindar schraim hèrta mearar in da ünsar zung, dar Kulturinstitut Lusérn hatt augelekk, haür o, ’z Gebìnn Tönle Bintarn. Alle di laüt boda bölln mang machan håm in Kulturinstitut baz sa håm geschribet in da zimbar zung vo Lusérn, von Sim odar von Draitza Kamoündar vor da auz iz dar 27 von abrél 2018. Zo bizzasan mearar matma årüavan in Kulturinstitut affon nummar 0464 789645.
L’Istituto Cimbro di Luserna, per sostenere, promuovere e sviluppare la scrittura della lingua cimbra, bandisce la settima edizione del concorso letterario “Tönle Bintarn”. Gli elaborati, inediti in lingua cimbra, dovranno pervenire entro venerdì 27 aprile 2018. Per maggiori informazioni telefonare al numero 0464 789645.
Asó hattar geschribet dar Ab. Agostino dal Pozzo-Prunner (1732 - 1798) - Di burtzan von zimbar von Sim Kamoündar
La grande figura dell’Ab. Agostino dal Pozzo-Prunner, storico e letterato, affrontò l’enigma delle origini dei Sette Comuni del Vicentino; importante fu il suo ardire nel dare una storia a questo popolo, diverso per lingua, usi e costumi e formante per tanti secoli una piccola nazione con leggi e governo proprio. Le sue opere ebbero la sventura di non essere apprezzate nel loro giusto valore da chi si doveva.
’Z djar 1761, dar sassone hear profesór Ilgener, iz khent a Padova, un hatt geböllt bizzan übar ünsar zung. Redante taütsch, hattar nètt alùmma vorstånt moin dialèkt, ma dòpo auzgeschauget allz gerècht, hattar khött åna rèmore, ke di belesan profesör soinse nètt gevelt khödante ke ditza geréda iz mearar nåmp in geréda vodar Sassonia, baz in nemparstn belese dialèktn. ’Z djar 1763 izta auzgånt a Verona di òpera “De Cimbri Veronesi e Vicentini” vo Marco Pezzo. Dar geografo Büsching khütt bia nå dar iz khent zo bizza vodar dritte editzióng “Zboa Libadarn - Cimbri Veronesi e Vicentini” sa übarsétzt atz taütsch, gerift ka imen durch a gåntza khnetnen laüt. Dar hatt augenump sachandar bodar hatt gehöart von ambasiatór danés von “Gössel” vo Kostantinopoli boda khütt: “Dise laüt ren taütsch, an toal pinn dialèkt vodar ledråna Sassonia, un an toal pinn dialèkt vodar hoachan Sassonia. Ditza magez khön i o ke ’z gelàichten umbrómm i hån gehöart sèlbart ren in a haus zen österraiche soldàn. A djungar soldàdo iz gest djüsto partìrt vrisch vo Lipsia vodar Sassonia, sèmm bosa ren daz plittege taütsch. Nètt alùmma daz ünsar geréda gelàichten, khütta dar teologo vo Brema “Majero” ma asó azpe daz sèll von Squizzeri boda lem afti pèrng izzese gehaltet nempar in alt taütsch, sèmm boda di fremmegen håm nètt inngeprocht pitt åndre zungen. Defàtte ünsarne laüt khön un schraim “a” alle di sèlln börtar in módo azpe di Sassoni, anvétze di åndar Taütschan nåmp in Beleschlånt auzdrukhan azpe “o” ditza hattz gesek un geschribet dar “Maffei” sèlbart, darzuar rivanda pittar vokàl squàse alle di börtar, azpe di usåntza vodar zung Alemånna vorånahì, un umme in tausankh djar, azpe ma mage seng in di glossari von sèlln zaitn. Daz sèll boda karateritzàrt asó alt ünsar zung, un boda gelàicht iz di struktùra azpe dar kontschètto bia dar bortet in hirn, sedeguàl azpe ma redet; vorånahì daz earst bort; ditza iz dar nominatìv, dòpo in verbo, in avverbio, un dar kaso von verbo, un vürsnen alle di åndre kasi åna zo bèksla in verso. Disar ordnung iz dar sèll mearar naturàl un iz dar earst ågenump von laüt zo macha pasàrn di kontàkte in åndarn. In di primitìv zungen, in di ebràika da eltarste bobar khennen, vor earst iz vürkhent asó, umbrómm ’z soinda gest alt alle di åndarn zungen vodar Asia o. Gelàich di zung von “Celti - Tschèlti” hergeprenk vodar Asia in Europa, iz darkhénnt azpe di muatar von meararstn zungen vodar Europa.
(Memorie istoriche dei Sette Comuni Vicentini)
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 16 MARZO 2018 ---
Ploaz tòkkn von albar bartn khemmen gètt in musèi un dar università - Vünftausankh vert “Pez del Prinzep”
Sono state molte le richieste di poter aver un piccolo ricordo del Pez del Prinzep, l’abete cimbro schiantatosi lo scorso 14 novembre. Il Comune di Lavarone ha così deciso di realizzare delle rotelle con il legno del gigante del bosco: con la parte più grossa del tronco saranno realizzate una decina di rotelle dal diametro di 1,3 metri da consegnare al Muse, all'Università di Padova ed ai Distretti Forestali trentini. Con i rami verranno invece realizzate cinquemila rotelle più piccole per i cittadini.
Vünftausankh rodln - nètt ummana mearar, nètt ummana mindar – bartn khemmen gemacht pinn holtz von Pez von Prinzep, da groaz tånn boda iz gevallt atz 14 von vorgånnate novembre, abegeschlakk von bint. Lai a par tang darnå da sèll schaüla nacht vo bint, nåmp dar khesar vo Laghetto soinda sa gest ågiheft di arbatn zo süacha zo schütza daz sèll boda iz no gistånt vo dar groaz tånn. Di manèkkar vo Lavròu, girüaft von Kamòu pittnåndar pinn kustòde forstale Damiano Zanocco, håm gearbatet vil nå in tòkkn vo albar zoa zo maga haltn darzuar allz daz sèll boda hatt gemakk khemmen guat zo gidenkha disan monumént vo dar natùr. Dar earst toal von dikh zoll bart khemmen gilazzt in balt, sèmm bo dar iz givallt un gihakht tortimìtt: asó bartma mang soin guat z’ sega boda dar albar iz gest krånkh. Disar tòkko iz lång vunf-sèks mètre. ’Z holtz lai sèmm nåmp iz khent anvétze gisaget in dünne rödela: soinda sa gest ploaze musèi un università bo da håm givorst zo håba an tòkko zo maga drau studjàrn. A rödele bart khemmen gètt in Kamòu vo Lusérn o. In dise månat però mearar baz ummaz hatt boll pensàrt zo giana zo nemmanen alùmma an souvenir von albar, stolante di tòkkn holtz boda beratn khent gètt dar Università zo magase studjàrn. Alóra di raisar soin khennt augimécht anìaglan pitnan nummar, gimèzzt, gisaget un gitrak tschèrm in da alt schual vo Lavròu. Afti sait Facebook “Avez del Prinzep”, boda hatt est mearar baz sèkhshundart ’z givalltmar, makma seng tage vor tage bazta di laüt soin nå zu tüana zo halta lente in albar: di vünftausankh rödela soin sa khent gesaget un gelekk zo dèrra. Sa bartn soin boróatet zuar in summar un auzgètt alln. Ditza iz sichar eppaz gåntz schümma zo maga gidenkhan da groaz tånn vodar Zimbar Hoachebene, bobar biar Lusérnar håm vil gehaltet gearn.
’Z kriage in hümbl vo Lusérn
Sidar azza håm augirichtet di earstn areoplé un finn in di djardar achtzekh von ’900 in ünsar hümbl soinda khent duchgivüart di drai gröazarstn kriang vodar bèlt.
Di earstn djar von ’900, vor daz earst bèltkriage, di belesan areoplé, gimacht pitt holtz un spago, soin khent in unsar hümbl zo fotografàra di fört balda ünsarne altn soin någest auzomachase. In gratzia von sèlln foto di belesan håm darvért bo ’z soinda gest di fört von hoachpon un håm vorstånt bo auzostèlla di kanü zo magase distrüdjarn. Di sèlln kanü håm ågiheft zo schiaza ’z djar 1915 un a djar drau di soldàn håm ågiheft zo töatase anåndar in ünsar hümbl o. Durch daz gåntz earst bèltkriage afti earde daz 10% von soldàn soin gistånt gitöatet (daz dupplte baz in daz zboate bèltkriage), ma von sèllnen boda håm gikhempft in hümbl di toatn soin gest daz 77%. Biane soin gest guat z’stiana lente vor vil zait, un vor ditza di sèlln bintsche soin khent gikhennt in da gåntz bèlt, azpe dar Manfred von Richthofen, dar Roat Barù.
Di pestn von khoasar, di Fliegerkompanie 55j, gikhennt azpe Kaiser Staffel, soin gistånt nåmp Pèrsan, a Cirè, un håm gikriaget in ünsar hümbl.
Eppaz schümmaz izta vürkhennt balda ummandar vodar sèll Kompanie, Josef Kiss, iz khent argimèkhett un iz gistorbet. Intånto azza soin nå gest zo bograbanen alle di areoplé von belesan, von frantschesan un von inglésan soinen pasàrt obar un invétze baz zo schiaza odar djukan granàttn håmsa gilatt valln an kråntz roasan zo grüazanen sovl azpe dar berat gest a tschell.
Durch daz zboate bèltkriage unsar hümbl iz gest bichte umbrómm vo da soinda pasàrt di areoplé von meriké un von inglésan arzodjukha sklöpp un gièzza vor di partidjé von 7 Kamoündar un von Åndarpèrng.
Azpe in earst bèltkriage soinsen gètt zo tüana zo fotografàra ünsarne beldar zoa zo maga hüatn un zo boróatase zo maga durchgian pin soldàn zuar ’z Taütschlånt.
Verte daz sèll kriage di meriké soinse lai boróatet zo macha an åndarz kontro di Rüss. Sa soinse givörtet ke di areoplé von Rüss hebatn gimakk herkhemmen obar in Prennar zuar ’z Beleschlånt un asó håmsa detzìdart auzostèlla 18 SAM (Surface-to-air Missile) da vorå üs afti Åndarnpèrng aurichtante, azpe NATO, di Base Tuono nåmp Folgràit. Vo sèmm di belesan soldàn vodar NATO beratn gest guat arzomèkka di areoplé von Rüss finn aftn Prennar. Da sèll Base iz khennt augispèrrt ’z djar 1977 un an lestn ünsar hümbl o hatt gimak håm patze.
Non un khindar
In tage vo haüt, in di meararstn famìldje, arbateta nèt lai dar tatta, ma di måmma o ... un iz da ke ’z hevanda å zo spila di non, ma matze auzbèksln pitt niamat! Se håm ploaza zait zo stiana pitt ünsarne khindar. Sa soin guat zo vorgèzza in orolódjo un schenkhan asó alla soi zait in khlumman. Sa soin no guat zo lüsna un håm hèrta a guatz bort zo ziagade au, benn du pist nidargeslakk! Di måmma un dar tatta håm hèrta zo loava hintar un vür, vor arbat odar vor mestìarn. Åna non makma nèt stian! ’Z iz eppaz kartza schümma haltn a mint, non un khindar, benn sa stian pittnåndar: sa vorstìanse hèrta un sa haltnse gearn. Seånka az, a tiabas a bòtta, parìrnsa eppaz kartza guat pinn khindar, soinsa guat zo machanse volng! Di non machan tüan in khindar daz sèll boda machan di groazan un ditza, in ta’ vo haüt, iz eppaz guat. Dise non soin azpi di engela von khindar, att disa bèlt! Sa soin süaz, sa ren laise, sa kontàrn vil schümmane, långe un lustege stòrdje un di khlumman stian sèmm, offe pinn maul, zo lüsna, finamài urn. Benn sa spiln pinn khindar, khearnsa bidar bodrùmm zo soina khlumma se o. Di non lirnen no in khindar zo peta, sa nemmense pa nar hånt un vüarnse auz pa beng. A hentle in a groaza hånt ... da groaz macht höarn sichar da khlumma! Allz ditza macht lachan ’z hèrtz! Di non nemmen no au atti schoaz di khindar un sa håm hèrta eppaz zo kontàranen. Di khlumman lirnen in non daz naüge, un di non lirnen in khindar daz alt, boda mocht nèt soin vorgèzzt! I gloabe ke anìaglaz khinn böllat gelàichan soin non. Ma magat khön ke di khindar “pazzan” pinn non: ummaz tüat gerècht in åndar. Di non helvan in khindar krescharn un di khindar machan stian di non djung!
I gedenkhmar ke moi nono hatme gevånk pan hentle un soin gånt durch pa lånt, dar hattmar zuargeredet durchauz, un gelirntmar alla darsòrt, un khöttmar azze habe hèrta zo grüaza alle di sèlln bode bokhénn un zo lachase å. Att ditza hattarda gehaltet! Bar soin gånt vil au kan Pillele vo Santantone zo peta, ... zèrte sachandar stian in hèrtz vor hèrta. Moi nona hattmar hèrta khött: “o liaba moi diarn, i pitt un pet aztar gea hèrta allz gerècht”! I hån nètt gekhennt di muatar un in vatar vo moin tatta, un ditza tüatmar ånt. Di khindar boda håm di non soin raich, di raicharste vo dar gåntzan bèlt! Vorgèll’z Gott in alln in non, vor daz guat un daz peste, bosa trang alle tang in ünsar lem: sa züntn å a liacht bodase nia darléscht in ünsarne hèrtzar!
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 6 APRILE 2018 ---
Ka Oastarn ziagetma in di öala
Nella settimana antecedente le festività di Pasqua, i bambini della scuola di Luserna/Lusérn “Khlum-mane Lustege Tritt”, con le loro maestre nell’ambito del proposto progetto annuale sulle tradizioni del proprio paese, hanno invitato con un coloratissimo e simpatico biglietto tutta la popolazione al tiro all’uo-vo in piazza per il giorno 4 aprile 2018.
Di tang vor Oastarn di khindar vodar schual vo Lusérn Khlummane Lustege Tritt, håm ummargetrakk inn pa haüsar von lånt, a lustegez kertle, zoa azta alle di lusérnar atz 4 von abrél mang zuarkhemmen in platz, zo ziaga in di öala azpe ’z iz vürkhent dise djar. Disa traditzióng iz toal vonan prodjèkt un iz khent vürgetrakk von maistre vodar schual zo halta lente di vairta un allz da sèll vonar bòtta. Di khindar khennante dise khlummane sachandar bartnse raicharn un bartn vürtrang ünsar kultùr. Vor disan tage, di khindar, pinn maistre håm boróatet allz, da håm gesotet di öala zoa zo vèrbase pitt naturàlege varm azpe ’z iz vürkhent dise djar. ’Z soinda auzkhent schümmane gevèrbate öala: grümmane pinn gegrés, roate pinn roatn karàtn, kafèdate pinn schintln von tschovöll, sinamài sbartze; pròprio azpe sa håm getånt ünsarne eltarn balza håm nètt gehatt alle di varm zo khoava azpe haüt zo tage. Vor disa okasióng izta khent inngeladet a nono ka schual zo kontàra bia ’z iz khent gelebet in di hintar zait. Dise djar in di Oastartang alle di vetar boda soin gest z’arbata azpe auzlendar soin zuarkhent dahuam. In a vrisches airle vo långez allz hatt gemacht luste; di måmma pinn diarndla håm gesotet di öala, azpe di birtn o, håm boróatet gerésate zümmala pinn öala. In Oastarmenta in di khirch håmsa gemacht da Hailege Miss vodar Earstn Borìcht, dena abegezoget da baiz tånega, alle vort in platz odar in khüttla züntrest in stiang von birtn allz ditza zo macha trèffan di laüt un di famìldje. Di püabla hèrta umme dar pruach von tatta, håm gehatt glükh un håm gelacht balda dise månnen soinse gehöart asó sichar zo vånga di odjar, ma vil vert håmsa gezoget un gevelt in schuzz, un di palånka iz gerodlt vort bait, un alle di gabür håmse asó augelest un vortgelekk vor di sparkasse gemacht pinn fatezze vonan sböile. Di boch dòpo Oastarn dar faff, nå pinn tscheregòtt, hatt ågeheft zo baiga di haüsar, benn vo zöbrest un benn vo züntrest in lånt. Khemmante vür asó alle håm gebizzt schiar bele haüsar dar hatt gebaiget, un håmse gemacht vennen in di haüsar lazzante sèmm vor bintsche di arbat auzbene von èkhar djüsto ågevånk, zo vånga di baige un zo gebanen a zümmale vrische öala. Sidar hèrta di öala soin a vèrt zo pasàra vodar bintar stadjóng attn långez, allz schauget auz azpe zo khöda ke z’ khinta vür a naügez lem. Sidar az iz bèlt durch pa stòrdja di laüt håm gehatt üsåntze zoa az sai a guatar senjàl schenkhanen anåndar di öala.
UniTn: a hoachar kurs zo lirna bia ma mage lirnen da zimbarzung - Dar kurs IALM auzohalta di "khlumman" zungen
È stato inaugurato ufficialmente il 10 marzo 2018 il corso di alta formazione per insegnanti di lingua mochena e cimbra proposto dall’Università di Trento in collaborazione con la PAT, partito già a ottobre 2017 con l’obiettivo di approfondire metodologie e contenuti dell’insegnamento delle due lingue ger-manofone della nostra Provincia.
’Z iz oramài hoatar ke di khlumman zungen azpe da ünsar mochan hèrta mearar khemmen gelirnt vo maistre umbrómm hèrta mindar famìldje ren azpe biar alle di tang, tra se un pinn khindarn. Vor ditza di istitutzióngen soin nå auzorichta ettlane kurse: vor di kurdjósatn boda bölln bizzan mearar vodar zung un kultùr, vor di sèllnen boda bölln lirnen bia ma redet un schraibet azpe biar un vor di sèlln bodasan bizzan sa un boda bölln pezzarn odar lai ren pinn åndarn laüt. An åndarz sachan anvétze iz disar kurs augerichtet vodar Università vo Tria pittar Provìntz boda bill presentàrn bia ma mage lirnen gerècht di khumman zungen vo Lusérn un Bersntol. Dar kurs iz ågeheft in vorgånnate bimmatmånat: ’z soinse inngeschribet ettlane laüt von Bernsntol un von zimbarn o: lai vo Lusérn soinda sim laüt, achte vo Slege un zboa von Astetal; a bichtegez sachan iz ke ’z soinda zboa profesör: an architetto boda hatt studjàrt haüsar von Alpm un vo Lusérn o un izzese appassionàrt vo Lusérn un a dott.ssa boda studjàrt di altn zungen boda ormài neméar soinda un boda nå iz zo süacha, in soi lånt vo Valdagno, di altn zimbrischen burtzan. Dar kurs duràrt achtzekh urn, un rift di lestn von 2018 un iz getoalt in sim toaln: ettlane boda interesàrn peade di zungen azpe dar “patrimonio culturale e paesaggistico”, dar earst kontàkt pittar zung, bia ma mage lem un ma hatt gelebet atti Alpm, ’z gelìrna di zung un bia ma mase lirnen. Åndre letzióngen, anvétze, seng getoalt di zboa zungen zoa zo giana z’sega un zo lirna mearar bia ma makse schraim un lesan un bia ’z soinda khennt studjàrt di zungen in di vorgånnatn djardar.
Sichar disar kurs iz pensàrt vor di sèllnen boda haltn gearn di zung, bodase nützan vil odar bodase böllatn nützan mearar: di lusérnar håm ågenump a naüga sfida zo bizzasan mearar vodar zung un alle boazpar ke, fin azpar soin kurdjósat un dürste vo gebìzza ünsar zung bart sichar stian lente.
Nå in tritt von bolf atz Lusérn
’Z soinda zuarkhent an hauf laüt an menta 2 von abrél z’sega da naüge auzlegom von Dokumentationszentrum Lusérn Nå in tritt von bolf. Di auzlegom iz offe alle tang, finn atz 4 von bintarmånat, un bill machan khennen pezzar ditza vich boda, in di lestn djar, iz nå zo kheara bidrùmm alùmma afti Alpm un atta zimbar hoachebene vo Slege, Lusérn, Lavròu un Folgràit o. Di auzlegom redet vo bazta iz vürkhent in bolf saiz est, saiz vor hundartar djar, vo bia ma mage schützan ’z vich, vo bazzez iz gest dar bolf vor di laüt vo vor tausankhar djar boda håm gilebet in åndre plètz vodar bèlt, von nem vo beng, bisan un beldar boda soin gipuntet pittn vlaischvrèzzar un vo vil åndarst o.
Dar tage von bazzar
L’acqua è sinonimo di vita ma nel mondo ne gode solo il 40% della popolazione. È fondamentale garantir-ne l’accesso a tutti e fermare lo spreco.
In månat von lentz soinda ettlane tang inngerichtet zo vaira eppaz: dar vairta von baibar, dar sèll von tatta, sinamài, atz zbuantzekh von månat, dar vairta von glükh.
Atz zboaunzbuantzekh von lentz izta o, in da gåntz bèlt, dar tage von bazzar.
Da kan üs iz malaméntar vorstìan vo baz ’z izta khent inngerichtet disar tage. Biar, bodaz hèrta håm lai drenante di manétt vodar spi, sengaz lai vorlórt az menglt vor an halm tage ombrómm da arbatn nå in acquedotto.
Dise djar, muchtma khön, ke di ünsarn altn håmz gekhånt sparn mearar ombrómm ’z izta nètt gest in di haüsar, ma da håmz gemucht auarziang von prunn pittn katzedrèlln, un daz sèll iz khent genützt vor di laüt un vor ’z vich in di stèlln. Pan summar, balda di khüa soin gest au affon pèrge, in di etzan soinda gest di hülm boda soin khent auzgerichtet alle di långez pittar gepakhatn krea autschoppa di löchar, zoa azzase nètt auztrükhan pittar dürr von summar. Darzùar anìaglana hütt hatt gehatt, au nå, soi vaska zo halta au ’z bazzar von reng.
Est biar soin neméar gebónt zo mucha sparn ’z bazzar, vil vert, pan summar balz nètt renk, muchansaz gedenkhan nètt zo malméttraz zo bèscha di aute, ma azpar pensàrn ke in di bèlt soinda mearar baz sèkshun-dartdraiunsèchtzekh mildjü laüt boda nètt håm bazzar guat zo trinkha, un boda muchan machan ettlane kilòmetre zo gianaz zo nemma in a para naschénte un ke hundartar tausankh khindar stèrm alle djar vor ditza, vorstéabar ombrómm l’ONU hatt inngerichtet disan tage. ’Z khintmar in sint bazda hatt aukontàrt dar Don Guido baldar iz gest nidar in Afrika. An tage hattar gevuntet, grabante, a naschénte, un di laüt soin zuargeloft vo alln in lentar, von sèlln bait vort kilòmetre o, un er iz khent gehaltet z’soina a hailegar månn. A baibe hatt sin gètt soin nåm in khinn bo ’z hatt någetrakk.
Zo kontàrase asó, parìrtzaz soin a stòrdja vort bait vo üsåndre, ma azpar gian vürsnen asó, di djeneratzióngen bodaz nå khemmen, ristchàrn zo ri-dürase ena bazzar in di üsarn stattn o.
Ma biar baz mabar tüan?
Vor earst muchpar lirnen z’sparaz, un aft ditza muchpar gebénen üsarne khindar o.
Dise soinz lai a par sachandar zo gedenkha, zoa nètt zo malméttraz: spèrrn di spi antånto azmase soaftet balmase bèscht; nützan a tatza balmen bèscht di zenn; nètt offetüan gåntz di spi balmen lai bèscht di hent un gedenkhanse zo spèrrase gerècht; bèkhslnse balze trupft ombrómm ’z bazzar boda geat vorlórt, an lestn, khostet mearar alz a naüga spi; nemmen a batzèngle zo spüala au di pjattn. Èkko, dise soinz sachandar bodaz nètt khostn vil un boda sicharn eppaz mearar di zaitn vor di sèlln bodaz bartn nåkhemmen.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 20 APRILE 2018 ---
A schümmaz sachan von birthaüsar vo Lusérn - Auz z’èzza pinn bolf
Si susseguono gli avvistamenti dei lupi nei boschi cimbri: da soli o in branco, i predatori stanno lentamente ricolonizzando tutto l’arco alpino. Per l’occasione il Centro Documentazione propone quest’anno la mostra temporanea “Il ritorno del lupo – Nå in tritt von bolf” per far conoscere meglio il mammifero che, per quanto spaventoso, fa parte della nostra storia da moltissimo tempo. Per far vivere al visitatore un’esperienza completa, alcuni ristoranti del paese hanno elaborato una proposta, un piatto, che ricorda la vita selvaggia dei boschi, un po’ come il lupo che torna sull’Alpe Cimbra.
Nia azpe haür höartma ren asó vil von bolf. ’Z iz genùmma tüan offe an fòldjo odar a sait internet: dar bolf defàtti, sidar a par månat, iz gerift afti ünsarn pèrng o un sa vil soinz gest di laüt boden håm bokhennt afti beng odar inn pa beldar umme Vesan, Lusérn, Lavròu un Slege. Dar Dokumentationszentrum Lusérn haür, azpe djarege auzlegom boda bart stian offe fin in bintmånat, hatt asó augelekk Il ritorno del lupo – Nå in tritt von bolf; dar zil vodar auzlegom iz dar sèll zo macha khennen pezzar ditza taidevich boda iz nå zo kheara bidrùmm alùmma afte Alpm. Asó a par von birthaüsar vo Lusérn, pittar hilfe von Dokumentationszentrum o, soinse gelekk panåndar un håm detzìdart zo macha eppaz zoa azta di laüt boda zuarkhemmen z’sega di auzlegom mang vennen eppaz guatz z’èzza o: eppaz boda sichar ågeat in argomént von bolf un ’z lem von billn vichar von balt. Da zimbar khuchl, defàtti, voalt in anìaglan ristorånt an pjatto von bolf gehoazt stea in maul von bolf – von belesch in bocca al lupo - zo gedenkha in alt spruch boda bill muanen vennen an sicharn platz azpe di khlumman bölfla balsa stian in maul vo soinar muatar. Fledela vlaisch vo hirsch pitt pern von balt nidargelekk aft gemischata salàtt un zümmale vo Storo, spuma vo sbemm un khes pitt gegrés, kanéderla vo patàttn drinn pitt finfarn un bürst, kapardjöll genétzt in krånebìtt pråmpoi, kraut, sbemm, pültle vo Storo, bigln gesofft pitt ragù vo muflù, kanédln pitt goulasch un khabaz, huff vo hirsch untar boi Teroldego pitt krånebitt un patàtana pult pitt khabaz untar saltz un ezza, gekhochatn ruam, pitt kholl, limù un kafè, khnödela vo kapardjöll, boróatet pitt trianarz smaltz, schialn altn khes Vesan un krusplatn spèkh, soinz lai a par von pjàttn boma mage sa èzzan in di sim birthaüsar von lånt un boda bartn sichar bèkhlsn auz pa summar un herbest, finn azta di auzlegom iz offe.
Mèldung - Zimbar Kolònia
Dar Kulturinstitut macht bizzan ke ma mage innschraim di khindar in da XXVIa ZIMBAR KOLÒNIA.
Zo tüanaz iz genùmma nemmen di formulàr in Kulturinstitut Lusérn odar abevazzanse von sito (www.istitutocimbro.it).
’Z mangda khemmen inngeschribet khindar vo Lusérn odar boda abeståmmen vo lusérnar von séks sin afte draitza djar.
1. Da Zimbar Kolònia haltet inn sèks bochan, von menta atz 16 von höbiat sin an vraita 24 von snit, alle tage auz baz di såntzta, sunta un alle di vairta.
2. Alle tage bartma åhevan di noüne mòrgas un auhöarn di viare in tages. Azta eppaz khint gebèkslt bartz khemmen khött tage vor tage.
3. Ma mocht zaln 30,00 òiro innzoschraibase un dena 5,00 òiro vor daz earst khinn un 4,00 òiro vor di åndarn.
Ma hatt zait finn an vraita 29 von prachant 2018.
Si avvisano gli interessati che sono aperte le iscrizioni alla XXVIa edizione della “COLONIA CIMBRA – ZIMBAR KOLÒNIA”.
Le iscrizioni potranno essere effet-tuate compilando gli appositi moduli scaricabili dal sito www.istitutocimbro.it sezione news, Zimbar Kolònia, oppure ritirando il modulo direttamente presso la sede del Kulturinstitut Lusérn.
Potranno essere iscritti i bambini/ragazzi residenti ed oriundi del comune di Luserna/Lusérn che abbiano un’età compresa tra i 6 ed i 13 anni.
1. Periodo della colonia cimbra è da lunedì 16 luglio a venerdì 24 agosto (sei settimane), con esclusione delle giornate di sabato, domenica e festivi.
2. L’orario giornaliero è dalle ore 09,00 alle ore 16,00; tale orario potrà subire delle variazioni, che saranno comunicate il giorno precedete, in occasione di alcune iniziative.
3. I costi sono quantificati in € 30,00 di iscrizione, nonché un contributo pasti di € 5,00 per il primo figlio ed € 4,00 per ogni altro figlio.
Scadenza iscrizioni: venerdì 29 giugno 2018.
Josef Kiss, an èrtegar raitar
Dar iz gest gibortet ’z djar 1896 in di statt vo Bratislava un vor soi gåntzez lem hattar gimocht zaln di schull z’soina dar nevódo vo Erno Kiss, a djeneràl boda hatt gikriaget, vorlìarante, zo macha frai di ungarn kontro ’z Österraich ’z djar 1848. Vor di österraichar schaffar di schånt vodar famìldja Kiss iz gest asó groaz ke njånka 60 djar spetar, balda iz auzgiprocht daz Earst Bèltkriage, soinsa gest guat zo vorzàiganen.
Dar Josef hatt furse gihatt in sint zo macha stian pezzar soi famìldja baldarse iz inngischribet azpe soldàdo von khoasar ’z djar 1914, åna zo haba verte di schual. Azpe ünsarne alte izzar khennt gischikht zo khempfa di rüss in di trintschèe vodar Galizia. Sèmm izzar khennt schaüla ferìrt un gischikht huam. Baldar iz gistånt pezzar izzarse bidar inngischribet zo khempfa, disa botta nètt azpe soldàdo ma azpe raitar vo areoplè. Baldar hatt ågiheft zo khempfa in hümbl obar Lusérn un Slege izzarse palle gimacht khennen azpe an èrtegar raitar, ummandar boda hatt hèrta gisüacht zo lazza lente di månnen un lai schedegen di areoplè.
Dar iz gest asó bravat azpe raitar ke in bintmånat von djar 1917 izzar khennt ummandar vodar Flik 55j, di “Kaiser Staffel”. In da sèll Flik alle di raitar soin gest offitziéln, ma er hatt nètt gimak khemmen offitziàl umbrómm soi famìldja hatt no gihatt to zala di schånt vo soin nono Erno. Ditza hatt quàse gitöatet in Josef umbrómm balda dar belese raitar Silvio Scaroni hatten gischozt in pauch obar dar Valdass dar dokhtur hatten nètt giböllt auvlikhan umbrómm dar Josef iz nètt gest an offitziàl. Kiss iz gistånt lente lai umbrómm an åndadar raitar vodar “Kaiser Staffel”, Julius Arigi, hatt givånk padar gorgl in dokhtur un hatten gimacht kuràrn soin tschéll.
Lai drai månat spetar Josef Kiss hatt bidar giböllt vüarn an areoplò in kriage. In séll tage izzarse givuntet zo mocha khempfan alùmma kontro 6 inglésan raitar un iz gistorbet gianante zo valla in vèlt vo Lamon, züntrest dar Burge. Di belesan håm ginump in laip von raitar un håmen gitrakk bidrùmm kan soldàn von khoasar. Balsen håm bograbet areoplè von belesan, von inglésan un von frantzésan håm gilatt valln obar soin paur an kråntz roasan zo gidenkha an èrtegen månn. An lestn, dar lest khoasar von Österraichar, Karl I, hatt nominàrt Kiss offitziàl, siånka azzar iz gest sa toat un pitt ditza hattar vorzàiget soinar famìldja o di schånt vo soin nono.
Mèldung - Summar Khindargart 2018
Bar machanaz bizzan ke dar Kulturinstitut Lusérn, zoa auzohalta da zimbarzung, richtet her haür o in projèkt: Summar Khindargart.
Ma mage innschraim di khindar bo da håm, daz mindarste 3 månat, fin at di 6 djar; di schual heft å atz 2 von höbiat un geat fin atz 31 von snittmånat, vo di nöune mòrgas fin di viare in tages.
Daz earst von alln bartnda khemmen innginump di khindar bo da lem in lånt un dena, di lusérnar “in di bèlt”.
Zo bizzasan mearar makma årüavan in Kulturinstitut Lusérn. (0464 789645)
Si informa che sono aperte le preiscrizioni al “Summar Khindargart"; iniziativa finalizzata alla trasmissione intergenerazionale della lingua e cultura cimbra.
Possono essere iscritti/e i/le bambini/bambine di età compresa tra i 3 mesi ed i 6 anni, con diritto di precedenza ai residenti domiciliati in paese.
L’attività di progetto, infrasettimanale, si articolerà nel periodo 2 luglio 31 agosto, con orario 9,00 – 16,00.
Per maggiori informazioni contattare l’Istituto Cimbro – Kulturinstitut Lusérn (0464 789645).
Di schual gestarn un haüt
Vor in earst bèltkriage in lånt vo Lusérn soinda gest da belese un da taütsch schual un di meararstn khindar soin gest inngeschribet in da taütsch. Verte ’z kriage Lusérn iz gånt untar ’z Beleschlånt un di schual iz gestånt lai ummana. In di draitzegar djar di khindar soin khent gehoazt “balilla” un di djungen “gioventù fascista”. Ma hatt gemöcht gian ka schual vor 5 odar 6 djar un di “medie” soin khent “scuola dell’obbligo” in di sèchtzegar djar. Di schual vo Lusérn iz gestånt offe fin in di lestn djar von 20. djarhundart, benn si hatt augespèrrt vor hèrta umbrómm ’z soinda gest kartza biane schüalar. Est di khindar mochan gian ka schual fin att di viartza djar un alle tage vångensa di korìara zo giana ka schual atz Lavròu.
In ar bòtta saitma gånt ka schual lai pinn libardar untar in arm, gehaltet panåndar pittnar snur. Nèt alle håm gehatt di sakòtz. Di earstn sakòtzan soin gest gemacht pitt kartù. Haüt soinda ploaz sakòtzan un prosèkk, sa håm finamài di rödela un ’z helbe zoa zo magase ziang. Sa soin gevèrbet, pitt ploaz gadjòffan. Drinn in di sakòtz di khidar håm vedarn sbartz, roat un plabe un lèpes pitt ploaze varm. Dise djar ber da nèt hatt gehatt di varm, umbrómm sa håm gekhostet kartza vil, hatt gemocht nützan di sèlln vo dar schual. In ar bòtta, diarndla un püabla, håm getrakk a sbartzez vürtachle pinn baiz kolétt. Ma hattze gevörtet von maistro, umbrómm ber da nèt iz gestånt stille, hattze gevånk atti hent pitt ’nan stèkh odar pinn mètro pitt holtz. In ta‘ vo haüt di khindar ren zuar in maistre sovl bi sa redatn pitt ’nan tschell! Benn ’z izta gånt ka schual moi muatar hattze gehatt an uantzegen maistro, un in faff boda hatt gelirnt religione. Balda di khindar soin gekheart bodrùmm vodar schual, håmsa gemöcht helvan zo macha di arbatn in haus odar nå in èkhar, un håm gehatt biane zait zo studjàra. In ta‘ vo haüt, benn sa rivan vo schual, spilnsa un håm ploaza zait zo lirna. Benn i pin gånt ka schual atz Lusérn, di khindar soin gest alle panåndar, in ar uantzegen classe un håm gehatt zboa maistre. Haüt zo tage di maistre soin ploaze, un ma lirnt drai zungen: belesch, taütsch un inglese. In di schual soinda neméar di sbartzan tafln bo ma hatt drau geschribet, ma nützt di “lavagna interattiva”, ’z iz a groaza televisióng ågehenk in computer un in internet, ma mage seng da gåntz bèlt un süachan baz ma böllt.
Dahùam di khindar nützan in “tablet” odar in computer zo lirna, un di kòmpite ziansase abe vo internet vodar “classe virtuale” boda hoazt “classroom”.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 4 MAGGIO 2018 ---
Da peste dièta? Èzzan alladarsòrt
In ta‘ vo haüt, di laüt bizzan neméar baz z’èzza. Tüat süachan aff Google zo venna hundartar diète, ummana strembatar baz d’åndar, un alle vorhóazan zo machanaz gesùnt, magar un schümma. Ma höart vil ren vo “clean eating”, “paleodièta”, “low carb”, “dièta vegana” un no vil mearar. Ma baz böllnsa muanen, alle dise fremmegen börtar? Hefpar å pinn “clean eating”, boda iz inglés vor “plittegez gièzza”: in åndre börtar, èzzan lai di frutte vo dar earde un vo dar natùr, daz peste vrisch von gart, åna zo legada vil darzùar. Übaràllz in di statt, di laüt håm biane zait zo khocha un soin gebónt zo khoava vil vertegez gièzza von supermerkà, voll pitt konservént, varm un åndre sboineràin. ’Z iz hoatar ke èzzan asó alle tage mage nèt soin gesùnt. An lestn, “clean eating” billz muanen nicht åndarst baz “èzzan azpida tüan di baké”, eppaz boda, da ka üs, anìaglaz khinn vorstéat, ma ’z soinda studjös bodada drau schraim gåntze libardar – un laüt bodase khoavan! Eppaz gåntz åndarst iz di “paleodièta”: azpida khütt 'z bort, billz muanen èzzan azpi di laüt vo dar stuazait, boda håm gelebet vo dar katza un vo daz sèll bosa håm augelest in di beldar: an lestn, lai vlaisch, frutte un gegrés. Haltante kunt ke di laüt, in da sèll zait, håm gelebet nèt lengar baz 20, 25 djar, a söttana dièta parìrtmar nèt soin sovl gesùnt: ’z menglnda bichtege minerél un vitamìn boma vennt in khorn, in di milch, in khes, in di legùmi un asó vür. Daz gelàichege varlért vor di vedjetarié, boda èzzan khumma vlaisch un khumman visch, un vor di sèlln boda vorzìchtn in karboidràte (low carb): proat, ris, bigln, pult un asó vür. Übar di “vegé” – makma khön asó? – berata vil z’schraiba, ma disa bòtta habar nèt genùmma platz. Tüat khön ke sa èzzan nicht boda khint von vichar: ne milch, ne öala un no mindar vlaisch. Ma ’z iz no nèt allz: nèt lai ’z gièzza mocht soin “vegå”, ’z geplèttra, di schua, di soaft, di salbe vor in mustàtz un allz daz sèll boma nützt o. Ma vorstéat ke ’z iztada hintar a gåntza birtschaft boda mövart vil, vil gèlt. No a bòtta: èzzan asó mage nèt soin gesùnt, übaràllz vor di khindar! An lestn dar sinn vo anìaglana dièta iz zo geba eppaz au, sovl bi ’z berat plittegar tozze. Ma ’z mentsch – asó habar gelirnt ka schual – iz vo natùr an “allzvrèzzar”: ombrómm schöllataren nèt gòdarn alle di guatn sachandar boden schenkht Gottarhear? Un magàre, a tiabas a bòtta, günnenen a khlummana sünt o: a tökkle tschokolàta, a snit turt pitt gemèkkatn ruam, a vrischa bira un a drai patètla håm no nia getöatet niamat un soin “güatzla” boda süazarn ’z lem. Soin luste un kontént iz bichte vor di seal un vor di gesùnthait o. Sichar, ’z soinda laüt boda, peng inan beata odar inaran alerdjìa, mang nèt èzzan allz: in dise kase iz hèrta bichte rensan pinn dokhtur. Ma vor berda iz gesùnt un bill stian asó, izta lai a dièta alùmma: èzzan alladarsòrt − natürlich pitt maz.
Vennense zo reda pittnåndar
In un mondo fatto di rapporti frettolosi e vite frenetiche, la sera è facile sedersi davanti alla televisione o al computer e assopirsi ascoltando l’ennesima telenovela o il trito e ritrito dibattito sul Governo, o gli scandali e le violenze quotidiane oppure navigare noiosamente sul web.
La CRI Altipiani propone alla comunità dell’Alpe Cimbra e non solo, di uscire almeno per una sera per trovarsi a parlare insieme e affrontare diversi temi che accompagnano a importanti riflessioni. Si legge, in questo progetto, il coraggio della sfida, la speranza di far tornare la voglia di discutere, ascoltare, passare del tempo insieme.
Un unico filo conduttore: l’uomo, quello di un tempo e quello dei nostri giorni, con le sue contraddizioni e i suoi molti difetti. L’uomo sofferente, ferito, violento, egoista, ma anche coraggioso, solidale, umano. Sullo sfondo le storie del nostro tempo che, stagione dopo stagione, ci hanno resi incapaci di sognare. Attraverso momenti di vita vissuta, si parla di tanti errori fatti, ma anche della speranza di poter tornare a sognare, a divertirci come si faceva un tempo con meno individualismo e tanta voglia di volersi bene.
Gli incontri sono iniziati il 26 aprile e proseguiranno fino al 01 giugno. Potrete trovare il calendario dettagliato degli eventi in programma sulla pagina Facebook della Croce Rossa Italiana - Comitato Locale Altipiani e sulle locandine affisse e distribuite sul territorio.
Tra tutte queste belle ed interessanti proposte, trova spazio anche un appuntamento a Lusérn, con uno spettacolo sulla Grande Guerra, realizzato con libero adattamento dei testi di Mario Rigoni Stern ed Emilio Lussu, l’11 maggio, alle 16.00 in Sala Bacher.
In a bèlt boda loaft bahémme un bobar squàse neméar håm zait zo pensàra aft üs sèlbart, daz abas müade gerift, daz destrarste zo vorlìara vort di pensìarn, iz sitzanse lai vorå in komputer odar vorå dar televisìong z’sauga. Vil vert riftma njånka an lestn von progråmm ke ma inslaft vort aftn kanapé.
Eppaz åndarst zo tüana, in dise abas von långez, khint gevoalt von Roat Kraütz vodar Hoachebene: gian auz von haüs un vennense pittnåndar zo reda drau aft sachandar bodaz gian å alln un bobar lem alle tage. Stian pittnåndar machtaz höarn eppaz mindar alùmma un vorlórt in allz ditza gelóava, in a lem boda sik di bèlt bèkhsln bahémmegar baz daz sèll bobar soin guat nå z’stiananar.
Daz Roat Kraütz hatt inngerichtet dise trèff boda ågian in mentsch, trèff boda süachan zo vorstìana bia ’z izta gebèkhslt ’z lem, bia ’z iz gest gestarn un bia ’z iz haüt.
Ma redet vo baibar un månnen, asó vorlórt un vil vert disperàrt, znicht o azpeda zoang di disgràtzie boda vürkhemmn alle tage, ma lai o von ploaz laüt boden gem zo tüana zo pezzra ’z lem von åndarn. Dise trèff kontàrn stòrdje von sèlln bodase vorlìarn ma von sèlln o boda no soin guat zo schauga vür un zo intruamanen a pezzrana bèlt vor alln.
Di trèff håm ågeheft atz 26 von abrél, atz Lavròu, un bartn vürgian vor in gåntz långez.
Atz 11 von madjo bartada soin ummandar atz Lusérn o, aftaz earst bèltkriage, pittnan spetàkolo argenump von geschràiba vo Mario Rigoni Stèrn un Emilio Lussu, månnen boda ’z kriage håmz gelebet un subìrt aft soi haut.
Bidrùmm atz Lusérn
Bar paitn alln in lusérnar un in tschelln vo Lusérn atz Lusérn di earstn drai tang von prachant. Zo bizzasan mearar tüat gian atti website von Kulturinstitut www.istitutocimbro.it
Dall’11 al 13 maggio torna a Trento, per la quinta volta nella storia, l’Adunata Nazionale degli Alpini nella sua 91^ edizione. La città si è già organizzata per l’arrivo di molte persone e per il loro supporto, anche l’Alpe Cimbra è pronta per il grande evento: troviamo visite guidate ai luoghi e sentieri della Grande Guerra, aperture straordinarie dei Musei e la possibilità di visitarli tutti con la Trentino Guest Card oppure con biglietti cumulativi. Non ci resta quindi che approfittare, anche noi trentini, di questa occasione per scoprire ancora una volta la storia della nostra terra.
Da zboate boch von månat vo madjo di alpìn von gåntz Beleschlånt bartnse vennen ka Tria vor da vünfte adunàda da kan üs. Vor dise drai tang, 11, 12 un 13 von madjo di statt vo Tria un alle di lentar nåmp bartnse boróatn zo trèffa vil laüt. Ka Tria iz sa allz augerichtet, ’z izta an piåno boda spèrrt alle di beng nåmp in zentrum un boda skonsigliàrt zo giana kartza nåmp pin aute, umbrómm pitt sovl laüt makma stian blokàrt. In zentrum vodar statt izta sa khent offegetånt a botége lai pitt souvenir vo Tria un vodar gåntzan redjóng gemacht genàu vor di alpìn zoa zo gedenkha disan trèff. Un biar att ünsarna hoachebene, baz habar augerichtet vor di alpìn? Ünsar Alpe Cimbra o hatt pensàrt ettlane appuntamenti vor di sèlln tang. Ma heft å an vraita pitt viar visite guidate atti schümman staigela: Nella Forra del Lupo un Sui luoghi della battaglia atz Folgràit un Nå in Tritt von Bolf un Dalle Storie alla Storia atz Lusérn. Atz Lavròu, anvétze, barta soin a trèff pittn Fernando Larcher zo reda affz kriage 1914-1918 un, hèrta abas, an kontzèrt vo solidarietà pinn kòro Stella Alpina vo Lavròu un pinn kòro ANA vo Latina, ’z bartnda soin di Pro Loco vo Lavròu un da sèll vo Amatrice o, zoa zo gedenkha ünsarne tschelln von terremòt von vorgånnatn djardar.
An sånzta, anvétze, mabar zornìrn zo giana z’sega di trincee von Nüsslar, in werk vo Sanbastiò odar in ünsar werk, partìrante vo Milegrùam. Abas barta soin an åndadar kontzèrt vo kòri pinn kòro Martinella vo Serrada, Le Fontanelle vo Lavròu un ünsar Zimbar Korale o bart singen atz Folgràit in sèll abas. Di musei vodar hoachebene, Base Tuono atz Folgràit pinn auzstellung “Brazing Skies”, dar Werk Belvedere vo Lavròu pinn “di cemento, roccia e acciaio” bartn offestian alle di tage. Atz Lusérn venntma offe ’z Haus von Prükk, in Forte Werk Lusérn un in Dokumentationszentrum un pittar möglichkeit zo macha an uantzegen bildjétt vor alle drai, sparante eppaz. Ma paitet alòra, da kan üs o, di alpìn zoa zo vaira alle in pittanåndar.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 19 MAGGIO 2018 ---
Biar un di åndarn
Zo maga stian gerècht alle di laüt mochan munen z’soina a pizzle pezzar baz di åndarn.
Furse pensàrtma z’soina a pizzle fürbatar, odar ertegar, ke ma arbatet mearar un pezzar baz di åndarn odar ke ’z soinda sachandar boma boazt pezzar baz alle.
Khummana schånt in ditza! Asó arbateta ’z hirn von laüt un ma makta pròprio nicht tüan.
Stianante asó di sachandar makma vorstìan ke alle biar munen o ke di sèllnen bodaz gilàichan soin sichar pezzar baz di sèllnen bodaz nètt gilàichan. Berda arbatet azpe biar arbatet sichar pezzar baz di sèllnen bodaz nètt tüan, asó azpe di sèllnen bodaz nètt pensàrn azpe biar sichar soin a pizzle stokhat ...un asó vürsnen.
Asó hakhpar di bèlt tortemìtt, aftna sait di sèllnen azpe biar, schümma, furbat, erteg..... aft d’åndar alle di åndarn laüt.
Zèrte vert iz gest ginùmma håm liachtege oang un baiza haut zo muna z’soina pezzar baz di åndarn.
Vor vil zait di månnen vodar gåntzan bèlt, håm gimunt z’soina ertegar, sterchar un fürbatar baz di baibar. Biavl vert habar gilüsant aftn teledjornàl odar gilest afti libadar vo stòrdja vo laüt boda töatn di åndarn lai umbrómm da petn nètt in gilàichege Gottarhéar? Berda gloabet in an åndarn Gottarhéar iz sichar znichtar baz biar!
Rebar njånka von sèllnen bodase drossan lai umbrómm da haltn vor åndre squadre boda spil in palù. Fin vor bintsche djar perfìn di sèllnen boda håm ginützt da tschenk hånt un nètt da rècht soin khennt ågischauget letz.
’Z mage vürkhemmen zo vennase inn tortemìtt pitt laüt boda soin sichar z’soina güatar baz du umbrómm du pist a pizzle åndarst baz se. Furse doi haut iz nètt gilàich azpe da sèll vo alln in åndarn, furse khisto vodar åndar sait vodar bèlt, furse pisto tschenkhes... furse redesto an åndra zung.
Asó iz auzgivallt vor vünfhundart djar vor alle di laüt boda håm giredet azpe biar da afti hoachan pön von Simm Kamoündar un in di Teldar von Draitza Kamoündar, asó azpe in Laimtal, in Prånttal, Ronkoutal vo Ala, Posen, Pasubioteldar....
In Taütschlånt dar Lutero hatt gimacht bortn di “Protestént” un allz in an stroach in Beleschlånt allz daz sèll boda hatt eppaz gihatt zo tüana pinn taütsch iz khennt ågischauget letz. Zo maga “stian in patze” vil von sèllnen boda håm giredet azpe biar, mearar baz 10.000 laüt, håm gimocht åhevan zo reda belesch un an lestn saibar übarlebet biar un bintsche åndre.
Sichar biar sèlbart o mochan hèrta schaungbolau nètt zo muna z’soina pezzar baz alle di åndarn.
Reng, schaur un plitzegar in hümbl obar Lusérn - ’Z tondart azpe pan summar
Complice il caldo delle ultime settimane tra aprile e maggio, anche sulle nostre montagne non è raro che un leggero scroscio di pioggia si trasformi in un vero e proprio temporale estivo con lampi, tuoni e vento. Perché succede?
Sidar a par bochan ’z bèttar hatt ågiheft zo tüana bazzez bill: est izta di sunn un in a par minùtn magatz abekhemmen in zikkln. Sa auz pa aprìle, in di sèlln tang vo hitz, hattma vil gehöart tondarn un pliztzegen sovl bi bar beratn in pon von summar. Di stecharstn temporél bodase skatenàrn allz in an stroach dipéndarn defàtti vo dar hitz; di sunn bèrmp ’z bazzar bodada iz afti earde un dar loakh heft å zo hevase zuar in hümbl. Balamång azta disa nezz heftze, khintze z' soina hèrta kheltar (0,6 grade mindar alln 100 mètre) fin azze kondensàrt: asó bortnda di bolkhnen. In di groazan bolkhnen von temporél makma rivan fin afti viarzekh grade untar zero un di trupfan bazzar tüan palle zo legase in schaur. Anìaglana molèkola bazzar hatt a karika elètrika un ditza iz allz daz sèll bodada iz mengl vor an temporàl pitt tondrar, plitzegar, bint un reng. Dar 90% von plitzegar bobar seng stian lai inn drinn in di bolkhnen un az iz nacht machansa a liacht sovl azpi ’z berat takh; daz åndar 10% anvétze rift afti earde, aft alle di sèlln sachandarn boda håm an spitz, azpe dar kampanìl, di haüsar, graoze khnottn, èlbarn, un asó vür. Aztada iz nicht boda ventzart au vo dar earde un boda iz schümma hoach, az bi tortimìtt in an kampìgl, magatz khemmen vür ke di saétte valn af di vichar (lai vert in Milegruam soinda gistånt gitöatet zboa khüa) un afti laüt. A plitzegar iz guat zo macha fermàrn ’z hèrtz vonan mentsch odar zo schedega di polmü, ma ’z iz nètt khött ke alle mochan stèrm. Daz birsarste, vor di sèllnen boda übarlem, soinz lai groazan prüslar af di haut. In da gåntz bèlt anìaglaz djar 1000 laüt khemmen gipòkht vonar saétta un vo alle dise lai 200-300 stèrm; di meararstn soin khennt givånkh balsa soin gest nå zo vischa odar zo spila a golf (poade dise spòrt machtmase haltante in di hent eppaz gimacht pitt aisan). Ma bia tüatma zo vorstìana ke a saéta izzaz nå zo valla affon khopf? Az ma å heft zo höara gutzln di haut vo poade di arm, az ma hatt smånia untar di har boda laise laise hevan å zo hevaze paràrdja, un azta alle di sachandar gimacht pit aisan uminùm üs hevan å zo khlingla.. alóra iz pezzar hevan å zo péta az allz gea girècht.
A platz pitt “tiave burtzan”: dar Plètz von Motze
Sicuramente il Trentino, soprattutto la parte est della Valle dell’Adige, rappresenta uno dei luoghi dove la lavorazione primaria dei metalli, nel periodo tra il secondo e il primo millennio a. C., ha fortemente caratterizzato non solo l’economia di questa terra, ma ha profondamente modificato il territorio stesso.
Dar “Plètz von Motze”, in an stroach èkhar, bisan un balt, un no pellar, vor tausankhunzboachundart djar a groaza bèrkhstatt boda di laüt, pittnar groaza un sbera arbat, håm auzgizoget in khupfar.
No in ta' vo haüt, khånante lesan bazta no iz gistånt, matma seng bazta steat von övan, von plètz bosa håm gimalt un bosa håm auzgibèst in khupfar. Di lait boda est iz gidenkht pitt vaüchtn un lèrch, untar zen zentìmetre earde lugàrt a gåntza låmmar schlakkn. Schlakkn bodaz khön ke sèmm izta zuargirift, auar vodar Valsugåna, an hauf gimalate krötz un, benn von krötz håmsa gihatt verte auzziaga in khupfar, disar iz gånt zo giriva nidar zuar Venedig bodar iz khent gimacht bidar zorgìan un, pitnan 5% vo stånjo, izzar khent bronzo.
Ditza un vil åndarz khüttaz, no in ta' vo haüt, dar “Plètz von Motze”.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 1 GIUGNO 2018 ---
Eppaz von kurse: vorstìan, ren, lesan un schraim di zimbarzung
I sige ke trèffanse in Kulturinstitut zo reda anåndar zboa vert afti boch übar da zimbar zung iz eppaz boda macht tüan offe, un sist di laüt åndarst baztose hast gesek vorånahì. Daz earst, alle haltnda zo kontàra bela ’z iz gest di sust bodase hatt genempart aft ünsar zung. Du mochst lüsnen pinn hèrtz un vortleng alle di schümman sachandar boda auzkhemmen stianante pittanåndar un nåtrangdarse. Disa zung iz nètt lai a geréda vor di mindarhait, ma tüanante asó bartz khemmen zo soina an vèrt un an patrimònio vor alle. Niamat iz darschràkht zo nemma in di hent ’z puach vodar Grammatìk, sobia ’z puach von Zimbarbort macht di meararstn kurdjósat, balza süachan vo bo ståmmenda abe di börtar, zo sega azza khemmen von belesch odar von taütsch, odar azza håm zo tüana pinn dialèkt vo Tria odar von Vèneto. Sobisó berda hatt studjàrt daz taütsch hattz dèstar, umbrómm ünsar zung trakk di kasi azpe daz taütsch. Åndarst iz balma redet vodar zimbarzung gesek vodar belesanzung. Da vorstéatma ke disa iz a zung sèlbart, seånka azze iz a “khlummana zung” geredet fin est vo biane laüt. Di püachan Trèffan 1 un Trèffan 2 vången her di laüt, umbrómm innzalt izta geschribet azpe di Lusérnar auzdrukhan di börtar in kontèst vo alle tage. Sidar hundartar djardar di zung hatt gevånk soi pükh von taütsch, un iz khennt autònoma pittnan sèlbart grund vodar struktúra. Asó machtz luste di laüt lirnen di khettnen von klititschi balbar åhengen di pronòmi in vèrbi un parìrtz ke ma khött auz di börtar sovl azpese audrenat di zung in maul. Asó azpe zo lirna in aggettìv pitt soinen funtzióngen, mochpar hèrta haltn offe un schaung un konfrontàrn alle dise libadarn asó gerècht gemacht. Asó azpe alle di vert bobar intzampàrn in di neologismi tragatz zo macha a prüfung dar gåntzan zung. Ma sa dòpo viar vert bobaraz vennen, ’z gelàüta von börtar vo disarn gelebata zung khemmen ågenump un tüatze offe, laise laise, a bege zo reda eppaz pinn zimbarn. ’Z bart hèrta stian kurdjósat bia nå sovl laüt, von alln in drai zimbarzungen mindarhaitn, håm abegedekht in disa fase vodar stòrdja alln disan interèsse aft disa zung, sovl azpe zo lega an sipp inan fluzz bazzar zo venna da sèll mearar khlumma, un meararste sber gezoget vo nidar züntrest auvar von pon, (Vorgèll’z Gott dar arbat von alln in studjös) håmsa gevuntet ke di tradizióng vodar zimbarzung iz gepuntet pittar eltarste fase vodar stòrdja vodar taütschanzung, da sèll von Hoach Medioèvo. Bar speràrn azta di djungen nåtrangen, un lugàrn nètt, disan raich un lazzanse hervången hèrta mearar in di zaitn boda bartn khemmen, vo disan pegàist zoa azza mang auleng no, hèrta pezzarne bèrkstattn un kurse vor di Zimbarzung.
In an lången tage vo madjo
È un giorno di pioggia, oggi, qui nel piccolo paese cimbro. Quest’anno la primavera è stata avara di sole e di calde giornate, i colori intensi però, che rivestono prati e boschi, quelli sono vivi più che mai e mi ci perdo ad ammirarli.
Guardando dalla finestra, mi torna in mente una poesia che lessi qualche anno fa. Parla di lingua madre, di parole antiche che ormai nessuno più comprende, che si rincorrono nelle strade, là dove un tempo erano scandite dalle voci cristalline dei bambini che ora non le conoscono più.
E come non pensare alla nostra madrelingua, l’antica amata lingua cimbra che a Lusérn, a dispetto del tempo e delle stagioni che non sembrano più distinguersi una dall’altra, è viva e danza come la piccola ballerina bianca che ritorna puntuale, ogni anno, per cercare quelle preziose briciole di pane che mio padre non mancava mai di farle trovare. Saltella e cinguetta e a me sembra di sentire i racconti di un tempo lontano.
Haüt o renkz, dar madjo iz gest lång, pittar sunn bodase iz lugàrt un pinn vrost bodaz nètt hatt geböllt lazzan. Dar balt però iz bidar grümma un di bisan parìrn glentzegen, asó voll pitt varm boda lai ka långez makma seng. I boaz nètt baz zo tüana, i gianat gearn zo nemmamar an karétt holtz ma pitt ditza bèttar makma gian nindart. Asó vorlìareme hi schaugante auz von vestar un pensàr atz benn, vo khinn, balda soin gest söllane schaülane tang, pinneme hèrta gevörtet ke ’z berata zuarkhent dar Sambinélo zo tragame vort. Disa iz gest ummana von stòrdje boda, hèrta daz abas, hattaz aukontàrt moi nona, un biar khindar soin sèmmgestånt stille, zo lüsna un zo paita ’z menndle von sånt, bodazan nia hatt geböllt bizzan zo lazzase seng.
A gesìnga o khintmar in sint, eppaz bode hån gelest vor djar. ’Z redet vodar muatarzung bodase vorlìart pittn altn un boma neméar höart ren von khindar boda spiln afte beng. Un alóra pensàre dar moinen muatarzung, boda anvétze iz übarlebet in ditza khlumma lentle un boda hatt gehaltet panåndar soine laüt pittnan geréda boda, no haüt, machtaz höarn alle a groaza, uantzega famìldja. I pin hivorlórt in moine pensìarn balda, di khindar von haus spalankàrn di tür un rüavame: “Geabar na holtz? ’Z renk neméar!“. I darhózz au, un a långsbéntzle flattart atn pontesöl, un sprink hintar un vür zo süacha di frügela proat boda moi vatar hatt nia gemenglt zo leganen auz. ’Z sprink un sink, un miar parìrtzmar zo höara alte stòrdje vo dise djar.
“I pin da, khindar! I nimm in karétt, bar gian na holtz!”. In an plitzegar soinsa aftn karétt, zo paita azzese ziage au pa bege
Di plètz von earst bèltkriage
Il 2018 è l’ultimo anno di commemorazione del centenario della Grande Guerra che ha interessato il nostro altipiano quale fronte austroungarico del conflitto. In occasione di tale ricorrenza
sono stati risistemati più sentieri e siti bellici, uno di questi è il “Giro delle Trincee” di Nosellari che, con i suoi epiteti, racconta della guerra e di come il territorio venne vissuto negli anni dopo.
’Z djar 2018 soinz djüst hundart djar vo benn ’z izta gerift daz Earst Bèltkriage, vor ditza habar giböllt gidenkhan bazta iz khent vürgitrakk un gitånt, in dise lestn djardar, zo gedenka bia ’z izta gest ’z kriage di earstn djardar von ’900.
A bichtegar prodjèkt iz dar sèll von Circolo Culturale Sportivo von nüsslar boda, ’z djar 2014, hatt hergerichtet a staigele untar ’z lånt von nüsslar, boda iz gest dar taütsch fronte in earst bèltkriage, zoa zo hüata daz gåntz Astetal. ’Z staigele iz khent offegitånt in snittmånat von djar 2015, di volontàrdje von Circolo CSN håm auzgeputzt alle di stöll boda in di zait von kriage soin gest genütz azpe herbege un innzolega di munitzióngen un boda, in di djardar 70-80 soin khennt genütz azpe diskàrike. In umman vo disan stöll, boda di nüsslar hoazan “stòi”, gedenkhante soine altn zimbrischen burzan, di volontàrdje håm persìn gevuntet an auto, an alta 500 boda iz gest sèmm gedjukht un vorgèzzt. Di arbatn håm interesàrt alle di acht stöll, daz gåntz staigele boda iz khennt gepezzart pitt stèpfela un kubln zoa zo haltase in di malaméntarstn plètz un an “punto panoramico” boda soin khennt gelekk di drai bandìarn: da europèische, da belese un da taütsch bandìara, zoa zo gedenkha da vorgånnata zait un in futuro. An åndarn schumman toal vo ditza staigele iz dar sèll boda hoazt “la Lunt”: ’z iz a groazar kròtz hoach quàse 30 mètre un bait 3 m, boda toalt in zboa di earde un boda, in di djardar von kriage, håmsa gemacht passàrn di telefèrika boda iz gerift fin kan Busatti. Ma boazt ke disar kròtz iz hèrta gest perikolósat un defàti dise djar, zoa zo giana sèmm nåmp z’ sega hattma gemocht offetüan a lükhle. In slüzzl vo daz sèll lükhle hatten lai gehatt a baibe, di Pierina Marzari. Pittn kriage, oltre atti telefèrika, izta khennt gemacht a tunnel o, boma hatt gemakk inntrang ’z geplèttra boda iz augerift von tal. In di djardar ’40 nidar in disa “Lunt” soinda khennt gevuntet granàtn un åndre sachandar von soldàn boda håm gelebet sèmm un zboa puam vo Nüsslar håmen beagetånt pittnar granàt. Dena di “Lunt” iz bidar khennt a platz vor kurdjósate un turìstn un iz khennt gepezzart pittnan zou un a bakéka boda kontàrt soi stòrdja. Ditza khlumma staigele o, pitt vil åndre plètz, kontàrt an toal von kriage att d’ünsar hoachebene, von ünsar altn bodada håm gekhempft.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 15 GIUGNO 2018 ---
A djar vort bait von haus, zo khenna di bèlt
La Fondazione Caritro assegna quattro borse di studio ad altrettanti studenti trentini, per un anno di studio all’estero. Cina, Filippine, Ungheria e Islanda le mete prescelte dai quattro ragazzi del quarto anno delle scuole superiori tra i quali la nostra Rebecca Sa- ponaro che, proprio in Islanda, stabilirà la sua dimora per frequentare il prossimo anno scolastico, nell'ambito dei program- mi di Intercultura. Una sfida, quella proposta da Intercultura e sostenuta da Fon-dazione Caritro, che contribuisce alla crescita dei nostri ragazzi offrendo loro la possibilità di vivere un’esperienza unica in un altro Paese. Rebecca sarà accolta da una nuova famiglia con la quale condividerà la quotidianità, studierà in una nuova scuola, con nuovi compagni e conosce- rà nuovi amici. Si dovrà confrontare con una cultura e uno stile di vita diverso e, per fare questo, dovrà guardare il mondo senza pregiudizi. Conosco Rebecca e so che questo appartiene già al suo essere, ma ancor di più, al suo ritorno, avrà la consa- pevolezza che siamo tutti così meravigliosamente diversi e così magicamente uniti da un legame che si chiama Umanità.
In dise lestn tang vo schual, di studéntn, azpe alle djar, vennense zo grüaza profesör, famìldje un tschèlln. Schaugante inn internet, hånne gevuntet artìkln pitt foto un video vo singar, tåntzar un studéntn boda gian ummar pa bèlt zo studjàra un hån darkhennt, fra vil, khindar vo Lusérn o.
Asó hånne darvért ke di ünsarn djungen tüan alla dar sòrt, da gian boll ka schual alle tage, ma darzùar vennensa di zait un in lust zo tåntza un zo spila struméntn pitt tåntzschualn un musikschualn bodase machan gian zo macha spetàkole sin a Roma un ke, in allz ditza, soinsa fra de pestn studéntn von trianar schualn.
Ditza zoagetaz haür da ünsar Rebecca Saponaro, tochtar vodar Alessandra un von Guido, boda, pitt åndarn drai trianar, hatt gebunnt a Borsa di studio vor di auzlendar, zuargètt vodar Fondazione Caritro.
Disar prais iz eppaz gåntz bichte. Alle djar soinsa ploaze di djungen studéntn boda inngem zo vorsa å zo maga gian zo studjàra vor a zait, a par månat odar a gåntzez djar, in an åndarz lånt, ma lai in sèlln boda håm di pestn vote un boda zoang z’soina raif zo maga lem un zo magase randjàrn alùmma in a lånt pittnar fremmegen zung un pittnar åndarn kultùr, khinnten zuargètt di Borsa di studio.
Di Rebecca hatt zornìrt zo giana in Islanda un, azpe di åndarn drai djunge, bartze vort stian a djar.
’Z bart soin a långez djar nètt lai vor soinar famìldja boda bart insorìrn, ma vor alle üs o, bobar soin gebónt z’segase ummar pa lånt pittn tschellela, hèrta luste un pittnan schümman gruaz vor alle, ma bar soin kontént zo bizza ke a khinn dar ünsarn iz gelånk zo haba darkhennt soi arbat nå in studje un ke ’z mage lem vor a djar daz sèll boda vil mangen lai entrùamen. Khennen laüt, kultùrn, zungen un lentar asó åndarz alz di ünsarn, helft in djungen zo machase auz in di bèlt un zo traga vür daz sèll bosa soin un daz sèll bosa bölln tüan, ena nia zo vorgèzza ke di burtzan soin da, in a khlumma lentle boma redet azpe biar un boda bart hèrta håm offe di türn vor alle ombrómm laüt boda sidar hèrta gian übar di bèlt, bizzan ke alle håm rècht zo süacha a pezzarz lem.
Schachspil
Durch in Russia lirnensa in khindarn z’spila in schach in di schual, 3 urn afti boch, in Spånja o håmsa ågiheft zo tüanaz sidar bintsche djar un in Beleschlånt o heftma å drauzoredadax.
I gloabe ke ’z spil von schach iz asó gikhennt un asó gearn gispilt vo asó vil laüt ke aft khummana sait vodar bèlt machatma fadìge zo venna epparùmmaz zo spilada darmìtt. Ma mage spiln in schach åna zo mocha ren da gelàichege zung un in dise lestn zaitn perfìn åna zo mocha stian in gelàichege platz. Perfìn di sèllnen boda nètt khennen di regln bizzan bazzez iz a schachprett un ke di menndla soin sbartz un baiz.
Ma gloabet ke di earstn z’spila in schach soinz gest di indié, hundart djar spetar vo benn ’z izta gibortet Gottarhéar. An alta stòrdja, gikhennt vo Dånte o, khütt ke vor mearar baz thausankhar djar durch in India izta gest a printzep asó loune ke dar hatt vorhóazt an hauf gèlt in sèll boda berat gest guat zo machanen divertìrn. Soi earst konsildjìar, Sassa, hatt auvargivuntet daz earst spil von schach. Dar hattz gihoazt “chaturanga” un hatta gispilt darmìtt pinn printzep. Dar printzep hatt gispilt asó gearn ke dar hatt givorst in Sassa bazzar hettat giböllt inkùnt. Dar konsildjìar hatt rispùndart ke dar hettat gihatt gearn zo haba an frånk in earst skèkkle, zboa in sèll nåmp, viare in sèll åndar un asó vürsnen vor alle di viarunsèchtzekh skèkkla von schachprett. Dar printzep hatt gimunt ke bintsche beratz gest ma an lestn, baldar hatt gizelt biavl dar hettaten bolàibet, hattar vorstånt ke dar hettaten gimocht auzzaln 18.446.744.073.709.551.615 frenk!
Khurtz un guat, dar printzep, zoa nètt z’zala allz daz sèll gèlt hatten lai gimacht töatn.
Di merként vodar Pèrsia håm gilirnt z’spila von indié, sa håm gibèkhslt a pizzle di regln von spil un hånnen gihoazt “shatranj”. ’Z soinda nèm von menndla boda abekhemmen von sèlln saitn vodar bèlt, dar nåm “alfìar” khinnt vo “al-fil” boda billt khön “elefånt” un dar nåm von spil “schach” khinnt auz vo “shah” boda billt muanen “khönig”.
Vodar Pèrsia ’z spil iz khennt gitrakk ummar von khempfar boda vor tausankh djar soin gånt zo macha frai Djerusalèm un von merként vodar Spånja. An earstn ’z spil von schach iz khennt ågischauget letz von faffan ma in biane zait iz khennt gikhennt un gispilt vo alln, djunge un alte, raiche un arme. In di altn zaitn soin bravate spilar in schach hattz gibillt muanen khemmen girüaft von raicharstn laüt vodar bèlt z’spilada darmìtt un mang asó lem in di pestn haüsar vodar Euròpa.
Bazzar un öl
In ar bòtta, nèt vor vil zait, atz Lusérn di laüt soin gest znicht un håm hèrta gehatt strait, peng anìaglaz sachan! ’Z izta gest ber da hatt khött ke dar soi iz dar gröazarste misthauf, odar dar höacharste khast holtz, odar ke soi khua macht mearar milch baz di åndarn un att alle dise sachandar håmsa gestritet. Ber da hatt gehatt khummane khüa hatt gehaltet vor ummaz odar vor daz åndar. Sa håm gehatt zo khöda peng in konfìn, peng dar ånebitt zbisnen in èkhar, odar vor di toaln gehültz.
An åndarz strait iz gest daz sèll vor ’z bazzar, umbrómm attn pèrge izta gest biane bazzar un dar Kamòu zo süachaz, hatt gemacht machan ploaz löchar in di earde pittnar trivella: attn Stutz, inn in di Tuvar, fin in Kostesì. Ma bazzar khummaz! Daz lest loch håmsaz gemacht boda höart au dar Kamòubalt un hevanda å di etzan von privètt. Sa soin gånt meararne hundartar mètre untar earde un, allz in an stroach, auz pa tubo von porar izta auz khent a spi sbartzez öl, boda nia hatt augehöart zo sprütza. <> håmsa gehoket di månnen boda soin gest nå in porar. Un alle sbartz in snabl soinsa geloft in lånt zo kontàraz: <>.
Ma palle di Lusérnar håm ågeheft zo straita: <<’z iz att daz moi>>, hattar khött ummandar, <> hattar khött dar åndar. <> hattar khött dar Håns. Strait un strait, halt vor umman odar vor in åndar, gea pa avokètt z’sega ber da hatt rècht un rüaf di pintar zo hüata ’z loch, soinda gånt di månat åna zo ziaga auz a zikkl öl. Månat spetar dar tribunàl vo Tria hatt auzgemacht ber da hatt rècht; dar hatt auzgètt an pefèl vo simmundraitzekh saitn voll pitt börtar ke ma hatt gestentet zo vorstìana un, an lestn, izta gest geschribet: <<’Z loch iz in Kamòubalt, un alle di famìldje boda lem in lånt mang gebìnnen von petròldjo>>. Darvért ditza, di lusérnar soin geloft zo ziaga vort in schopp von tubo von öl. Anìaglaz hatt augevüllt daz sèll boz hatt gehatt: zikkln, kentar, fånnen, un asó vürsnen fin in tage darnå, benn, allz in an stroach, dar tubo hatt neméar gedjukht a trüpfle öl. <<’Z iz dar Peatar boda hatt gemacht an åndarz loch!>> håmsa khött. <> hattz gehoket a baibe. In di sèlln månat, benn di lusérnar håm gehatt strait, di belesan håm geport attn konfì un håm auzgeleart di hülbe von sbartz öl boda iz gest untar in Kamòubalt. In armen lusérnar izta lai gestånt dar petròldjo zo zünta å di lumìn in vraithof.
Sa soin gest an hauf haür di loavar boda håm genump toal dar gara von fört - In 1089 aftz rat
Edizione record per la 100 Km dei Forti che anche quest’anno si conferma il primo appuntamento dell’estate sull’Alpe Cimbra. 1089 sono stati gli iscritti per la terza tappa, 92 chilometri tra Folgaria, Lavarone e Luserna che gli atleti più bravi hanno completato in poco meno di quattro ore. Per gli uomini vince per la sesta volta il colombiano Leonardo Paez, la prima donna a tagliare il traguardo è invece la veronese Lorena Zocca.
Dar kolombiò Leonardo Paez, boda, vor sèks djar nå un nå, iz gerift earst un di Lorena Zocca, vo Verona, håm gebunnt da lång gara boda macht khennen da Zimbar Hoachebene in da gåntz bèlt, gehoazt 100 kilòmetre von Fört. ’Z iz gest a schümmandar barmar tage, dar sèll von vorgånnate sunta, vor di tausankhunnoünunachtzekh loavar boda ditza djar o soin gerift atz Lusérn, Lavròu un Folgràit: zboaunnoüntzekh kilòmetre nidar un au pa dar Hoachebene, alùmma lai pinn rat, a gara voll fadìge un gesbìtza boda di brevarstn un stecharstn håm girift in mindar baz viar urn. Di gara von sunta iz toal vodar Millegrobbe Bike boda innimp åndre zboa tappe in di tang vornahì, di Lavarone Bike vo draitzekh kilòmetre an vraita un di Nosellari Bike vo viartzekh kilòmetre an såntzta. Sa soin gest vil di laüt boda an sunta mòrgas, no palle, soinse givuntet in Platz atz Lusérn zo boróata allz, umbrómm di gara iz pròpio pasàrt in lånt. Di loavar soin partìrt di noüne von Parco Palù vo Lavròu finn au attn Belem un vo sèmm geràde zuar Vesan, dena abe in Milegrùam un auvar von Frèttle. Di earstn soin girift atz Kraütz sa di zene un ummandar nå in åndar abe pa Ekh un nidar pa Prünndle. Girift in Platz hatten gipitet dar earst vo vünf ristòre pitt ploaz Lusérnar hintar in bånko un auz pa Platz zo gebanen eppaz zo trinkha odar z’èzza. Von Platz di loavar soin gånt durch pa Pill, nidar kann Kastelé un vo sèmm håmsa genump ’z staigele von långez bodase hatt gevüart finn ka Maséttn nidar pa Salveredjìna. Di gara iz gånt vürsnen zuar Laghetto, au attn Tablàt, nidar attn Kost, zuar in Belvedere, Monte Rust, Forte Cherle, Passo Coe, Mèzaselva zo riva finn atz Folgràit. Bar mang gearn gloam ke romài di redar, panåndar pinn skin pan bintar, rüavan zuar hèrta meararne laüt alle djar. Ditza umbrómm ünsarna earde iz gekhennt in da gåntz Euròpa – übarhaupt in Österraich un in Taütschlånt – azpe ummana von bichtegarstn Hoachebene von Trentino vor dise zboa bichtege spòrt.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 06 LUGLIO 2018 ---
Khlummana zung, groaza bèlt
Un'invenzione letteraria forte che genera un incrocio, una sovrapposizione perfetta fra la realtà di una lingua “particolare” e “isolata” e un fenomeno di portata globale. L’autore è riuscito a trattare un argomento complesso con un registro linguistico alto”. Questa è in parte la motiva- zione per l'assegnazione ex equo del premio in lingua cimbra alla giovanissima Arianna di Lusérn. Condivide questo prezioso riconoscimento con Walter N. Paolaz, vincitore anche in passate edizioni.
E' stata una piacevole sorpresa vedere, tra i partecipanti al concorso di scrittura nella lingua della nostra minoranza, tanti bambini e ragazzi. Simone e Samantha, studenti di prima media, si sono aggiudicati ex equo, il premio previsto per la loro categoria.
Arianna invece ha solo 15 anni, studentessa del liceo, viaggia ogni giorno da Lusérn a Trento per raggiungere la sua scuola. Padre siciliano e madre cimbra, è orgogliosa delle sue radici ed ama ripetere che, proprio questo, la aiuta a non temere confronti con gente di lingue e culture diverse, perché ogni lingua ed ogni cultura merita di essere conservata, valorizzata e anche diffusa. “Vivere in un paese multietnico e multilingue, deve essere visto come ricchezza per tutti, i prati sono belli perché le erbe, i fiori, le foglie hanno tutti colori e profumi diversi tra loro”.
“Ecco”, dice Arianna: “Nel mio racconto ho voluto ricordare un dramma che affligge il nostro mondo, tutti noi siamo coinvolti perché non si può vedere un continente, un paese, un popolo devastato dalla guerra e rimanere indifferenti. Per questo la protagonista della mia breve storia è una bambina siriana. In tv vedo ogni giorno immagini di uomini, donne e bambini a bordo di navi fatiscenti che attraversano il mar Mediterraneo con la sola speranza di trovare un posto dove stare senza rischiare la vita, un posto dove semplicemente vivere.
Per raccontare il mio sgomento ho voluto usare la mia lingua materna, la prima che mi ha accolto quando sono venuta al mondo e che è una lingua piccola, ma preziosa.
Un alóra ditza diarndle, boda no geat ka schual un iz nonet groaz genùmma zo vüara an auto, redet vo laüt boda inkìan un vo åndre boda nètt bölln, vo disperatzióngen un vo vort.
Un baldar vors vo baz si hatt pensàrt z’schraiba vonan diarndle vodar Siria boda inkéat von kriage, khüttzemar ke ma mage nètt sbaing un machan fenta nètt zo höara un z’sega bazta sutzédart in di bèlt, un seng un höarn billz munen pensàrnda un håm lust z’schraibada.
Az pe biar o.
“Ombrómm biar håm a khlummana zung bobar lirnen sidar azpar bortn un üs o, balbar gian in di schualn auz von lånt, tüatzaz ånt höarn ke ma mage neånka ren zo lirnase in åndarn studéntn boda soin pitt üs un alóra pensàre ke ’z iz di vort boda vüart di laüt zo halta bait bazza nètt khennen. Anvétze di laüt soin gelàich in da gåntz bèlt un di vort un dar hummar soin o gelàich vor alle”.
Di Arianna kontàrtmar ke si hatt gelest di stòrdja vodar Katarì, in libar von Andrea, un ke pitt disar stòrdja un pitt daz sèll bose lirnt un lest ka schual, hattze vorstånt ke allz kheart, daz sèll boda håm gelebet ünsarne altn dise djar, iz daz sèll boda lem di laüt boda inkìan von kriang in ta‘ vo haüt un bobar seng in televisióng, magàre balbar soin nå z’ezza, ma ’z iz nètt an film ma ’z lem von laüt.
In di stòrdja, khüttze, hattze geböllt gem a pizzle speråntza o, ombrómm azpe si, est, lebet in patze atz Lusérn, a lånt boda vor hundart djar ’z kriage hatt destrüdjart, billze gloam ke vor di djungen vodar armen bèlt boma sek rivan zuar afte barkü, an tage makta soin a guatz lem in di lentar bosa soin gebortet.
Allz ditza, khüttze di Arianna, hattzez geschribet az pe biar ombrómm da ünsar zung iz schümma un mage soin genützt zo reda vo allz.
Un ka schual, pittn åndar zungen, vorsar, bia geatz? “Garècht, i hån hoache vote vor alle”. Èkko, alóra furse ren un lirnen schraim azpe biar, pensàre, iz nètt zait vortgedjukht un neånka gestolt in an åndarz gelìrna, un ünsarne studéntn, fra de pestn in alle di schualn, zoangzaz alle tang.
<ITA>Degustando l'Oltresommo</ITA> atz 15 von höbiat
A luglio ci attende, come ormai da 4 anni sull’Alpe Cimbra, la manifestazione “Godereccia” dell’estate che ci fa percorrere, assaporare e gustare percorsi, sapori e odori di un tempo, ecco cos’è la Degustando l’Oltresommo.
Pitt disan schümman tang vo sunn boda håm offegetånt di tür von summar, habar alle in sint lai z’stiana auz in di bisan, zo trittzla inn in balt un z’stiana in kompanjia pitt ünsarn famìldje un tschelln. Azparz pensàrn asó un azpar håm an sunta frai disa iz da djüst okasióng zo pasàra an schümman tage in di natùr lirnante lai appareppaz vo ünsar stòrdja un traditzióng o.
Rebar alóra vonar iniziativa boda, in biane djardar, hatt gehatt vil gelükh: a khear vo 10 kilòmetre, nå in altn lentla vo Folgràit, odar no pezzar, von Oltresommo; bar ren alóra von “Degustando l’Oltresommo”.
Disa manifestatzióng iz khent organizàrt da earst bótta in höbiatmånat von djar 2014, zoa zo macha khennen in laüt di lentla vo San Bastió, Tezzeli, Cueli, von Kholegen un von Nüzzlar: soi stòrdja, soine laüt un soine traditzióngen.
Dar tage heft å kan Nüzzlar, boda a pulmì vüart alle di laüt au a San Bastiò bomase innschraibet un boma vennt in earst pjatto von tage: a guata kolatziù pitt gièzza vodar hoachebene. Vo sèmm partìrta dar lång staige boda an lestn vüart bidar kan spòrtplazt von Nüzzlar boma bart èzzan in vormaz.
In dise djardar di khear iz khent groaz un bia, nå de bege makma defàti èzzan in khes von Vesan, in hone vodar hoachebene, trinkhan di milch von goaz un åndre sachandar boda di laüt vodar statt nèt khennen.
Oltre z’èzza un zo trinkha, nå de bege khemmenda augerichtet vil plètz boma mage schaung un lirnen ’z lem “vo dise djar” un vo haüt. Zboa schümmane haüsar z’sega soinz: di sage von Mein un di mül von Cueli boda, vor disa okasióng, khemmen offegetånt un gelekk in funtzìong. An åndadar tòkko von staigele pasàrt inn in di altn trincee von Nüzzlar boda soin khennt augerichtet vor bintsche zait. Vor in sèll tage alle di lentla lem bidar pitt vil laüt, musìk un åndre artisti boda khemmen zo vèrba, zo moazla un zo macha skultùr pittar motosage: asó di zaitn boda soin pasàrt, di sèlln vo haüt un di sèlln boda no håm zo khemma mischanse pittnåndar in an schümman tage au pa beldar, bisan un lentla zoa bidar zo venna ünsar hoachebene un zo haltase gearn.
Daz sèll boda iz a kointschidéntza vor z’mentsch, iz daz sèll boda dar Gott bill
Questa è una testimonianza audio-storica, uscita casualmente do- po una serie di coincidenze e di eventi, commovente per certi aspetti, si presenta in ricordi di una vita di un uomo, vissuta durante la Prima Guerra Mondiale con stenti e fatiche nella lontana terra Russa. Al ritorno dal fronte, la vita di questi si innesterà nuovamente nel ciclo familiare, come venditore ambulante di ortaggi si avvallerà per le terre cimbre, padre e figura di sostegno per la sua famiglia, non più prigioniero, “libero” ed esente da qualsiasi dazio come lo sono stati i predecessori cimbri nei secoli.
Dòpo z’geschràiba von Tönle Bintar atna khlumma menndle gesek azpe a zbèrkbaide, di nevón håm gesüacht a foto von nono pinn zumman, anvétze izta auvargesprunk vor an kaso an audio, abegenump in di djardar 70 in soi haus in Laimtal, intånto azta dar kanarì hatt gesunk in gebiele un untar soi baibe boda hatt hèrta drinngeredet. Dar sun hatt sichar gekhennt daz gåntz lem vo soi vatar Cirillo Folgarait, ma dar iz gest asò bravat åzograiva in tiaf von soi lem un asó schützanten un nåvorsanten hattaren abegenump.
I pin partìrt in 1 von agosto 1914, zo giana in Galizia, Leopoli – Lemberg. Vürsnen vo sèmm pinne gånt afti grentze; Lavaruska, hèrta in Russia. Atz 6 vo otóbre hånsame gevånk pridjonìaro un håme getrakk in Siberia a Omsk, un sèmm pinne geplibet 6 månat. Dòpo, vor 2 djar, hånne gemacht in foghista, un dena in marinaio vor åndre drai, afti bastiméntn Toblak – Kometa, boda håm ummargetrakk laüt. Mòrgas pinne augestånt, i hån hèrta gearbatet vor 18 urn un darnå 6 urn rast. Atnan bastimént hånne gesekk in zar vodar Russia Nikolai II, di zarina un di schümman töchtar bosa håm gehatt. Alle soin khennt getrakk in Siberia a Tobolsk, un dena soinsa khennt getöatet. I pin gånt übar dar gåntz Siberia pinn bastimént fin a Vladivostok, nå da gåntz Transiberiana: dar Sbartz Rio, Irkutsk, Omsk, Semipalátinsk, Rubtsóvsk, Tomsk. Aft alle di flüzz pinne gånt pinn bastiméntn. Au afti Lena zuar Baiz Mer soinda di vrèzzarlaüt, di bill månnen, sa lem azpe di vichar. Dört in Russia iz mèrte khalt, pan bintar geatz untar 55º, ’z iz khalt trukhan. Di flüzz umme in Bimmat - Otóbre gevriarn, un biavl i hån gemöcht mèkkn pittar hauge umme di sèlln bastiméntn. I hån gespilt in kartn o, in spil 21, ’z iz a spil azpe 7 un an halbe, pinn rüss un pinn russe.
Balde pin gekheart bidrùmm dahuam, durch pasàrt alùmma alle di grentze vodar Russia, hånne gesekk l’Armata Russa. Nakhant un åna foat un hummare, azta nètt berat gest di Arma von belesan in Wien, berate gestorbet vo hummar. Dòpo acht tage a Innsbruk, hånsame getrakk dirèkt ka Tria pitt zboa belese granatìarn a Gardolo, hèrta azpe pridjonìaro vo kriage. Ulf månat hånneda gelekk zo kheara bìdrumm. Lång iz gest, lång genúmma!
Du pist bazto izzt
Da lest bòtta hånne geschribet vo diète. Moi tschellen Ånna khenntze auz guat pinn diète, si hattze provàrt alle. Balda di Ånna heft å zo kontàramar vo soinar lestn dièta, boaze ke i mochme leng dèstar. I lüsan stille machante senjo vo "ja" pinn khopf, ombrómm ’z hatt khumman sinn gem kontra: di baibar håm hèrta resóng. An lestn però, a fòrtza zo lüsna, hånne gelirnt a khutta interesåntege sachandar umme ’z gièzza un aromài gloabe zo vorstìanasan a khöstle i o. A bòtta moi tschellen Ånna hattme gezöttart in a birthaus vegå. ’Z izta gest a tschellen dar soinen o, boda iz gest vegå fin in di pummadar. Ma hattz gesek vo baitom ombrómm si iz gest durr azpi a schipf, si hatt gehatt a schaülana ziara un hatt nia gelacht. In ditza birthaus izta gest alladarsòrt z’èzza, sinamài bistékkn, hamburger un bürstn gemacht gåntz åna vlaisch, milch un öala, azpi da bölln di "vegé". Vor berda nèt boazt bazzez bill munen "vegå", iz dèstar khött: di vegé èzzan nèt lai khumma vlaisch, ma njånka milch, khes un öala; in åndre börtar, nicht boda khint von vicharn. Ka tisch daz durr baibe hatt neméar augehöart zo pridiga vo arme vichar inngespèrrt in übargevüllate stalü bodase nèt mang mövarn, gevöaztart pitt vuatar bodada drinn iz alladarsòrt, sinamài mel gemacht pinn pummandar vo toatn vicharn. Si hattmar gelirnt o ke pitt alln in khorn un in sürch boda khint gevüatart in vicharn magatma gem z’èzza dar gåntzan bèlt. I hånar rispùndart ke sèmm vo bode khimm i, di khüa, di öm un di goaz vrèzzan lai vrischez gras un höbe von ünsarn pèrng un nemmen vort ’z gièzza niamat, ma ditza da durr hattz nèt vorstånt, ombrómm a khua hattzese gesek furse njånka vo baitom. Dòpo gèzzt, di Ånna hattmar gevorst bi ’z hattmar gevàllt. I hån rispùndart ke ’z iz nèt gest letz, ma ke i magat nèt èzzan asó alle tage. I izz nèt vil vlaisch, ma i magat nia tüan åna dar guatn milch un in khes von ünsarn pèrng. A tiabas a bòtta gevàlltmar a guata, saftega bistékk o, un azzamar lek vür a par fladln spèkh odar lugånega, mage nèt khön vo nò. "Ja," hatta khött da durr, "anìaglaz iz bazzez izzt!". I hånda gelekk a bailele zo vorstìana bazze hatt geböllt munen. Ma baldeda pinn gerift, allz inan stroach hånnemar gehöart staing in gift laise laise vo züntrest in pauch fin au in di gorgl, un hattmar ågeheft zo gutzlamar di zung. Ma boazt, ma schöllat nia darhàltn nicht, ’z iz nèt gesùnt. "Ja, du hast resóng, i pinn a sboi," hånne rispùndart. "I pinn tausankh vert liabar a sboi baz a pesomstil! Vor mi, anìaglaz iz frai zo leba azpisen parìrt, ma lai ombrómm du vrizzt bürstn gemacht pitt khörndar un slapparst cappuccino drinn pitt sojamilch, schöllastode nèt höarn a pezzarz mentsch boda rèttet di bèlt un zoang pinn vingar att alle di åndarn, boda nèt tüan asó." Khött asó, pinne augestånt, hån gegrüazt, gezalt un pinn gånt auz pa tür, luste un kontént z’soina a sboi.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 20 LUGLIO 2018 ---
Höbiat: dar månat von höbe
'Z soinz oramài a par djardar boda dar Kulturinstitut hatt ågeheft bidar zo nütza di altn nem von månat boda soin gest gånt vorlórt in di zaitn un ke, lai pittar hilfe von libadarn un von studjös vodar ünsar zung, soin khent gevuntet un bidar genütz. Un alóra est ke bar soin in ludjo, höbiat, bia sa håm khött ünsarne altn, parìrtzmar djüst ren von höbe.
In ta‘ vo haüt saibar gebónt z’sega di tratör boda tüan oramài allz daz sèll boda dise djar, anvétze, håmda getånt di laüt. In di earstn djardar von 1900 alle boazpar ke da atz Lusérn soinda gest vil khüa, anìaglana famìldja hattar gehatt a par zoa zo mèlcha, zo nütza in mist vor in gart un zo zügla au ’z khèlple zo vorkhóava odar zo macha vlaisch. Pròprio vor ditza alle di famìldje, pan summar, håm gement ’z höbe un, pròprio umbrómm di famìldje un di khüa soin gest vil, håmsa gemocht gian zo mena alle di tökkla boda soin gest, fin nidar atti Prach, atti krötz, au fin attn fòrte un, vor di sèllnen boda pròprio håm gehatt khummane bisan, dar kamòu hatt gètt tökkla au attn Kåmp o. Di zait von höbe hatt ågeheft a S. Piaro un Paolo, di laüt håm gemocht boróatn di ordégne: tengln di sengest pittn tenglhåmmar, richtn di rèch, auzziang un vlikhan di lailechar von höbe. Dena, apéna az iz khent schümma bèttar un di sunn hatt ågeheft zo mèkka djüst, alle håm gement pittar sengest, hèrta mòrgas balda ’z gras iz gest no nazz von tau. In tages hattma hèrta gemocht drenen ’z höbe un dena, vor dar tschòi, alle håmz geschöbart zoa zo haltaz trukhan. Ditza alle tang, vor drai tage: in dritte abas, ’z höbe iz khent gelekk in di lailechar von höbe un getrakk, affon rukkn, au atti tetsch odar in di hüttn boda ettlane lusérnar håm gehatt nåmp in bisan. Atti tetsch ’z höbe iz khent auzgebetart un getrizzlt; un ditza håmz squàse hèrta getånt di khindar, spilante un divertiràntese un dena vil laüt håm gelekk saltz atz höbe zoa zo haltaz trukhan. Est provàrbar zo stèllanaz vür di lestn von ludjo: alle di haüsar vo Lusérn voll pitt höbe atti tetschan, un lai asó mabar pensàrn atti distrutzìong boda hatt gemacht daz groaz vaür von djar 1911 boda, partìrante von Pill hatt distrüdjart halbe ’z lånt pròprio umbrómm ’z höbe hatt lai gevånk un getrakk ’z vaür ummar bobràll. Ma khearante bodrùmm attn tage vo haüt, iz djüst ke, schaugante å a schümmana bis apéna gement un segante di bale von höbe, an pensìaro geat hintar kan ünsarn altn, att soine fadìng un höarante gerècht in gesmàkh von höbe mabar biar o, vor a pizzle, lem di altn zimbarzaitn.
<ITA>Sui sentieri della storia per capire il presente - Perché “mai più” non rimangano solo due parole</ITA>
In an schümman såntzta, vor a par bochan, saibaraz gevuntet zo giana aftn staige “Von stòrdje afte Stòrdja” pittn schraibar vo Lusérn, dar Andrea Golo.
Gian au pa bisan, haltnaz au un sitzanaz afte maürla boda zoang di konfìn von etzan, lüsnen aukontàrn di stòrdje von Mario Rigoni Stern, iz eppaz boda macht pensàrn atz baz ’z håmda durchgemacht ünsarne altn un atz baz ’z lemda ploaz arme laüt in ta‘ vo haüt.
’Z hattmar ågegrift ’z hèrtz, höarn lesan von Tönle boda khütt zuar in Vittorio Emanuele un in Franz von Habsburg: „Vo miar auz, hattar gevelt åzogebanaz krige. Saitar nèt gest nevan? Un baz muntar zo haba auzgemacht? Nicht. Ampò da håm gemacht an åndarz kriage no birsrar. Sekar nèt bia ’z iz gånt zo geriva? I pin gestånt gerècht pinn laüt, pitt alln, aft disa un aft d’åndar sait vodar grentze o”. Sèmm, afte etzan bode hån pasàrt moine djunge diardar, zo hüata di khüa un zo spila pittn tschellela, vor hundart djar djunge puam soin gestorbet vor eppaz boda furse est di ünsarn djungen njånka bizzan.
Balda dar Andrea hatt gelest pittn bort von Stern, niamat izzese gemövart un sin di vlaüng soinse augehaltet. Un dena iz gest di Katerì zo haltanaz alle stille, pinn khopf in a stòrdja boda magat soin di stòrdja vodar nona vo anìaglaz vo üs.
Un alóra izzmar khent in sint da moi, vo nona, boda von kriage hatt nètt geredet gearn. Balbarar håm gevorst vo benn si iz gest pròfuga auz in Boemia, hattze lai khött:” Misèrdja”, un hatt auzgebèkslt in diskórso. Lai hånne pensàrt moin vatar, boda hatt gemacht ’z kriage boda iz nåkhent. Er o, balbarsan håm geböllt bizzan mearar, hatt gezoget an lången atn un hattaz gelazzt sèmm, zo paita, pittnan: „Oh khindar, eppaz schaüla genùmma, i bartaz kontàrn…”. Ma dar iz nia vürgånt, zo kontàra.
I hån pensàrt moin laüt, att daz sèll bosa håm gelebet un bobar njånka mang imadjinàrn, ma lai hånne pensàrt in ploaz laüt boda in ta‘ vo haüt inkìan von kriang ummar padar gåntzan bèlt, un in sèllnen boda inkìan vodar misèrdja, un moin khindar hånnen khött ke i speràr azza nia muchan lazzan allz zo giana vort, übarhaup azza nia muchan inkìan. I hånnen khött zo lesa, un zo lirna di stòrdja, umbrómm lai vodar stòrdja mabar vorstìan bia ’z håmda gemak vürkhemmen zèrte tradjèdie un furse, alle pitnåndar, mabar arbatn azta neméar niamat muchtze lem.
Haür o, auz pan earstn von höbiat, izzese gehaltet atz Lusérn an workshop vor di musìk - Afti bisan von Hüttn zo lirna faifan alle pitnåndar
Appena conclusa la seconda edizione del Guitar Campus, tre giorni sui prati di Luserna per imparare a suonare la chitarra o perfezionarne la tecnica. Dopo l’edizione del 2017, che ha visto partecipare giovani provenienti da tutta Italia, anche quest’anno la settimana formativa – che comprende anche un corso di liuteria con gli artigiani della musica - conta ben settanta iscritti.
Vor da zboate vert Lusérn iz khent zornìrt azpe sètz von bichtegen trèff gehoazt Guitar Campus, vor alle di djungen von Beleschlånt boda bölln lirnen faifan eppaz. Ma ’z iz nètt da earst bòtta boda ünsar lånt hatt zo tüana pittar musìk: dar bartet sichar gidenkhan ke vor drai djar nå un nå di toskén vodar veròin Liberenote håm hergirichtet in stage Recitarcantando. Vor zboa bochan mearar baz sèchtzekh laüt tra khindar un maistre håm gelekk panåndar a gåntza òpera vo teatro: vo dar stòrdja un vo dar musìk fin afti kantzü un di diàloge, allz naüge un nia gisek odar gihöart vorånahì, zo kontàra eppaz von lånt un vo soin laüt. Njånka khönz, allz iz gest geredet un gesunk azpe biar. A djar spetar di veròin Eraquariodanza vo Parma - bodada arbatet a lusérnaren, di Lucia Nicolussi – hatt hergerichtet ploaz khlummane spetàkole in balt, nå in staigele von Tritt von Sambinélo. Di boch vor in spetàkolo alle di atör håm gemacht di pròve atz Lusérn, lirnante o eppaz alln in khindar boden soin någånt. Haür anvétze atz Lusérn soinda zuargerift schiar sintzekh puam, nètt lai trianar ma vo auz o, boda vor viar tang – von 5 finn an sunta 8 – håm gelirnt zo faiva pittar kitàrr odar håm gepezzart baz sa soin sa gest guat zo tüana. Dar kurs iz khent hergerichtet vodar trianare schual vo musìk UpDoo un durchgevüart von gekhennate maistro Lorenzo Frizzera. Di puam håm genützt di lokél von Ponte Radio azpe schual un håm gemacht an spetàkolo ummar pa lånt. Nåmp allz ditza, azpe ’z iz traditzióng romài, bartze haltn da Zimbar Kolònia von Kulturinstitut Lusérn o. Vo mearar baz vünfunzbuantzekh djar di djungen zimbarla mang lirnen zo reda azpe biar un zo nütza pezzar ünsarna zung spilante un stianante pitnåndar. ’Z iz hèrta asó schümma seng ke, alméno pan summar, Lusérn vülltze au pitt khindar un djunge boda rivan in lånt zo lirna boll eppaz naügez, ma zo khenna ünsarna zung un kultùr o.
Haür o, auz pan earstn von höbiat, izzese gehaltet atz Lusérn an workshop vor di musìk - Afti bisan von Hüttn zo lirna faifan alle pitnåndar
Appena conclusa la seconda edizione del Guitar Campus, tre giorni sui prati di Luserna per imparare a suonare la chitarra o perfezionarne la tecnica. Dopo l’edizione del 2017, che ha visto partecipare giovani provenienti da tutta Italia, anche quest’anno la settimana formativa – che comprende anche un corso di liuteria con gli artigiani della musica - conta ben settanta iscritti.
Vor da zboate vert Lusérn iz khent zornìrt azpe sètz von bichtegen trèff gehoazt Guitar Campus, vor alle di djungen von Beleschlånt boda bölln lirnen faifan eppaz. Ma ’z iz nètt da earst bòtta boda ünsar lånt hatt zo tüana pittar musìk: dar bartet sichar gidenkhan ke vor drai djar nå un nå di toskén vodar veròin Liberenote håm hergirichtet in stage Recitarcantando. Vor zboa bochan mearar baz sèchtzekh laüt tra khindar un maistre håm gelekk panåndar a gåntza òpera vo teatro: vo dar stòrdja un vo dar musìk fin afti kantzü un di diàloge, allz naüge un nia gisek odar gihöart vorånahì, zo kontàra eppaz von lånt un vo soin laüt. Njånka khönz, allz iz gest geredet un gesunk azpe biar. A djar spetar di veròin Eraquariodanza vo Parma - bodada arbatet a lusérnaren, di Lucia Nicolussi – hatt hergerichtet ploaz khlummane spetàkole in balt, nå in staigele von Tritt von Sambinélo. Di boch vor in spetàkolo alle di atör håm gemacht di pròve atz Lusérn, lirnante o eppaz alln in khindar boden soin någånt. Haür anvétze atz Lusérn soinda zuargerift schiar sintzekh puam, nètt lai trianar ma vo auz o, boda vor viar tang – von 5 finn an sunta 8 – håm gelirnt zo faiva pittar kitàrr odar håm gepezzart baz sa soin sa gest guat zo tüana. Dar kurs iz khent hergerichtet vodar trianare schual vo musìk UpDoo un durchgevüart von gekhennate maistro Lorenzo Frizzera. Di puam håm genützt di lokél von Ponte Radio azpe schual un håm gemacht an spetàkolo ummar pa lånt. Nåmp allz ditza, azpe ’z iz traditzióng romài, bartze haltn da Zimbar Kolònia von Kulturinstitut Lusérn o. Vo mearar baz vünfunzbuantzekh djar di djungen zimbarla mang lirnen zo reda azpe biar un zo nütza pezzar ünsarna zung spilante un stianante pitnåndar. ’Z iz hèrta asó schümma seng ke, alméno pan summar, Lusérn vülltze au pitt khindar un djunge boda rivan in lånt zo lirna boll eppaz naügez, ma zo khenna ünsarna zung un kultùr o.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 3 AGOSTO 2018 ---
Vo bölf, politiként un åndarn vicharn
In åhevan von höbiat dar konsìldjo vo dar provìntz vo Tria hatt ågenump a naüga ledje boda vürlekk zo maga abeschiazan di bölf boda machan problème. Ka Poatzan o izta pasàrt a söttana ledje. Sa sidar ettlane djar boaztma ke di bölf soin ummar in ünsarn beldarn, un soin hèrta mearar: ’z soinda lai sèks khnöpf in di provìntz vo Tria. In di lestn zaitn hattmase gesek nåmp in haüsarn o. ’Z soinda sa khent gepòkht un gevrèzzt ettlane öm, goazan un sinamài esldar, vor biane zait da ka üs o. Di baké vörtnse vor soine vichar un ettlane håm sinamài in sint zo lazza vorlìarn un zo giana vort von pèrge. Di birtn o soin zorne ombrómm, asó khönsa, di fremmegen magatn neméar khemmen afti pèrng vor di vort zo trèffa in bolf odar in per. Nå azpi da khütt da naüge ledje, dar presidént vo dar provìntz mage schaffan zo darbìscha odar abezoschiaza di bölf un di perdar boda machan schade, pòkhan ’z vich odar tüan bea in laüt. Zoa zo maga tüan asó, dar presidént vo dar provìntz mocht però vorsan in ISPRA, in obar institùt vor in schutz vo dar natùr, bodase vinnt ka Ruam. No darzùar izta zo volga dar direttìva "Habitat" vo dar EU boda auzmacht genàu biavl bölf mang khemmen abegeschozt in anìaglana redjóng åna zo ristschàra azza auzstèrm, azpi ’z iz vürkhent disedjar. Åndarne vichar, azpi di kapardjöln, hirsch un kamùtzan, soin hèrta khent katzàrt, un iz guat az sai asó. Åndarst khemmatnsa balamång z’soina kartza vil un zo macha groazan schade inn pa balt un atz vèlt. Fin vor biane zait di hoachan boda redjarn ka Poatzan un ka Tria håm hèrta augehaltet azta nèt sai mengl abezoschiaza in bolf, ombrómm dar iz nèt perikolósat vor di laüt. Benn, zo bèksla idèa izta nicht letztez, lai di stökh bèkhlnse nia. No darzùar, in herbest bartma gian zo votàra un di vote von baké un von birtn soin kartza bichte zo lazzasen inkìan. Asó an lestn alle soin luste un kontént – alle auz baz dar bolf! No a bòtta però, Poatzan un Tria håm gemacht di konte åna in birt: defàtti Ruam hatten gemacht bizzan zo böllanen abeslang da naüge ledje boda geat kontro dar kostitutzióng, ombrómm dar schutz vo dar natùr vallt in di kompeténtz von stat. Di sèlbartgeredjartn provìntzan anvétze haltn au ke di "groazan vlaischvrèzzar" soin an problèma vor di birtschaft von pèrge, un disa bol iz a kompeténtz von provìntzan. Azpima sek, ’z gestràita bart gian vür no lång, sichar fin darnå in eletzióngen. Antånto ünsarne politiként ka Tria un Poatzan bartn håm gerèttet soine karéng un bartn gem di schult in hoachan vo Ruam zo haba auzgestricht da naüge ledje atti bölf. I boaz nèt aüchåndarn, ma miar parìrtmarz soin a pajatzàda...
’Z geèzza vonar bòtta…eppaz hèrta guat haüt zo tage
La cucina cimbra è ritenuta una “cucina povera” che vede alla base l’impiego di prodotti stagionali. Nella ricetta a seguire una pianta erbacea primaverile: il tarassaco per la preparazione di una squisita minestra di riso e patate; il tarassaco se mangiato, cotto o crudo per una quindicina di giorni è ritenuto un ottimo depuratore del sangue, con proprietà digestive antinfiammatorie e diuretiche. A seguire la ricetta della polenta di patate di Luserna abbinata ai nostri apprezzatissimi “porcini”. Un dolce, “dar smórm” dall’antico profumo di panna appena scremata, di uova fresche di giornata e…...oggi come allora accompagnato da gustosissimi lamponi caldi! Buon Appetito!
Vor earst supp pitt radìkkn
Baz ma nützt vor viar laüt:
Viar håmpfln radìkkn An halm tschovöll
Zboa patàttn A håmpfl ris
An litro bazzar A pizzle saltz un fèffar
An löffl öl
Gem an sut in radìkkn in bintsche bazzar, abesaingse un tschèkknse nètt kartza khluage. Röastn in tschovöll in an löffl öl. Leng darzùar di radìkkn un di patàttn augehakht in tökkla un machan ausian. Dena drinnleng in ris un lazzan gian laise, laise sin azta iz gekhocht dar ris. Asó dar pjatto iz boróatet z’soina auzgètt schümma barm.
Dar pjatto darnå
Patàtana pult
Baz ma nützt
vor viar laüt:
700 gr. patàttn
Saltz
A håmpfl boatzamel
Scheln di patàttn, lengse in an khezzl, dekhanse pitt bazzar un saltzan. Balsa soin gekhocht, smökknse, innmischan daz boatzamel un lazzanse khochan vor a viartl ur, mischantese laise, laise. Balse iz gekhocht, learnse aftz pultunlukh. Darzùar dar patàtana pult makma èzzan a guata fånn gemischate sbemm.
Gesüasega
Smòrm
Baz ma nützt vor
5/6 laüt:
150 gr. boatzamel
100 gr. milch
Öl
Pudarzükkar
100 ml ruam
6 roate von öala
1 cc. pråmpoi
6 baize von öala
A migele saltz
40 gr. zükkar
200 gr. öpfln nidargehakht in dünne snitla
Marmelàda
Mischan gerècht ’z mel, di milch, in ruam, daz roat von öala, in zükkar un in pråmpoi. Mèkkn in an åndra schüzzl daz baiz von öala pittn saltz, finamài az iz dikh un dena untarmischanz laise, laise in toag. Bèrmen ’z öl in a groaza fånn, learn drinn allz, drauleng di fledela öpfln, un khochan sin az iz schümma gepratet atz peade di saitn. Hakhanaen au in groaze tòkkn un lengen in barme pjattn legante darzùar marmelàda odar pudarzükkar.
Dar hümbl gisek vo Lusérn
L’estate di Luserna si presenta, come sempre, ricca di offerte culturali e linguistiche: quest’anno la Pinacoteca accoglie un’innovativa mostra del cimbro Marco Lunardo. L’astrofotografo ci spiega che tale passione “è un voler star soli con il cielo, prendersi il tempo per sè, per catturare una luce così debole e quasi invisibile, possiamo dire che è una sfida.” Prendiamoci anche noi allora, un po’ di tempo per noi, e andiamo a scoprire questa nuova mostra.
In earst von höbiatmånat izta khent inauguràrt da summarauzlegom vo astrofoto in di pinakotèk Rheo Martin Pedrazza boda, vor dise zboa månat, steat offe alle di tage vo di 17.30 fin di 18.00. Di foto bobar mang seng soin gemacht von Marco Lunardo, sunn vodar Fernanda Moretto. Dar pua hattaz kontàrt ke soi passióng iz ågeheft pittnar foto von må boma hatt gesek ploaz dettagli: dar schatn, di löchar un vil åndarst; darnå da sèll foto dar Marco iz gånt no z’sega åndre foto aftn web un sèmm hattar gevuntet di bélt vodar astrofotografia. Laise laise hattaren gekhoaft alle di ordénje: a bòtta süachante di coordinate von galassie a mån un dena pin computer. D'åndar passióng von Marco iz Lusérn, ’z lånt vo soinar måmma un vo soin non; da atz Lusérn dar Marco hatt lai pasàrt di sümmar baldar iz gest khlumma ma, no est, khintar no z’stiana alùmma pinn hümbl, in di khaltn nècht von bintar bal ’z iz starch tunkhl un di stèrn parìrn hèrta nempar. ’Z iz pròprio in di sèlln abas bo ’z iz schümma un bia, boróatn, no dahùam, alle di ordénje, zornìrn baz zo giana zo süacha hòint in hümbl un dena gian auz, vort von haüsar un von liacht zoa z’stiana alùmma, zo kontemplàra di meravìldje von universo. Dena di arbat iz nèt lai verte umbrómm a bòtta gerift dahùam di fotografie khemmen gelekk attn computer un sèmm hefta å an åndra arbat zoa zo pezzrase.
Oramài alle boazpar ke di fotografia iz khent a sachan vo alle tage , ’z bastàrta a schümma haus, a tatza bòi pinn tschelln un seng alle machan foto pinn telefonini odar “selfie”, bia sa hoazan est. Di astrofotografia iz anvétze an modo zo kheara bodrùmm atti altn zaitn, zo mocha paitn in djüst momént, un z’ stiana vest, sbaigante un lüsnante di natùr uminùm us. ’Z iz an modo zo leba di natùr, di bèlt un vil åndarst pròprio umbrómm ma süachat sachandar boda soin auz vo dar ünsar bèlt. Disa auzlegom bill pròprio tüan ditza, bill machan vennen di emotzióng vodar astrofotografia alln, schaugante å di foto gemacht von ünsar hümbl un alóra, zoa zo geba an erstn munfl vo disan spettacolo lazzparaz seng da o a foto boda steat in hèrtz von Marco un boda hoazt “Nebulosa Rosetta”.
Di zait geat ma dar lust z’spila auz pa bisan iz hèrta dar sèll - Dar summar un di khindar
Dise djar, balde pinn gest djung i, pan summar di khindar soin gånt vür pinn khüa, au affon Kåmp odar afte etzan von Boan un von Sbånt.
Dena soinda gest famìldje boda soin gånt in Bisele un soin sèmm gestånt sin ka herbest.
I o pinn gest ummaz von sèlln boda hatt auzpasàrt di barmen månat von summar au afte etzan, zo hüata di khüa. Ma hatt gemucht drauschaung azza nètt gian in di etzan von åndarn un o azza nètt inkìan abe in lånt. Est pensàreda drau un insorìr von sèlln zaitn, ma alóra hettate geböllt soin i o, ummar pa beng z’spila pittn tschellela. Anvétze moine tang soin gest alle gelàich: auzmolàrn di khüa von stall balda moi muatar hatt gehatt verte zo mèlcha, auzmistn, trang zuar loap un achln zo machanen ’z pett zoa azza stian schümma trukhan, un dena auz afte etz pittnan libar boda nia iz gemenglt, da humma, ka üs. An oage zo lesa un daz åndar nå in khüa. Ja, i hånse nètt gelazzt an momént, bida ånka moi måmma hattmar hèrta khött ke ’z berata nètt gest mengl zo stiananen nå in sbåntz, ma i pinme gevörtet azza inkìan, odar, no birsrar, azza valln übar a paran kròtz. I hån gelest alla dar sòrt, in di sèlln djar, auz baz in Diabolik, bode hån gelest lai a bòtta, ombrómm, vo sèmm vort, moi muatar hattmaren gehatt proibìrt. I boaz njånka haüt bia nå, baz ’z izzar vürkhent, ma i much khön ke, vo alóra, hånnen nimmar mear gelest.
Balbar håm gehatt di khüa in di etz auzgezoünt, un alóra saibaraz gehöart sichrar, habar gemacht in zükkardòrtz un, auz pa agosto, saibar gånt auz übar di Boan, zo lesa au di arnika. Alóra saibar nètt gest asó ekolodjisti azpe haüt, un håmar augelest gåntze sekh zo traga humman. Moi muatar hattze gelekk in alkol odar in öl un dena hattzese augesalbet balse hatt gehatt bea in di pummandarn.
Allz ditza izzmar khent bidar in sint, in åndar tage, balde pinn gånt zo lüsna di stòrdje atz bia ma hatt genütz ’z gegrés dise djar un zo macha èrbatla zoa zo lirna darkhennen di roasan bobar seng ummanåndar ma bobar nia pensàratn ke da mang khemmen guat zo helvanaz z’stiana pezzar balbar soin krånkh. An schümman trèff, hergerichtet vodar Bibliotèk vo Lusérn pittar hilfe von Rodolfo un vodar Eleonora, boda bill lirnen in djungen zo khenna alle di bichtegen sachandar bobar seng alle tage, ma boda vil vert, saibar nètt guat zo darkhenna. Asó azpe bar nia pensàratn ke, magare umme na gresle, soinda sovl stòrdje zo kontàra ke ma magata drau ren an gåntzan abas.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 17 AGOSTO 2018 ---
Khlummana stòrdja von khes atz Lusérn un in di bèlt
Z djar 1908 atz Lusérn perfìn di khüa håm gistritet. Attna sait soinda gest di belesan khüa boda håm gètt soi milch zo macha belesan khes un belesez smaltz in belese kasèll, aft d’åndar sait soinda gest di taütschan khüa boda, anvétze, håm gètt soi milch zo macha taütschan khes un taütschez smaltz in taütsch kasèll. A lånt, zboa kasèlln (un zboa schualn o, soinda gest perfìn belese khindar un taütsche khindar). Verte azta iz gebest daz Earst Bèltkriage, gikheart bidrùmm vodar Boemia, soinda neméar gest khüa, kasèlln, kaldìarn, mistèlln, stèll un etzan un njånka neméar dar bas zo macha krescharn ’z grass un asó di laüt soinse givuntet zo mochanen innstèlln bia zo macha khes pitt nicht. An lestn håmsa detzìdart ke ’z berat gest ginùmma an kasèll vor alle un asó izda bidar aukhenntgimacht dar kasèll in platz.
In di djardar '60 dar kasèll vo Lusérn hatt gimacht 8.000 kile khes un 3.000 kile smaltz alle djar, quàse alle di famìldje von lånt håm gihatt khüa un håm vorkhoaft milch in kasèll zo maga ziang a pizzle gèlt. Est soinsa mèchte bintsche di famìldje in lånt boda håm no zo tüana pitt khüa un gikhesra ma alle biar, gloabe, soin no est lustat vo khes un smaltz.
Ber ’z iz gest dar earst khesrar in di stòrdja vodar bèlt boaztmaz nètt. Ma gloabet ke di månnen håm hèrta gèzzt khes. In di uraltn zaitn håmsen lai auzginump von stòmego von billn Uri taikkhelpla (znichte stiarn boda bakhsante soin khent hoach 2 mètre) un spetar o håmsa gizüglt ’z vich lai zo magaz töatn vor in khes boz hatt gihatt in stòmego. Asó eppaz khinnta vür no in ta‘ vo haüt in Sardenja boda khemmen gizüglt di khitzla zoa zo haba in “Callu du cabrettu”. Sichar eppaz asó iz nètt rècht un guat!
Vor di altn Grètschi dar earst khesrar vodar bèlt iz gest Aristeo, sunn vo Apollo, un alle boazpar ke di “Odissea” khütt o vo umman boda hatt gikhesart, dar Polifemo.
Nidar züntrest dar Burge håmsa gigloabèt ke a menndle ågilekk stråmbat, dar “Mazaròl”, (boda gilàicht mèchte in ünsar Sambinélo) hatt gilirnt in an schavar bia zo macha khes.
An åndra alta stòrdja vo bia ’z izta khennt darkhennt dar khes kontàrt ke a schavar hatten någinump a slüntle milch vo goaz drinn in an ledarsakh; schüttlante in ledarsakh ummar untar dar sunn izta giluppet di milch boda asó iz khennt z’soina dar earst khes!
Da peste stòrdja iz però da sèll bodaz khütt ke fin vor 500 djar di schientziètt håm gigloabet ke dar må iz gest gimacht pitt khes (sichar mochansa soin gést schaüla hummare z’seganen in hümbl a groaza stukh).
A naüga Pro Loco vor Lusérn
Alle gedenkhparaz balda dise djar soinda gest ettlane okkasióngen z’stiana alle pittnåndar zo vaira ’z lånt. ’Z iz genùmma gedenkhan in groaz vaschom von djardar ’90 balda dar platz iz gest voll pitt laüt, di musìk hatt gefift starch un alle håm gespilt al “tiro alla fune” ågerüstet azpe paiàze, arlecchini un åndarst. Pan summar soinda gest åndre manifestatzióngen azpe di “Festa dell’Ospite”, di toséla in platz odar dar gekhennate konkórso “Balcone fiorito” boda hatt premìart di pestn pontesölndar voll pitt roasan. Est soinz oramài ettlane djardar boda in lånt soinda hèrta mindar iniziative un ummandar von motivi iz umbrómm ma sait åna Pro Loco. Vor djardar defàti hattma provàrt auzorichta a naüga Pro Loco ma an lestn saitma nèt gest guat auzolegase. Un alóra saitma gånt vürsnen lai pin volontàrdje, ke ma boazt alle ke da atz Lusérn soinsa hèrta vil, almånko zo giana vürsnen auzorichta di sachandar vo hèrta: di njòkkn in vaschom, zo geba a hånt in pompìarn pinn martzo un åndre sachandar asó.
Disan summar izta auzkhent disar discorso in okkasióng vodar “100 km dei Forti” umbrómm, azpe hèrta di organizatör håm gevorst ettlane volontàrdje zoa zo macha rinfreschi un zo stiana nå in bege vodar gara.
Un asó, sidar in sèll tage, izta khent augerichtet a trèff, un dena an åndarn un est, in earst von snittmånat habar an direttivo vodar naüng Pro Loco boda hatt sa approvàrt in statùt un boda iz nå zo arbata zo kostituìra di Pro Loco un dena åzoheva auzonemma di adesióngen von soci un von simpatizént zoa auzorichta di erstn sachandar.
Zoa zo bizzasan mearar saibar gånt zo vorsa proprìo in naüge vorsìtzar, di Lisa Baiz. Di Lisa hattaz kontàrt ke dar naüge direttivo iz schümma variegàrt pitt vil laüt boda håm detzìdart zo geba soi zait un soine kompétentze vor ’z lånt; bar vennen: in Giuliåno azpe vicevorsìtzar, di Anna Maria Trenti azpe segretàrdjo, dar Leo von Polètz boda steat nå in spònsor, di Elena von Giampaolo vor di djungen un no dar Giorgio vodar Gianna Neff, dar Rudolf, dar Alessandro Plati, di Elena Golo, dar Tiziano Ruffa un dar Fox. Oltre disan laüt mochpar aumerchan di Giovanna Barani, vodar Pro Loco un von APT vo Pèrsan boda macht vo revisóre von konti un boda prink åndre esperiéntze zoa zo helvanaz pitt disan naüge prodjèkht, un di Adelia boda ånka azze nèt iz in direttivo izta hèrta gest un mage nèt veln est azpe “risorsa storica” vodar Pro Loco vo Lusérn. Est makma lai hevan å zo arbata vor ’z lånt pitt alln in laüt boda håm lust zo geba a hånt vor ünsar lånt. Bar paitnaz alle!
Bèrmense iz nètt lai innschürn ma lirnen lem haltantese gearn sèlbart - An libar boda lirnt auhakhan holtz
Dimmi come accatasti e ti dirò chi sei", ci dice Lars Mytting nel suo libro “Norwegian Wood”, bestseller internazionale e pubblicato in Italia da UTET, svelando una convinzione comune norvegese e svedese secondo la quale la legnaia rivela sempre il carattere di chi l'ha fatta. Se è retta e salda, l'uomo che l'ha costruita è retto e saldo, se è bassa è timido, se è alta è ambizioso, se è tanta è previdente mentre se è poca, vive alla giornata. I pezzi grandi e piccoli affastellati denotano austerità, un mucchio disordinato ignoranza e incuria, mentre se non c'è la legnaia, il matrimonio "è altamente sconsigliato".
Ho iniziato a leggere questo libro per curiosità, chi mai potrebbe sapere meglio di me come si taglia la legna, ma ben presto mi sono accorto che questo non è solo un manuale pratico, bensì un racconto antropologico con il quale l’autore ci invita a riprenderci il nostro tempo e a ridargli il giusto valore.
In di bibliotèk vo Lusérn hånne gevuntet an libar boda magat soin khent geschribet vo anìaglan lusérnar, odar pezzar, vo anìaglan altn lusérnar, ombrómm i bizzat nètt bida di djungen, in ta‘ vo haüt, bizzan allz daz sèll boda håm getånt soine non nå in holtz.
Dar libar redet pròpio vodar arbat in balt, au in Scandinavia. Sèmm, kontàrtar dar schraibar Lars Mytting, lai alle di haüsar håm an ovan odar an heart zo maga åzuntn ’z vaür balda iz da sèll starch khelte von bintar. Sèmm, schraibetar er, un atz Lusérn, pensàre i.
Darzùar, khüttar, dar khast holtz lazzt nia impatzàrt, ombrómm ma sek biavl groaz dar iz un vor biavl zait ma mage vürgian vodarse auzrift.
In disan libar makma lesan allz bazta mucht soin getånt zo haba guatz holtz vor in bintar. Dar lirnt bia ma zornìrt di èlbar zo hakha, bia ma trükhant ’z holtz, un sinamài bia ma tüat z’zünta ’z vaür un zo halta barm in ovan.
An gåntzan kapìtl iz vor di ordégne boda nützt dar manèkkar.
Balde pinn gest djung un pinn gånt in pa balt zo macha au holtz pitt moin vatar, hettate nia pensàrt ke, in an tage, berateme hivorlórt zo lesa an söllan libar. Kesà moi vatar, baz dar khödat, azzarda no berat.
Ma lesante, khemmenmar in sint ploaz sachandar un, kontàrantese au moin khindar, barne ke da lüsanme sovl bide aukontàrat an alta stòrdja.
Da lachan balden les au di sait boda dar schraibar khütt ke dar stokh un dar pail muchan stian gerècht panåndar azpe dar månn pitt soinar spusa, senånda di arbat zo macha schaitar iz vil sberar. Un ’z diarndle schaugetme å, baldar aules ke dar khast holtz vorå in haus, zoaget baz vor a månn ’z lebeta sèmm, ma azta iz khummandar, lese vürsnen, iz pezzar stian vort bait ombrómm sichar sèmm lebeta epparùmmaz boda nètt iz boróatet zo boràtase.
„Norwegian Wood“ vo Lars Mytting iz a libar bode nia hettat pensàrt zo lesa, ma bode håm gelest gearn.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 7 SETTEMBRE 2018 ---
<ITA>Camminando nel cervello: il Trentino e l’Alzheimer</ITA>
È questo il titolo della mostra inaugurata venerdì 24 agosto a Lusérn. La Magnifica Comunità degli Altipiani Cimbri si è fatta promotrice della sua realizzazione sugli Altipiani assieme ai Comuni di Lusérn, Lavarone, Folgaria e all’Associazione Italiana Malattia di Alzheimer di Rovereto.
I cartelloni illustrano in maniera curata e approfondita, quello che è lo sviluppo del cervello umano. In particolare vengono fornite alcune nozioni fondamentali per comprendere il mondo doloroso delle demenze e dell’Alzheimer.
È una mostra rivolta a tutti, perché, come ci ricorda Silvia Osvald, la presidente di Aima Onlus Rovereto, ci sono comportamenti che possono ridurre il rischio di sviluppare demenze e, proprio per l’importanza della prevenzione, lo sforzo deve essere quello di coinvolgere, in questo tipo di eventi informativi, più persone possibili, più giovani possibili.
Sichar hattar gesek, inn in di Pön, vorå dar botége “Alla dar Sòrt”, di kartéln pittar auzlegom aftnan schaüla beata boda vürkhint hèrta mearar un boma, vil vert, süacht zo lugàra un zo leba lai in di famìldja boda iz daz khrånkh mentsch. ’Z iz a beata boda vortrakk, laise laise, ’z gedénkh. Ditza bill munen ke, nett lai saitma neméar guat zo gedenkha baz ma hatt getånt an tage pellar, ma laise laise darkhenntma neméar, nètt lai soine laüt, ma ma darkhenntse njånka sèlbart.
Vor ditza dar Toalkamòu vodar Zimbar Hoachébene, pitt disarn auzlegom, böllat azta di laüt haltnse au zo lesa un magàre zo vorstìanasan eppaz mearar, vo disan beata boda macht di vort ma, aztma nètt sait alùmma zo mucha machan fronte, magatar khemmen gelebet pezzar von khrånkh mentsch un vo soinar famìldja. Ma mucht nia vorgèzzan ke, pròpio disar beata, graift å alle di sèlln boda lem pinn mentsch boda darkhrånkht. A hilfe, boda gitt a hånt dar famìldja zo maga nåstian in an mentsch boda hatt disan beata, iz gètt von laüt boda lem nidar nåmp. Bar bizzan ke a groazar perìkolo iz azta dise khrånkhan vorlìarnse. Lem in a lentle azpe daz ünsar, bobaraz khennen alle, bizzan ke a mentsch iz khrånkh un khennen eppaz att disan schaüla beata, mage helvan zoa az sai mindar sber vor soine laüt, haltnz humman daz meararste boma mage.
Eppaz bichte zo bizza, khönsa di döktur, iz ke, bima ånka vorgèzzt allz un bima nètt darkhennt di laüt, bartma hèrta darkhennen di laüt bodaz nåstian. Magàre vorgezzpar ke ’z iz di tochtar odar di sbestar, ma bar bartn hèrta bizzan ke ’z iz a mentsch bodaz haltet gearn. Ditza, azpar vorsan bem ’z hatta gehatt a mentsch pittn beata vo Alzheimer in famìldja, iz eppaz boda gitt fòrtza zo giana vür alle tage.
Di auzlegom iz augelekk vo “Rencureme onlus” vo Fiemme un Fassa pittar hilfe vodar Provìntz vo Tria. Dar Toalkamòu, pittn kamoündar Lusérn, Lavròu un Folgràit un pitt AIMA vo Rovràit, hattze vürgetrakk un inngerichtet afte Hoachébene. Sin atz vünve von herbestmånat bartze stian atz Lusérn, dena bartmase mang gian z’sega atz Lavròu sin atz zbuantzekh un atz Folgràit sin atz sibane von bimmat.
Auz pa herbest, dar Toalkamòu, richtet inn korse zo lirna eppaz mearar aft disan beata un bia ma mage tüan z’stiana nå un zo helva in khrånkhan laüt.
Zo bizzasan mearar makma vorsan in di bibliotèk vo Lusérn odar in Toalkamòu sèlbart.
Vil vert vörtetmase von beata, ma bizzan ke ma sait nètt alùmma un ke ma mage vennen hilfe un epparùmmaz bodaz vorstéat, iz eppaz boda helft gian vür.
Ber ’z hattaz gehaltet gearn, biz ånka neméar gedenkht ünsar nåm, bartaz haltn gearn hèrta, un biar muchan gedenkhan vor iz o.
Geèzza vo Lusérn
Vor earst
Ris pitt milch
Baz ma nützt vor viar laüt: ris 150 gråmm; an litro un an halm milch; saltz
Machan sian di milch, leng darzùar in ris un a presele saltz, khochan laise pitt biane vaür, mischante au a tiabas a bòtta sin azta dar ris iz gekhocht. Auzgem schümma barm. Balz iz gekhocht makma drinnleng uvapassa un kanéla.
Petarlång
Baz ma nützt vor viar laüt: 600 gråmm patàtn; saltz; milch; 200 gråmm gekhochate vasöln; 50/100 gråmm spèkh
Scheln di patàtn, hakhanse nidar in tökkla, sianse, abesaingse un skitzanse in a fånn. Leng a presele saltz un a pizzle milch un a håmpfl boatzamel.
Machan khochan allz vor a halba ur, hèrta mischante.
Verte zo khocha drinnleng an trupf milch un auzgem in petarlång, boda tarft soin azpe a dikha supp, boma lazzt abekhualn in an pjatto.
Kavrìtz
Baz ma nützt vor viar laüt: zboa lugånege; an löffl boatzamel; a tatza bazzar; saltz un fèffar
Röastn zboa lugånege in snitla hoach 1 – 2 zentìmetre. Balda di lugånega iz schümma gepratet nemmense auz vodar fånn un haltnse barm. Leng in fètt von lugånege an löffl boatzamel aumischan pittnar tatza bazzar. Lazzan khochan vor vüchtza minùttn, sin az khint schümma krèmat. Leng bidar di lugånege drinn in gidünkh un fèffarn. Lazzan rastn un auzgem. Leng aftnan pjatto a snit pult un learn drau a par a löffl gidünkh un a par snitn lugånega.
Geröasta
Baz ma nützt vor viar laüt: 1 kg geröasta (lebar, hèrtz, baiza lebar, ronjü) vo sboi; an löffl öl; 50 gråmm smaltz; an groazan tschovöll; a tatza roatn boi; an löffl boatzamel; an halm litro vlaischbröde; saltz un fèffar
Hakhan au ’z geröasta in tökkla nètt kartza groaz un aberöastnse in öl, smaltz un tschovöll. Balsa soin schümma geröastet, drinnlearn a tatza boi un dena an löffl boatzamel, aumischante gerècht aztase nètt machan di khnöllela. Drinnlearn di vlaischbröde labe, un lazzan khochan sin azta ’z gidünkh iz schümma dikh. Saltzan un fèffarn.
Ma èzztz pittar patàtan odar pittar sürchan pult.
Gesüazega
Süchana korschéntz
Bazma nützt vor viar laüt: 200 gr. sürchamel; 100 gr. boatzamel; 2 öala; 50 gr. smaltz; milch; saltz; 1 öpfl odar a håmpfl khèrsan; 3 löffl öl; zükkar
Mischan daz boatza un daz sürchamel pittn öala, ’z smaltz, an trupf milch un a presa saltz. Böllante makma drinnleng in öpfl nidargehakht in snitla odar di khèrsan åna khèrn. Khnetn gerècht fin azta dar toag neméar henk at di hent. Bèrmen in a baita fånn ’z öl un learn drinn in toag boda möchat soin hoach 3, 4 zentìmetre. Röastn fin aztase iz untargemacht di grost, dena khearnse un lazzanse röastn aft d’åndar sait o.
Disan summar attn sea vo Lavròu...
Haür o, azpi alle sümmar, pinne khent au z’stiana a par bochan atti hoachebene. Miar gevàlltzmar gian au pa pèrge in aldar vrüa un, balde khimm bidar abe, in tages, geade attn sea vo Lavròu zo rasta, zo sünname un zo machamar an sbimmar. Disan summar o, attn sea soinda hèrta gest vil hearn, di meararstn belesan, un vil famìldje pitt khindarn. ’Z soinda gest a khutta hunt o, quàse alle nèt ågepuntet, boda soin geloft frai afti bis tortimìtt in laüt un gånt inn in bazzar, seånka azta iz geschribet bobràll ke ’z iz vietàrt. Di khindar soin gest alle abegelatt: azza nèt håm gegaült, håmsa gemacht gazèr odar gespilt in palù afti bis tortimìtt in laüt bodase håm gesünnt, un balsa håm darbìscht epparùmmaz pinn palù, håmsa njånka gevorst vortzàing. Di groazan håm alle geroacht azpi khemmechar un gelüsant musìk starch pinn radio odar pinn telefonì. A diarn nidar nåmp miar hatt gestritet pitt soin pual affon telefonì hokhante börtar bode nèt mage un njånka bill schraim da. Di bis iz gest voll tschikkn un sinamài in bazzar hatta gesbump alladarsòrt drèkh: snaütztüachla, plastiksèkkla, öpfltschörkn, büssela un asó vür. I boazez, aromài pinne an altar månn boda hèrta hatt zo bruntla. Ma miar, in moi biane frai zait, gevàllatmar, a tiabas a bòtta, a pizzle rue. Gott sai dank, di laüt soin nèt alle asó. In an tage soinse gelekk afti bis nidar nåmp miar zboa parn djunge spusan pitt khindarn. Sa soin nèt gest belesch, seånka azza håm geredet belesch pinn khindarn. Di groazan fra de se håm geredet a fremmega zung bodamar vürizkhent a pizzle huamesch, seånka azze hån vorstånt lai a par a bort da un dört. "A ja," izmar khent in sint balamång, "ma ditza iz rumèno!" I hånz gebizzt umbròmm ’z baibe boda nåsteat moinar muatar khint vo dar Moldàvia un redet asó (ja, in Moldàvia o redetma rumèno). "Saitar vo dar Romanìa?", hånne gevorst. "Nò, vo dar Moldàvia," håmsamar rispùndart, "ma bar lem in Beleschlånt sa sidar ettlane djar". Di khindar soin gest gåntz bravat un håm gespilt alle luste fra de se åna zo zagàttra. Azza håm gehöachart a pizzle kartza vil di stimme, a plikh von tatta hatt getånt zo darsböagase. Alle soinse gegòdart spilante, redante, lachante, èzzante un trinkhante, åna zigaréttn, åna radio, åna telefonìn, åna zo sekàra niamat un åna zo djukha a kèrtle afti bis. An lestn, balde pinn gest nå zo legame bidar å, bartnsa håm gemunt azze gea vort peng imenåndar, ombrómm sa håmar gevorst vortzàing vor ’z geschràiga von khindarn! "Ma betta geschràiga?" hånne rispùndart. "Azta alle di khindar beratn asó bravat!" In gianan zuar huam hånne no vil draupensàrt att dise "naüng belesan" boda hettatn vil zo lirna in "altn". Biar khönen "fremmege" un in belesan turìstn khöbaren "hearn". Ma z’soina a "hear" tüat nèt håm gèlt, ’z billda eppaz åndarst o: di guatn manìarn.
Alle di staigela vo Lusérn gevàlln hèrta mearar
Alle oràmai boazpar ke Lusérn iz gekhennt in di bèlt nèt lai vor ünsar zung ma vor in turismo o boda, in di lestn draitzekh djar iz khennt a toal vo ünsar lånt boda, daz meararste pan summar, iz vol fremmege laüt boda khemmen z’ sega ’z lånt, in Dokumentationszentrum, ’z Haus von Prükk un di Pinakotèk. Ma in di lestn zen djardar soinz daz meararste di staigela boda zuarrüavan di laüt, un dar Kamòu hatt sichar vorstånt disa tendenza un defàti, in di lestn djardar soinda khennt gemacht no åndre naüge staigela.
Dar earst iz sichar gest dar Immaginario, odar bia bar khön azpe biar “nå in tritt von Sambinélo”, di khear von Kåmp boda, nå in bege, makma vennen ploaz stuatue pitt holtz gemacht pittar motosage un boda kontàrn di altn stòrdje vo Lusérn: di Frau Pèrtega, ’z Tüsele Marüsele, dar Sambinélo, dar Basilisko un vil åndre. ’Z staigele von Sambinélo hatt lai gehatt vil sutschèsso, ’z iz genùmma süachan at “google” soin belesan nåm zo venna mearar baz hundart retscensióngen un vil websait vo famìldje boda konsildjàrn disa gita zo macha pinn khindarn un pinn vicharn. Di åndarn staigela boda soin khennt augerichtet spetar soin: “Nå in tritt von per” boda geat au pa Milegrùam, inn in Kostàlta fin zo riva au atn Virgo Maria un boda kontàrt vo vichar un vo èlbar boda lem da ka üs, ditza staigele o iz schümma un interessånte un iz khennt illustràrt pittar hilfe von Muse. Dena vennbar ’z staigele von långez boda pasàrt untar ’z lånt un dar naüge staige von Toponimi boda iz khennt gemacht vor biane zait un boda trakk di laüt ummar pa lånt zoa zo khenna alle di altn haüsar un di stòrdja vo Lusérn.
An lestn vennbar ’z “staigele von Groaz Kriage” boda disan summar iz khennt genütz vil zoa zo gedenkha di hundart djar boda iz gerift daz Earst Bèltkriage. Ditza staigele heft å in platz, nåmp in prunn, un dena geatz au pa stiage fin kan pillele vo S. Antóne, nåmp in haus von adlar, dena vo sèmm ’z staigele trakk attn fòrte gianante au pa Boaln un dena pasàrante pa Milegrùam. Vil eventi soin khennt augerichtet in vorgånnate summar: di inauguratzióng vodar mostra von fòrte, boda haür hatt gehatt a mostra vo arte “Arteforte: aspettanto il momento” un boda iz khennt gelebet vo vil laüt in ploaz okkasìongen pittar musìk, pin getåntza un pin stòrdje vodar assotschiatzióng “Sentinelle di Pietra”. Haür, vor da earst bòtta, dar fòrte iz khennt offegetånt alln pinn visite guidate un di lestn von höbiatmånat dar vescovo vo Tria, Lauro Tisi, hatt khött a miss o zoa zo gedenkha di toatn von Earst Bèltkriage un zo gedenkha alln bia bichtige ’z iz rispetàrn alle di laüt, haltn di rapporti un stian ågehenk fra üs zoa zo leba pezzar un in patze.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 21 SETTEMBRE 2018 ---
Dar herbestmånat von pèrng
Autunno: tempo di far legna… riascoltando i rumori del bosco possiamo sentire come esso sia cambiato, insieme alla nostra gente, al nostro paese e a tutto il mondo. Pensando ai nostri nonni che andavano a far legna nel bosco, per poi spaccarla con l’ascia, ciocco per ciocco. Solo così capiamo come la nostra tradizione e il legame con la natura viva ancora, dentro di noi.
Dar herbestmånat iz gerift un dar summar iz lai gånt, lazzante hintar di lestn barmen tang un di beldar voll pitt sbemm. Pròprio gianante ummar pa balt mabar seng hèrta raisar un tesan danìdar, bobar mochan spostàrn odar drau springen zoa zo giana vürsnen. Segante ünsarne beldar asó, mabar nèt, nèt gedenkhan dise djar balda ünsarne non soin gånt kan saltàro, zoa zo vorsa an lòtto “scarti” von gehültz zo traga dahuam vor in bintar. Dena di månnen, helvantese ummaz pittn åndar håm gemacht groaze hauvan un geprenk allz dahùam pinn karéttn gezoget von ross odar pittar karge attn rukkn.
Balda di månnen håm ågeheft zo giana ummar pa bèlt zo arbata un soin khennt bodrúmm lai pan bintar, balda dar snea hatt gehatt allz gedekht un di arbatn soin gest vest. Di baibar, alóra håm ågeheft zo tüana allz vor di falmìdja, vor ’z haus un vor di vichar o; asó di baibar håm ågeheft se o zo giana in balt z’ ziaga au holtz un dena zo tragaz dahùam pittar karge odar pitt an khlumman karétt gezoget vo se sèlbart. Lai a par famìldje håm gemak zaln apparùmmaz boda hatt geprenk ’z holtz pinn ross: gianante vürsnen pinn djardar daz sèll von holtz iz khennt an arbat un di sèllnen boda in lånt håm gehatt in tratór, in setémbre un in otóbre håm gehatt soi arbat zo prenga ’z holtz squàse in alle di haüsar: sa håm gemacht fin zboa odar drai viaze attn tage, djukhante au ’z holtz pinn hent attn tratór un dena vazzante ar a mån o. Pinn naüge djartausankh disa arbat iz khennt hèrta mearar vorgèzzt umbrómm, laise laise alle di famìldje håm gelekk in gasolio un dena in metåno in haus un ’z holtz iz khent a sachan mearar, squàse mearar zo macha “atmosfera” baz zoa zo bèrma. In tage vo haüt mabar zeln afti vingar vodar hånt di famìldje boda in lånt no gian alle di djardar in balt zo macha holtz alùmma, zo tragaz dahùam un zo nützaz zo bèrma pan bintar, vil laüt khoavan a pizzle holtz sa augehakht odar lai zo prècha pinn “spakazokki”; ma fin vor a par djardar odar, azpar håm gelükh est o, mabar seng di lestn baibar boda gian au pa Milegrùam odar inn in di Frèttla ziagante in karétt zoa zo nemma di faschìn vor in heart: in disan gedénkh steata ünsar stòrdja, hèrta ågehenk in balt, in èkhar… dar natùr bobar mochan hèrta rispetàrn un ringratziàrn.
Daz Roat Kraütz hatt mengl vo diar o
Tutti sono certi di sapere cosa voglia dire Croce Rossa. Eh sì, chi non ha mai visto sfrecciare i suoi mezzi a sirene spiegate? Chi, nei momenti più bui, non ha avuto bisogno di attaccarsi al telefono per comporre quel numero ben conosciuto da tutti e non ha visto arrivare, a bordo dell'ambulanza, i volontari di Croce Rossa? Chi non ha mai avuto in dono una parola di conforto da qualcuno delle sue donne e dei suoi uomini? Tutto questo, certo è Croce Rossa, e sugli Altipiani Cimbri la presenza dei suoi volontari ha cambiato anche il modo di approcciarsi ai guai, che in luoghi così lontani dagli ospedali sono sempre un po’ più gravi; ecco c’è qualcuno che arriva inatteso, quasi prima ancora di essere riusciti ad avvertire che qualcosa è successo, come se fosse il vento a portare la richiesta di aiuto. Con la loro presenza molto è cambiato anche in caso di malattie croniche e essere accompagnati, magari solo per una visita, da persone esperte con mezzi idonei, è un sollievo che solo chi non l’ha mai provato può pensare superfluo.
Croce Rossa però significa anche tanto altro. L’emergenza certo è, e rimane senza dubbio la più visibile delle attività svolte, ma è solo la punta di un iceberg ben più grande.
Daz Roat Kraütz izta vor di laüt bodaz lem nidar nå un boda niamat håm boden gitt a hånt zo giana vürsnen in a bèlt boda loaft hérta bahémmegar un boda lazzt hintar di deblarstn.
’Z izta balda auzvallt eppaz azpe a teremòt odar balda soin aluvióngen, ma darzùar arbatetz zoa azza nètt vürkhemmen, dise disàstre.
Daz Roat Kraütz izta in da gåntz bèlt, ’z izta nètt kriage boda nètt sik soine laüt boda trang hilfe.
Darzùar, daz Roat Kraütz, lirnt in djungen zo kreschra azpe laüt boda soin guat zo helva in åndarn, boda lem pittnåndar un boda rekhan a hånt in sèlln boda håm mengl, ombrómm, azta steat pezzar daz sèll bodaz lebet nidar nåmp, steabar pezzar biar o.
Bar håm zboa hent: pitt ummana helfparaz sèlbart, d’åndar mabarse nützan zo helva in åndarn.
In Roat Kraütz alle vennen eppaz zo tüana un alle soin bichte.
Ber ’z billzan bizzan eppaz mearar mage khemmen an vraita, atz 21 von herbestmånat, di achte un a halbez abas, a Carbonare. Alle mabar eppaz tüan vor üsarne lentar un vor üsarne laüt.
Vi invitiamo all’incontro di presentazione, venerdì 21 settembre alle ore 20.30 a Carbonare di Folgaria, presso il Centro Civico.
Daz Roat Kraütz hatt augelekk an trèff zo machase khennen pezza - An abas z’soina volontàrdjo
Partirà il 21 settembre il nuovo corso per diventare volontari della Croce Rossa. La nuova organizzazione dell’associazione, nella sua veste di componente unica con le sue sei aree, offre numerose e diversificate possibilità ai sui volontari. Il messaggio che si vuole far passare è che nell'associazione vi è veramente spazio per tutti in modo da migliorare ancora di più questo servizio che è di vitale importanza per gli Altipiani Cimbri.
Atz 21 vo setémbre auz in Centro Civico vo Carbonare barta åhevan dar naüge kurs vor volontàrdje von Roat Kraütz hergerichtet von Komitàtt vodar Zimbar Hoachebene. Dar trèff iz offe alln in laüt boda bölln vorstìan un bizzan eppaz mearar vo disar veròin boda sidar schiar draitzekh djar arbatet tage un nacht afta Zimbar Hoachebene. Ma bart sichar ren vo nümmarn: nètt lai vo biavl volontàrdje haüt zo tage gem soi zait zo legase a dispositzióng vor di åndarn ma vo biavl laüt ’z khemmenda ummar getrakk pa ospedélndar alle djar in Trentino, vo biavl kilòmetre ma mocht machan un asó vürsnen. Ma daz earst von alln bartma ren vo biavl laüt ma hebat no mångl. Siankå azta dar Komitàtt vodar Hoachebene hatt defàtti kuàse hundart volontàrdje boden gem zo tüana, saitma nia genùmma zo maga vorpezzarn an servìtzio boda iz asó bichte vor ünsarne drai khlumman lentar vort bait vodar statt. Haüt daz Roat Kraütz hatt defàtti sèks aree vo attività, zo lazza asó zornìrn in volontàrdje zo tüana daz sèll bosa håm gearn. Nåmp in sokórso pittar ambulåntza, dar Komitàtt geat nå dar preventzióng, trakk vür prodjèkte vor di khindar un di alte, boróatetze vor groaze emerdjéntze vo zivìlschutz boda magatn auzvalln afti ünsarn pèrng. In biane börtar in disa veròin izta plàtz vor alle. Allz ditza zo khöda, an åndra bòtta, ke Roatz Kraütz iz nètt lai ambulåntza ma vil åndarst o: stian nå in altn laüt, in khindar, gian übar di bèlt balda khinnt vür eppaz schaülaz azpe an terremòt, alluvióngen un åndre schaülane sachandar, trang ummar di medisìn, tüan un helvan balma hatt mångl. Bar vorstìan asó ke ’z berata sichar plaz vor alle. Zo bizzasan mearar makma höarn di volontàrdje von zboa sedi boda soin atz Lavròu un atz Folgràit nåmp dar Casa Laner, odar lai vorsan dar Luisa Nicolussi Golo atz Lusérn.
Bille månnen un bille baibar
Bille månnen, trutn, bölf, strie un alle di sèllnen boda lem in di stòrdje vo Lusérn bartn khemmen gidenkht vo da vür in di artìkln bode bart schraim månat vor månat. Haüt daz earst schaubar aftn bill månn, in bimmat (otóbre) barpar khennen pezzar di trut.
Di khindar vo Lusérn boda khånen di altn stòrdje von ünsar lånt bizzan ke inn in balt matma vennen an hauf laüt un squàse alle znicht. Dar Sambinélo trakhte zovorlùr in nebl, dar taüvl billtar stoln di seal (ma azto pist fürbatar baz er masto khemmen raich), di strie, di striü un di selegen baibla sovl mangsadar helvan azpe nètt ma di birsarstn von alln soinz di billn månnen un di billn baibar. Azta a khin geat zo vorlùr inn in balt un tretet inn in a haus vonan bill månn odar vonan bill baibe khintz sichar gipòkht, augivöaztart, gisotet un gèzzt! Zo maga vonkìan un nètt khemmen gèzzt ’z püable odar ’z diarndle mocht töatan daz bill baibe; ’z Tüsele Marüsele macht dartrinkhan soi billa liaba nona drinn in an pach, di khindar vodar stòrdja “Dar bill månn un daz bill baibe” in bill baibe hakhansen lai vort in khopf pittnan pail. Azma bokhennt in bill månn epparùmmaz mocht stèrm.
Di billn månnen von stòrdje vo Lusérn soin eppaz åndarst baz di sèllnen boma mage vennen in åndre stòrdje ummar pa bèlt. Sichar da soin nètt halbe vich un halbe månn pinn snabl voll herdar azpe dar Yeti von pèrng in Tibet odar dar Sasquatch in di beldar durch in Mèrica. Da soin njånka azpe di sèllnen von Beleschlånt odar von Taütschlånt boda lirnen in månnen bia zo luppa di milch un ettlane vert soinsa kartza timme zo lazzase seng von åndarn. Di billn månnen un di billn baibar vo Lusérn machan vill mearar di vort baz alle di åndarn umbrómm in ünsarne stòrdje vorstéatma pellar odar spetar ke ber ’z billta vrèzzan di khindar iz epparùmaz vodar famìldja. Di stòrdja von Tüsele Marüsele khütt gåntz hoatar “In an tage iz gånt inn pa balt un hatt gevuntet ’z haus vodar “liabe nona”, a billz baibe”. Nidar züntrest dar stòrdja “Dar bill månn un daz bill baibe” khentma zo darvéra ke da znicht stiafmuatar von khindar iz gestorbet un bogràbet lai azpe daz bill baibe gitöatet von khindar. Dar tatta, invétze, khint bidar guat azpe dar bill månn boda “vrizzt khummane åndre khindar mear”.
Vor ünsarne Alte balma khennt groaz möchtmase neméar vörtn zo khemma givrèzzt vonan bill månn ma ma möcht schaung bol au nètt zo khemma sèlbart bill. Alle biar mang khemmen bill azpar neméar ren pitt khumma åndarz mentsch un stian hèrta alùmma.
--- DI SAIT VO LUSERN VENERDÌ 5 OTTOBRE 2018 ---
Di plètz von earst bèltkriage
Il 2018 è l’ultimo anno di commemorazione del centenario della Grande Guerra che ha interessato il nostro altipiano quale fronte austroungarico del conflitto. I luoghi a noi più vicini, del fronte italiano si trovano invece sull’Altopiano di Asiago e per tale ricorrenza sono stati inseriti nel progetto “Ecomuseo della grande guerra” che unisce le aree delle Prealpi Vicentine, delle Dolomiti Bellunesi, del Piave, del Grappa e del Montello con l’obiettivo di valorizzare e ricordare ciò che i nostri antenati hanno vissuto durante il conflitto mondiale.
Vor di hundart djar von Earst Bèltkriage soinda khent augerichtet ettlane musèi, staigela un åndre initziatìve zoa zo gedenkha di hölle boda ünsarne non håm gelebet da atti pèrng auz nå in konfì. Alle boazpar gerècht ke ’z kriage iz gemacht von raichan laüt un ke di armen stèrm gelàich att ummana un attåndar sait von konfì: proprìo peng ditza habar geböllt gian z’ sega att d’åndra sait o. Dar Veneto hatt augerichtet meararne initziatìve vor di hundart djar von kriage un ummana vo dise iz dar “Ecomuseo della Grande Guerra” an organizatzióng vo auzstèllung, musèo, staigela un evénti boda leng panåndar di provìntz vo Vicenza, Belluno, Treviso un Venezia. Disar prodjèkt bill lazzan seng alle di plètz von belesan front zoa zo gedenkha alle di laüt boda håm gekhempft sèmm. A bichtegar bege von sèllnen boda khemmen gezoaget afti websait “ecomuseograndeguerra.it” iz dar sèll von Monte Cengio. Zo giana sèmm mochtma gian ka Slege, nidar a Canove un dena hèrta geràde fin a Kunka (Treschè Conca), pasàrt ditza lest lånt venntma da alt statzióng vodar aisanpån vodar “Vaca Mora” boda dise djar iz auvarkhent vo Piovene Rocchette un iz gerift fin ka Slege. Sèmm venntma a bege boda, atta rècht sait, geat au fin attn spiàzo von “Principe di Piemonte”: vo sèmm hefta å ’z staigele von Monte Cengio. Ditza staigele latt seng alle di beng un di stöll boda soin gest khent gemacht auz nå in krötz von tal zoa zo hüata in konfì.
Pròprio au sèmm soinda gest khent, atz 22 von madjo von 1916, sekstausankh granatìarn vodar Sardegna boda soin khent ågegrift meararne vert in biane tage, von taütschan soldàn tånto ke, balsa soin gånt bodrùmm sfilarànte auz pa lentar, in di earstn tage von prachant månat, nidar a Marostica alle håm pensàrt ke a zboatar bataldjù berat pasàrt. Vo disan bataldjù, di meararstn soin gestånt getöatet atti pèrng: von alle dise granatìarn, defàti, lai tausankh-undraihundart soin gekheart bodrùmm.
In an insel vodar Spånja vispltma zo reda
Ormai tutte le ricerche svolte negli ultimi anni hanno confermato i vantaggi cognitivi e linguistici del bilinguismo. I bambini bilingui spesso gestiscono meglio il controllo dell’attenzione e dimostrano maggiore capacità ad eseguire più compiti contemporaneamente e in rapida successione. Riuscire a passare da una lingua all’altra è un ottimo allenamento per il cervello. È un esercizio questo che lo rende più flessibile ed è paragonabile ai benefici che l’esercizio fisico dona al nostro corpo. Naturalmente il nostro cervello non si allena di più con una lingua “prestigiosa” quale potrebbe essere l’inglese, ma riceve lo stesso beneficio da tutte, comprese quelle di minoranza, piccole lingue che rischiano di scomparire. A volte però, la consapevolezza del loro valore e del carico di storia e cultura che tramandano alle piccole comunità che nella lingua ritrovano la propria identità, riesce a far diventare una lingua in via di estinzione, materia obbligatoria nella scuola primaria e secondaria e oggetto di insegnamento nelle università.
Questo succede anche per una lingua formata soltanto da due vocali e quattro consonanti, in grado di esprimere praticamente tutto… fischiando! Si chiama Sibo Gomero ed è il linguaggio utilizzato dagli abitanti dell’isola di La Gomera, nell’arcipelago delle Canarie, dove sibo significa “fischio”. Era la lingua dei pastori usata per comunicare sino a oltre cinque chilometri di distanza tra una vallata e l’altra e rischiava di scomparire.
Anche la nostra è una piccola lingua parlata soltanto dalle persone di Lusérn, ma i toponimi e i cognomi diffusi su tutto il territorio dell’altipiano ne testimoniano la presenza in tempi passati e dovrebbero suscitare, se non altro, curiosità verso il loro significato. Per questo crediamo sia importante portarla nelle scuole, farla conoscere ai nostri bimbi consegnandola come un dono prezioso da valorizzare e conservare, perché, seppur piccola, è pur sempre una delle lingue più antiche in Europa, ancora parlata correntemente.
Atz Lusérn o habar da ünsar khlumma un alt zung, un gianda stoltz. Bar bizzan ke di khindar boda hevan å zo lirna sin vo khlumma zboa odar mearar zungen, håm eppaz boden bart servìrn in lem, magàre zo lirna spetar åndre naüge zungen. Lesante hintar un vür afte zungen boma redet in di bèlt, pinne intivàrt in a khlummana zung boda khint geredet in an insel vodar Spånja. Disa zung iz nètt pròpio geredet, ma gevisplt. Zo rüavase ummaz pinn åndar, di schevar håm gevisplt: a gevìspla boda però, nå biavl un bia ’z khinta geplast dar air, bill munen eppaz. Ditza geréda hatt lai sèks lettarn von alfabèto boda, panåndar, mang machan viartausakh börtar. Lesan ditza hattmar gemacht khemmen in sint an alta stòrdja boda håm kontàrt di baibar in di filò dise djar. Da håm khött ke, lai dòpo in kriage, alle abas dopo in klokkn vodar Ave Maria, hattma gehöart a baibe boda hatt gehicht a gåntza baila pittnar starchan votze, auz afte Åndarnpèrng. Moi nona, bodaz hatt hèrta gemacht sengen un khön a gepét vor di armen sealn von purgatòrio, hatt hèrta gegloabet ke di hicharen iz nicht gest åndarz baz an arma seal boda hatt gegaült vor soine laüt getöatet in kriage. Furse anvétze iz gest a schavar, odar kesà. Sichar ke, azta di nona hettat gebizzt ke visplante hettatma adiritùra gemak ren, hebatzemar furse nètt zuargestritet balde håm gevisplt nidar pa Ekk, pittn kentarla vodar milch, ombrómm, asó hattze hèrta khött, ’z visplnda di hé nètt di khindar.
MELDUNG - Lirnen azpe biar
Bar machan bizzan ke an mitta 10 von bimmat hefta å dar zboate stèpfl von zimbarkurs; dar bartze haltn vo di achte at di zene abas, vor zen bochan. An såntzta 13 von bimmat hefta å dar earst stèpfl von zimbarkurs; dar bartze haltn vo di zboa at di viare in tages, vor zen bochan. Berdasan bill bizzan mearar mage årüavan in Kulturinstitut Lusérn (0464 789645).
Si informa che sono aperte le iscrizioni ai corsi di cimbro, livello base e livello avanzato. Le lezioni per il corso avanzato si terranno nelle serate di mercoledì dalle ore 20 alle ore 22, a partire da mercoledì 10 ottobre, per dieci settimane (conclusione corso mercoledì 12 dicembre 2018). Le lezioni per il corso base si terranno nel pomeriggio di sabato, dalle ore 14 alle ore 16, a partire da sabato 13 ottobre, per dieci settimane (conclusione corso sabato 15 dicembre). Gli interessati sono invitati a comunicare il proprio interesse telefonando o mandando una mail all’Istituto Cimbro – Kulturinstitut Lusérn (0464 789645 – email: info@kil.lusern.it)
Geèzza vo Lusérn
Con l’arrivo dell’autunno si conclude la proposta di ricette cimbre. È tempo di lavorazione per la carne di maiale, per la conservazione dei cavoli sotto sale e in aggiunta, sulla scia dell’estate trascorsa, qualche bacca di ginepro raccolta nel bosco arrichisce di spezie e profumi le nostre genuine pietanze.
Dar herbest iz gerift. ’Z sboi iz khennt augemacht, un ’z kraut hìgestoazt; a krånebittper abegelest pan summar, dringelekk gitten a guatz gesmàkh.
Vor earst
Muas
Baz ma nützt vor viar laüt: an litro un an halm milch; an halm litro bazzar; 100 gr. smaltz; viar löffl sürchamel; viar löffl boatzamel; saltz
Machan ausian di milch pinn bazzar, leng ’z saltz un djukhan drinn’z mel mischantez panåndar. Machan khochan vor 30/40 minùttn hèrta mischante. In a fenndle atz saitn, röastn ’z smaltz sin az khint schümma liachte kafèdat. Balma hatt verte zo khocha learn ’z muas in di pjattn un drauleng daz geröastate smaltz. Ditza geat gèzt pitt khalta milch.
Darnå
Kraut un gesaltzate kòstla
Baz ma nützt vor viar laüt: 1 un ½ kg kraut; 8 kòstla vo sboi; a hempfele khluagez saltz; a halbez löffele fèffar; 2 khölpla khnovla; 4/5 krånebittpern
Di kòstla gian gearbatet daz mindarste 4/5 tang vormase khocht. Tschèkkn gerècht in khnovla un mischanen gerècht pittn saltz un pittn fèffar, dena lengz afte kòstla un innriblnse gerècht. Leng di kòstla in a schüzzl, audekhanse un lengse in ledrenarste platz von frigo vor viar, vünf tang. Balda soin vorgånt di viar/fünf tang, leng a pizzle öl in a fånn, leng darzùar ’z kraut, di kòstla (argebèscht untar daz khalt bazzar) un zboa tatzan bazzar. Dekhan di fånn un khochan laise laise ena zo mischa vor an ur un a halba. Schaung azta ’z kraut nètt åprin. Az berat, drinnlearn a khöstle barmez bazzar. Ma èztz pittar sürchan pult (azpe geschribet da untar).
Darnå
Sürchana pult
Baz ma nützt vor viar laüt: 500 gr. sürchamel; 2 litre bazzar; a håmpfele gröbez saltz 10/20 gr.
In an khupfran khezzl learn ’z bazzar un saltzan, balz siadet, innmischan ’z mel laise laise. Mischan gerèrcht pittnan traibar. Dekhan in khezzl pittnan lukh. Haltn gemischt laise, laise pittn pultunstèkh. Di pult mocht khochan vor 40 minùtn. Si bart soin gekhocht balmase mage auzlearn dèstar von khezzl ena azze heng. Learnse aftz pultunlukh, un èzzanse pitt kraut un gesaltzate kòstla.
Gesüazega
Kròftela pitt öpfln
Baz ma nützt vor 20 kròftela: 2 öpfln; saft von limù; 200 gr. boatzamel 00; 220 milch; 2 öala; 2 löffln Brandy; 80 gr. zükkar; ½ kertle pitt pakhpulvar; a köstle kanéla; pudarzükkar; öl zo röasta
Scheln di öpfln un vortnemmenen in tschörk. Hakhan nidar di öpfln in snitla un lengse in a schüzzl pittan löffl zükkar un pinn saft von limù. Boróatn in toag. In a schüzzl leng di öala pittn zükkar un smèttarn pinn traibar. Drinnlearn di milch, in brandy un di kanéla. Leng daz boatzamel un ’z pakhpulvar, smèttarn zoa azztase nètt drinnmachan njòkkla. Lazzan rastn vor a halba ur. Dena nemmen a snitle öpfl afte bòtta un dunkhanz in toag. Röastn in barmen öl, khearante a tiabas a bòtta di snitla fin azza soin schümma geröastet. Lengse afnan pjatto, gitrükkant von öl, pitt drau pudarzükkar.
Izz azpido redest!
In ta‘ vo haüt saibar gebónt zo haba alladarsòrt z’èzza durch daz gåntz djar. Niamat bundartze zo venna, in di skaféln von supermerkà, boimarn ka långez, khestn pan summar, roatpern ka herbest un fèrgasch in pon von bintar: allz sachandar boda khemmen vo kisà bo, ma di laüt khoavanse åna vil nåzovorsa. In di lestn djardar, però, eppaz iz gebèkslt: in di boténg venntma hèrta mearar gièzza un geplèttra vo dar ünsarn redjóng o. A studio vo dar Eurac ka Poatzan hatt gezoaget ke hèrta mearar laüt fidàrnse bintsche von sachandarn iargeprenk vo baitom un èzzan liabar di frutte vo dar ünsarn earde, di öala von ünsarn hennen, di milch un ’z vlaisch von ünsarn khüa, in boi gemacht pinn boimarn boda krescharn un raivan aft ünsarne laitn. Berda hatt an khlumman gart, koltivàrta sèlbart soi gegrés, un berda nèt hatt ditza glükh, geat zo khoavaz von baké affon merkà odar geràde von hof. ’Z gegrés un di frutte boda krescharn da ka üs soin vrischar, håm an pezzarn gesmàkh un mearar vitamìn, umbrómm sa khemmen abegelest raif un lai vorkhoaft. Di sèlln boda rivan vo baitom khemmen geprokht no virtzgrümma zoa azza nèt gian dimàl nå in bege. Ma vorstéat ke an öpfl boda hatt viazàrt vo dar Naüng Zelånda übar ’z mer fin in Beleschlånt mage nèt håm an söttan guatn gesmàkh azpi di sèlln boda krescharn da ka üs. Ma ’z gesmàkh iz nèt da uantzege resóng z’èzza “azpi ma redet”. Ma boazt ke di schiff, di roplé un di kåmion boda trang ’z gièzza hi un her übar di bèlt vorprénnen vil nafta boschàizante in air un ’z bazzar. Berda khoaft prodùkte boda khemmen vo nåmpom tüat eppaz guatz zo schütza di natùr un di bèlt un zo untarstütza di birtschaft vo soinar huamat o. Ditza billz munen mearar arbatplètz un a pezzarz lem vor ünsarne laüt. Da aft ünsar hoachebene, redante vo “gièzza vo dar huamat”, daz earst sachan boda khint in sint iz dar khes Vesan, boda khint gemacht da ka üs pittar milch von ünsarn khüa. ’Z soinda però åndre prodùkte boda khemmen gemacht in da ünsarn redjóng, ma pitt fremmegen “matardjél”. Tüat pensàrn attn sudtirolar spèkh: atz djar khemmensan vorkhoaft schiar 30.000 tonelàde. Ma vorstéat ke von 3,2 mildjü sboi bodada bölln zo machanen, lai a khlummandar toal khint gezüglt in Sudtirol (Gott sai dank, möchtma khön!). Ma redet allz ummaz vo “sudtirolar spèkh”, ombrómm dar khint boróatet da ka üs, azpima usitàrt sidar tausankh djar, un berdasan eppaz vorstéat, boazt biavl arbat ’z iztada hintar. Un baz khön vonaran gekhennatn bira, boma vennt zo khoava, sidar a par djar, in di boténg da ka üs o? Tüat iarprengen a par hundart vèzzar bira von Österraich, vüllnda di bòtzan un piglnda drau an etikètt drau pinn nåm vo dar ünsarn zung, zo magase vorkhoavan azpi di bira von zimbarn? Anìaglaz magez seng azpizen parìrt. An lestn di laüt soin nèt stokhat un soin bol guat zo khenna an prodùkt vo soinar huamat vonaran furbatn idèa zo macha gèlt.
001-foldjele
Ditza zettele boda dar Kulturinstitut a tiabas a bòtta schikht in aürne haüsar, iz khennt pensart zo macha khennen no pezzar, bia ’z khinta gesribet haüt zo tage ünsar zung, ma übarhaup zo macha khemmen lust in mearar laüt z’sraiba lusernaresch. Azpi dar sek disan stroach an åndarz lusernar hatt gesribet, un gåntz gerècht khödate. Propio zoa azta di laüt sraim hèrta mearar hattma pensart zo lega’n au an konkors, zo sraiba naüge stòrdje az pi biar. Aft disan konkors bartnda mang nemmen toal alle di laüt, djunge un alte, un berda gebinnt bart vånngen an schümman prais. Ma mage sraim lai in ummana von drai zungen “cimbre”: lusernaresch, von sim kamoündar, un von draitza kamoündar. Dar vorsitzar vodar komission boda bart zornirn di pestn bart soin sichar a gekhennatz mentsch boda hatt zo tümman pinn gesraiba. Palle barta auzgian dar båndo bodaz bart khön pezzar bia un baz. Hèrta vor baz ’z geata å in gesraiba dar Kulturinstitut iz drå zo lega panåndar an naüng libar von börtar az pi biar, ma bart süachan zo tüana an pestn, haltante kunt ke disar bart nètt soin dar earst libar von börtar vodar lusérnare zung ma dar viarte, un ke ettlane soin sa khennt gemacht vor di zung von simm un von draitza kamoündar. Bar bartnaz machan bizzan pezzar sedegual azta di arbat bart gian vür.
Börtar ka Boinichtn
Boinichtn söllat nètt soin lai zait vo geschenkh, ma allz ummaz, schenkhan sachandar boma haltet bichte in laüt boma hatt gearn, iz eppaz schümmaz. Asó haür pittn zettel, bodaz alle djar trakk guate Boinichtn un a schümmaz naügez djar in aürne haüsar, habar geböllt leng dartzua a khlumma geschenkh. Biar, laüt von Lusernar Kulturinstitut, boda alle tage arbatn pittar zung bodaz håm geschenkht ünsarne altn, håm gehaltet az sai djüst schenkhan börtar, börtar az pi biar un, ombromm nètt, atz belesch. ‘Z iz boll bar, ke in ta’ vo haüt alle håm hèrta zo reda, furse kartza vil o, un niamat iz nia guat z’sbaiga a bailele un zo lüsna daz sèll boda håm zo khöda di åndarn, ma vil vert khintz geredet ena zo khöda Börtar, lai offetüanante ‘z maul, azpi da tümman di simie. Biar böllatn nia az sai asó, bar böllatn azta ünsarne börtar trangaz eppaz guatz: an gedenkh von lånt, bodar hatt gehatt vorgèzzt, ‘z gesicht von an mentsch bodar hatt gearn, dar glentz von snea tortemitt dar sunn, dar birtlar von an vogl boda vortflattart, ‘z liacht von an khristpaum gisek durcht a vestar, in groazan gåntzan, di sèlln khlumman sachandar boda machan schümma un huamesch di Boinichtn.
In dise bintsche saitn bartar vennen Börtar atz belesch bodaz hatt geschenkht Marco Viola, boda vor ettlane djar iz gest ‘z mentsch boda durchthattgivüart in servitzio vor di mindarhaitn vo dar Provintz vo Tria, sidar biane zait izzar in pension, asó hattar geböllt azparen seng pinn an åndra rüst baz da sèll bobaren håm hèrta gekhennt.
Dar bartet vennen Börtar vo dar Nadia übar di spilstube, ummaz von pestn un bichtegarstn sachandar gemacht ditza djar von Kulturinstitut. Di khindar von lånt boda spiln nützante da alt zung iz dar zil boda dar Kulturinstitut haltet hèrta vür. Dar bartet vennen di Börtar, vor disan stroach atz belesch, von Andrea von Mü, boda soin gestemplt atz groase plakètt auz pa statt vo Rovrait untar di vairta, un no, alte Börtar zo singa alle panåndar da humman di nacht von Boinichtn. ‘Z iz nètt vil odar raich daz sèll bodar vennt aft ditza földjele, ma a geschenkh varlert vor ‘z hèrtz boda khinnt gelekk, un ditza khlumma földjele iz geschenkht pinn gåntz hèrtz.
Di laüt von Lusernar Kulturinstitut.
<ITA>Storia di Tönle - recensione libri</ITA>
I grüazaz alle vo haüt vort hefbar å a naüga trasmisong boda bart ren vo libadarn. Bar bartanaz zoang alle di bochan in zen minuttn zboa libadar: Ummadar boda sa iz a auz sidar ettlane djardar; an klassiko khöbar asó, dar åndar boda auzizgånt vert 2011 odar boda auzbartgian haür.
Azzaraz vorst bia ’z bartnda khemmen zornirt di libadar zo kontara khüdaz lai ainfach ke i bart nemmen di sèllnen bodamar soin gevallt miar, ne mearar ne mindar, un bode böllat azzarze lesat odar azzarse khearat zo lesa eråndre o
Disa earst bòtta bartaz ren vo zboa libadar boda håm eppaz boden gelaicht... vor earst atz ettlane saitn rensa von groaz bèltkriage un dòpo håmsa poade gebunnt umman von bichtegarsten prèmi vor di libadar gesribet atz beles; in Campiello, Ummadar ’z djar 78 dar åndar propio vert da lest editziong.
I hettat nia ågemakhevan zo reda vo libardar vorgèzzante in sèll bode hån daz liabarste, i khüz alle di vert un furse epparummaz bart soin stüfo zo höaraz o, ma dar libar bode mearar baz alle di åndar tausankh bode hån gelest hattmar gemacht kompanjia iz sichar Storia di Tönle, von sraibar vo slege mario rigoni stern, asó iz gest vor 30 djar asó iz no haüt.
Dar slegar iz furse ummadar von bintschan belesan sraibar boda hettat meritart in Nobel, anvetze sin azzar iz gest lente vil vert izzar khennt vorgèzzt, odar da håmen khött ke ’z iz a sraibar boda lai redet vo pèrrng vo katza vo arme laüt, un soi gesraiba bart nia soin leteratur, un no ke dar sraibet kartza dèstar, ena zo vorstiana ke sraim destar un machanse vorstian vo alln iz daz sberaste vor an sraibar, ia kartza vil vert izzar khennt gelekk atz zaitn, furse ombromm dar hatt geredet bintsche un lai baldar hatt gemucht ena zo loava nå in djornalistn z’soina intervistart. Un an lestn baldar iz gånt er o in televisiong hattar khött in mildjü belese azzase darlessan di televisiong un azza lesan an libar.
Ma pnsart ke dar groaz editor Giulio Einaudi boda hatt augelekk di casa editrice einaudi un boda iz gest sunn von presidente von beleslånt iz gest asó starch tschelle pinn sraibar vo slege ke baldarsan nemear hatt gemak vo soinar arbat in di statt hattar uagevånhk un iz khennt zo vennanen z’ èzza pult un has, zo giana pa beldar pin skin da fondo un... atz Lusérn
Khummadar sraibar iz nia gest guat zo leba azpi dar hatt gesribet un zo sraiba azpi dar hatt gelebet, sraim un lem vor Mario Rigoni Stern iz gest daz gelaichege, un ’z lem von an månn von pèrng, gehoazzt Tönle Bintarn, iz kontart azpi pezzar magatma nètt, in ditza khlumma libarle. Er dar sraibar hatt hèrta khött ke dar “Sergente nelle neve” iz sichar soin bichtegarste libar ombromm dar hatten gemacht khennen in da gåntz bèlt, ma di stòrdja von Tönle iz dar sèll boden gevallt daz mearaste un biar mang solo soin d’akòrdo pitt imen.
Sa von titolo makma vorstian ke disa iz a stòrdja dar ünsarn, von ünsarn laüt nètt asó bait in di zait, Tönle Bintarn iz gest op un zua alt azpi moine non, vo djünngom hattz gemacht in übartregar, in kontrabandiar zo vorstianaz pezzar, un dena hattz gemacht ploaz arbatn ummar pan gåntz impero von Habsburg, un lai in soine altn djar hattz gemak khearn bidrumm humman. Ma balz hatt gemuant zo haba gevuntet a pizzle rue pitt soin öm afte etzan izzta auzgeprocht ’z kriage, un Tönle Bintarn hatt bidar gemucht lazzan soi haus pinn khèrschpuam aftz tarch un khearn zo giana übar di bèlt.
Khearn bidrumm humman iz vor Mario Rigoni Stern dar bichtegarste argoment, asó iz vor in Sergente, niamat vorgèzzt nia in Giuanin un soi Sergentmagiù, ghe rivarem a baita?"
Tönle Bintarn da lest bòtta boz geat übar di bèlt gelånk nemear zo kheara bidrumm humman ombromm soi humman, soi bèlt iz vorlort vor hèrta pinn kriage.
Storia di tönle iz dar libar boda mearar baz alle redet vo üs soinante però guat zo reda alln in laüt vodar bèlt, tüat khön ke dar iz übarsetzt in 58 zunngen.
<ITA>Chimera - recensione libri</ITA>
Di boch pasart hånnaz geredet von libar: Storia di Tönle, Haüt anvetze billaz ren von an åndarz khlummaz libarle, ia, dar hattz sa vorstånt miar gevallmar di khlumman libadar di sèlnen boda håm daz mearaste 200/ 250 pagine. Rigoni Stern hatt khött in ar bòtta ke zo maga sraim mearar baz 200 pagine muchta soin Tolstoi, i gloabe nètt azta da ummar soin sovl Tolstoi zo maga auvülln asó di skafel von librerie pitt libadarn lång mearar baz tausankh pagine.
Komunque geabar vürsnen, ’z libarle vo haüt hoazzt La Chimera, di chimera iz a virch boda da nètt iz augemacht legante panåndar mearare virchar leù drago, goaz, in disan libar iz a pèrge dar monte rosa ke gesek vo baitom vo tortemitt dar pianura padana, iz eppaz asó, boda da furse nètt iz. Dar libar iz gesribet vo Sebastiano Vassalli un gedrukht vo Einaudi vor 22 djar. Dar heft å zo kontara von djar 1590 un riftze ’z djar 1610 di sèlnen soinz gest di birsarstn djar von sèll fenomeno boda atz beles khinnt gerüaft caccia alle streghe.
Antonia asó hoazta di protagonista vo disan libar iz khennt gelazzt lai pena gebortet in monege von konvent vo San Michele a Novara. Un in konvent steatze sin azze kompirt 10 djar balse khinnt vorkhoaft in Bartolo Nidasio un soin baibe Francesca boda machan di pauer nidar nella bassa.
‘Z parirat soin ke ’z diarndle hatt glük ombromm di zboa bodaz håm gekhoaft machanz nètt arbatn azpi sèrva tage un nacht( azpi ‘z iz gest in di sèlln zaitn ma in åndre vil nempar üs o) ma da züglnz au azpi a djüsta torchtar.
Antonia, kreschart, un khinntz z’soina: kartza schümma, kartza bachant, kartza luste, furse kartza guat, vor daz khlumma lentle vo Zardino sèmm boda lem di Nidasio
’Z Lånt, di laüt, di arbatn, di sèlln trauregen zaitn, khemmen gesribet vo Vassalli azpi in bintsche åndre libadar, ma höart ’z gestånkh von kamarèl, boda Antonia, no khinn, vüart auz zo mesta di bisan, ma ubarhaup höartma stinkhan eppaz vil birsar: l’invidia, boda aubakhst azpi a tosse gåntz umminum dar diarn., un boda laise laise böllatze darstikhan.
Antonia, hatt a guatz bort vor alle, un alle tüanar ånt, di vichar, un di månnen boda arbatn in di risaie, tratart birsar baz di virchar, furse vor dassèl machtzese tschelle pitt Biagio an armar pua boda soine zian nützan auz sovl biz berat an okhs. Khemmante eltar Biagio heft å zo inkiana in zian boden halten ågehenk pittnar khnettnen, un se, dopo zo habanen gemacht hoaln, khön ke Antonia hatten vorhèkst ombromm ’z iz a hekse.
Azpi da vürgeat di stòrdja billezaz nètt kontarn ma ‘z iz dèstar vorstianz, ma a sachan boll billezaz khön, Antonia bart nia pükhan in khopf, an armez baibe injorånte bart schaung in di oang ena vort veskove un djuditzi, un balzar khön ke di pualt in taüvl rispundartze, eråndre maken rüavan bia dar böllt i boaz ke ’z iz nètt dar taüvl ’z iz moi pual un halten gearn.
’Z iz a libar disar boda redet vo zaitn vort bait vo üs ma boda macht vorstian ke an lestn bintsche izta gebèkhslt sidar alora. Vor dassèll billaz ubarsetzan di lestn börtar:
Da soin zuarkhennt vo aniaglana sait dela bassa un insinamai von stattn; vo Novara un Vercelli; pinn famildje, pinn tschelln, pinn altn von haus, pinn khindar, pinn karettn voll boi un sachandar z’èzza, zo macha baldòrdja, zo stiana luste, zo vaira di lestn tang summar. Ma soinz nètt gest znichte laüt åntze, soin gest alle guate un bravate laüt , di gelaichegen guate laüt, boda arbatn un boda in da ünsar zait vülln au di stadie von fusspall, schaung å di televisiong, un balda iz zo votara giansa zo votara, un aztada iz epparummaz zo macha auz, tüanzaz ena zo gebanen vaür, ma da tüanz, ombromm töatn iz alt azpi di bèlt un bart gian vür sin aztada bart soin di bèlt. Sin azta da bartn soin månnen un baibar bartnda hèrta soin gesukristi un gesukriste, asó hatta khött Antonia.
<ITA>Uomo nero bicicletta</ITA>
I grüazaz bar soin da disa boch o zo reda vo libadar
‘z iz a libar disar vo haüt bodame hatt gemacht vil lachan, ma an lestn dopo allz moi gelacha, hattamar gemacht abekhemmen a zeachar, i scheme nètt zo khödaz, di guatn libadarn soin asó o. Dar titolo iz “L’uomo nero e la bicicletta blu” dar lest libar gesribet vo Eraldo Baldini gedrukht vo einaudi.
Dar sraibar, Baldini, iz gebortet a Ravenna ’z djar 52 un sèmm lebetar. ’Z iz a gekhennatar sraibar vo noir, ma disar iz nètt a noir, un vil boda hèrta håmen gelest gòdrante vo toate un pluat sovl biz rengat, soin darstånt, un nètt alln izzaren gevallt soi lest libar; miar anvetze boll, i much khön ke ‘z iz ummadar von pestn bode hån gelest in dise lestn zaitn.
Dar libar kontart ’z lem von an khinn vo zen djar, heft å in Agosto von 63 un höart au in otobre von djar darnå. ’Z lem vo alle tage vonan khlumman stèttle khinnt gesek pinn oang von khinn, boda sèlbart vorsten, bazez bart soin ditza lem, in a bèlt, alora, boz nètt iz gest dèstar soin khindar, a bèlt no gemacht vo arbat in kampånja, ma pinn naüng fabrike boda håm sa aubakhsan azpi di valsan sbemm in balt, un håm ågeheft zo traga vort di laüt vo soin lentar, di såntzta un sunta, tage zo rasta, håm daz zengrate gesmakh von letz boi, getrunkht zo süacha zo vorgèzza da naüge bèlt boda di mearstn sa machan fadige zo vorstiana un kisa furse zo halta au di zait... un no...di groazan vairta, Boinichtn un Oastarn, asó lång zo paita vor a khinn, un lai hèrta sa vorgånnt un bahemme vorgèzzt.
Alle khennen alle in lentle, un alle håm an übarnåm boda zoaget baz sa soin no vormase khennt. Da groaz naüge iz di televisiong... ummana alumma... boda iz khennt augelekk ala “casa del popolo” boda di laüt gian nemmanten nå di karege vo humman. Di televisiong parirt soin a vestar aftna åndra bèlt bait azpi dar må, ma ’z bart soin pròpio da sèll bèlt boda in bintsche djar bart rivan zo traga vort allz daz sèll boz iz gest vor hundartar un hundartar djar un hatt parirt nia muchan bèkhsln anvetze di televisiong bart machan sbaing vor hèrta di Tognina ’z baibe boda hatt kontart stòrdje.
Allz daz schümma von lem vor ’z khinn iz in a plaba bicicletta in a vedrina, ma in da gelaichege zait iz daz schaüla o, ombromm, iz da sèll bicicletta bart nia gelången zo habase... odar pezzar in an tage magatz o... ma... dar mucht lesan in libar zo darvera bia....
Aftz lånt però lenngartze auz hèrta mearar dar tunkhl satn von sbartz... “l’uomo nero” gelaich azpi dar sèll von stördjela, boda lebet in a villa ingezöunt boda niamat mak nåmpgian... ma furse iz lai an altar månn kartza traure zo reda pinn åndarn, asó traure ke dar steat pezzar alumma. Un furse dar sbartz iz an åndadar boda lebet tortemitt in laüt boda lacht un trinkht un iz tschelle pitt alle. Ombromm vil vert daz letz iz sèmm boda mindar ma impaitetzen
In lem von khinn, ke i pinnme vorgèzzt zo khödazaz hoazt Gigi, prichta inn, allz in an stroach, azpi dar schaur pan summar a diarndle: Allegra hoazztz boda in bintsche zait khinnt soi peste tschellele. Un baz magata soin pezzar vor a püable vo zen djar baz gian z’sega di vaürdar von summar hånt in di hånt pittnan schümman diarndle khennt vodar groazan statt
In disan libar khinnta auz a zait, di djar sèrtzekh, boda in Beleslånt allz hatt parirt soin schümma un guat, un sichar di djar boda beratn khennt hettatn nètt gemak soin baz pezzar alz di sèlnen vorgånnt, ma untar untar daz letz hüatet auz alle un balmase darbekh von enetruam höartmase vorlort, un vorlort pinneme gehöart i o balde hån gerift zo lesa disan libar.
L’opera al nero
Dar åndar libar vo disarn boch iz an classiko ke mearar klassiko baz asó makma nètt: ’z iz “L’Opera al Nero vo Marguerite Yourcenar boda groaz sraibaren frantzese hatt ågeheft no al diarn pittnåndar pin soi åndar groaz libar Memorie di Adriano ma gemacht verte vo eltom. A libar bode trage in hèrtz un boda mage lirnen baz ‘z bill soin gemuant lem frai. Dar libar kontart vo Zenone a månn boda hatt gelebet in di djardar 1500 (miar gevallmar di libadar storici, di guatn però, nètt di sèlnen boda in dise lestn zen djar vülln au di librerie åna vèrt.) Zenone iz a båndarar, dokhtur, Alkimista, un filosofo, ummadar von sèlln månnen boda håm gemacht groaz da sèll zait gerüaft rinascimento. ’Z iz nètt a mentsch boda da iz gest realmente ma di sraibaren hatten sichar abegenump von an månn boda hatt gelebet sul serdjo in da sèll zait: dar dokhtur spanjöll Michele Serveto boda hatt studjart bia z’cirkolarta ’z pluat in laip, un boda iz khennt kondanart vodar inquisitzion spagnola z’soina vorprennt, gelånk zo vonkiana izzar khennt ingekhaicht in di frai republik vo Ginevra un protschesart, soi djuditze akusator iz gest nicht mindar baz Calvino sèlbart, un in di frai statt vo Ginevra izzar bidar khennt kondanart z’soina vorprennt, pensart inkånt in katòlike izzar khennt vorprennt von protestent...
Ma khearbar aft Zenone dar libar sraibet vo 50 djar lem vo disan månn, bar vennenen au nå in pettar von sèllnen boda soin drå zo stèrba vodar pèstè, z’sega bidar iz guat zo venna a kura, odar in di kastèlln von re drumauz zo süacha nå sachandar boda alora hattma nonet pensart azpi ombromm di stèrn glentzegen un bazzez soin di stèrn. Sachandar boda niamat hatt gemak gloam. Ia disar iz propio a schümmadar libar zo lesa ma boda iz guat zo macha pensarn o
<ITA>Cripta Cappuccini - recensione libri</ITA>
Azta Storia di Tönle kontart bia ’z izta untar gånt di hoachebene pinn earst bèltkriage dar libar vo haüt kontart bia da gåntz Europa iz untar gånt. Dar libar vo haüt möchat soin gelest vo alln in sèlnen boda bölln vorstian eppaz mearar vodar stordja vodar earstn halbe von vorgånnate djarhundart.
Die Kapuzinergruft, La cripta dei cappuccini iz a libar boda biar Lusernar söllatn håm herta in di gadjòff, azpar bölln vorstian sul serdjo baz bar soin gest un baz furse bar magatn soin haüt zo tage. Joseph Roth ‘z djar 38 baldar hatt gesribet disan libar iz gest a Parigi inkånt von nazistn vünf djar pellar un a Parigi beratar gestorbet ‘z djar dopo alkolizart un disperart.
Joseph Roth iz furse dar sraibar boda mearar baz alle hatt gehaltet z’soina a månn boda kontart stòrdje ena nia auzohöara azzamarz lazzt khön an Omero vodar Europa von Habsburg un von ebrei vodar sèlln Europa
Ma geat untar, laise laise, schiar ena zo höara bea, njånka kartza traure, ma geat untar azpi da untar gianat ummaz boda nètt iz übarlebet in Titanic, un gianante nidar in oceano, pinn sèll schümma un groaz schift, beratz guat zo halta offe di oang vor alle di viar kilometre vorz rift züntrest.
Ma geat untar, un offe pinn oang makma seng sachandar nia gesek, naüge viss boda machan di vort, varm bodase machan hèrta tünkhlar, dar vrost hèrta sterchar; asó geata untar dar konte Franz Ferdinånt von Trotta boda aftaz groaz schift hatt gelebet soine djungen djar, ena zo lamentarase, ena zo hoka ena inar zeachar, ombromm dar hatt palle vorstånt ke ‘z bartnz nètt soin di ströach un di ferin boden bartnen machan lazzan ditza lem, un njånka ‘z bazzar boden auvüllt di polmü, nò, zo machanen stèrm soinz di naüng sachandar bodar sik giante nidarbart zuar in pon von oceano un di mostre boden khemmen inkeng.
Disar libar iz di kantzù gesunk affon funeral von sèll lånt boda iz gest gehoazzt Austria Felix a kantzu gesunk Affon funeral vo Marie Terese un soi aministratziong, soi katasto, soine guate funtzionardje bobrall gelaich, vo Sarajevo a Praga, vo Bregenz a Leopoli, pasarante pa Trieste un Budapest, gesunk afte alle di sèlln völk boda vor hundartar djar håm gesüacht zo leba panåndar in patze a kantzù affon funeral boda hettat offegetånt di tür in nazionalismi bobar khennen garècht, dar funeral vonar Europa Unita bobar haüt soin nonet guat z’sega.
I hån nia gegloabet azta daz bichtegarste sachan vor an libar sai, lirnen eppaz, i hån hèrta gegloabet un gloabe no haüt, ke daz earst vo alln, a libar mucht soin schümma un gevalln, vor mi disar libar iz schümma un hattmar gevallt, ma azta iz a libar bodamar hatt eppaz gemacht vorstian dar sèll iz di kaputzinergruft.
Asó höartar au:
Dar hunt fråntz hattme nètt gelazzt, dar izzmar nåkhennt, dar hatt nètt gemak sèmm stian, ‘z iz gest an altar hunt, daz mindarste hattar gehatt servit in kafè Lindhammer vor zen djar azpi i hån servirt moin khoasar Franz Joseph un est hattarz nemear gemak tüan. «In konto Fråntz» hånne khött, dar hünt hattmar respundart pinn an koinkar.
Dar takh iz vürkhennt übar fremmege kraützar , a rinngar bint hatt gebiaget di altn lampiù nonet darlesst, nètt disa nacht. I gea pa lere beng pinn an hunt nia gesek. Dar hatt auzgemacht zo khemma pitt miar: Bo? I boazezan sovl az pi er.
Di kaputzinergruft boda nidarsoin moine khoasar, gesperrt in khnöttane paür, iz gest geslozzt.
A kaputzinar frar izzmar khennt inkeng un hattmar gevorst baz i süach.
I bill seng ‘z grapp von moin Khoasar Frantz Joseph hånnen khött.
«azta Gottar’Hear baigaz» hattar rispundart un hattmar gètt in seng
«Azta Gottarhear haltaz» hånne gehoket
«Sbaige» hatta khött dar frar.
Bo muche Gian est i an Von Trotta?.
Disa domånda «bo muche gian est i» boda spèrrt in libar khinnt gemacht ‘z djar boda in Beleslånt o gianda auz di ledji razziali, un mearar baz tausankhtar un tausankhtar pagine macht vorstian ke khummana Europa barta nia soin möglich, un gloabet nètt ke allz höart au pinn zboate bèltkriage, 50 djar darnå ‘z kriage in Yugoslavia ståmmt abe no vo sèmm,
Bo muche gian est i An von Trotta? Bo muche gian haüt i a Lusérnar?
Come mi batte forte il tuo cuore. Bizmar mèkket starch doi hèrtz... Roberto Saviano hatt khött ke dar titolo vo disan libar iz sa a kapitl sèlbart
Èkko disar iz dar åndar libar vo haüt, bode hettat gearn azzar lesatet ‘z iz dar earst libar gesribet vo Benedetta Tobagi gehoazzt apunto Come mi batte forte il tuo cuore, gedrukht vo Einaudi ’z iz nètt pròpio a libar djüsto auz (dar iz von djar 2009) un iz gåntz bait vo allz daz sèll bobar håm geredet sin est
Benedetta Toabagi iz gebortet ’z djar 77 drai djar spetar soi vatar dar djornalist Walter Tobagi berat khennt getöatet von teroristn.
Vor ettlane djar bazta håm pensart di laüt von sèlln boda soin khennt getöatet iz khennt di mearastn vert untartuscht, in dise lestn zaitn pariratz nemear soin asó.
’Z hatta ågeheft Mario Calabresi Djornalist boda haüt diridjart La Stampa vo torino sunn von komisario Calabresi pinn libar Spingendo la notte più in là, un mearare sachandar soin gebèkhslt.
Lesante in libar vodar Tobagi mabar vorstian åntze bar håm vorstånt baz ‘z hatta getånt dar terrorismo boda hebat geböllt bèkhsln di bèlt un anvetze hattarse gemacht vil birsar
Dar libar iz di arbat boda macht a baibe vo 30 djar zo khenna vor da earst bòtta in vatar boz sin alora hatt gekhennt lai vor daz sèll boda håm kontart di åndarn boz hatt gelest aft tausankhtar pagine vo Djornal.
’z iz a libar schümma un traure atz baz ’z iz gest ‘z Beleslånt in di djar 70 un 80, a libar schümma un traure atz lem vonar famildja, aftna khinn boda süacht an vatar un vinnt lai a hailechle, boda süacht a muatar un vinnt a mentsch boda lebet zo macha haile in månn getöatet.
A libar schümma un traure zo lesa unh zo pensara.
<ITA>Biamonti - recensione libri</ITA>
Nicht söllat soin betar vor an månn von pèrng baz a sraibar vo mer, anvetze vor mi bodeme haltz z’soina allar genoatn a månn vo pèrge di sraibar vo mer ettlane vert gevallmar, un nètt lai Melville odar Conrad natürlich, vo se bartaz boll ren in an tage, azze vürgea pitt disarn trasmisiong, ma åndre nempar o.
A sraibar vo sachandar vo mer bodamar vil gevallt iz Francesco Biamonti, Ligure, gebortet ’z djar 28 un gestorbet ’z djar 2001vo krèpz afte polmü. Er hatt hèrta khött: I pinn zo vorgèzza, di stòrdja von moi lem varlert nicht, nicht varlerta ’z lånt bode pinn gebortet, ‘z hatt khumman vèrt vo bo i ståm abe, ma sraibet ombromm ma sait nètt kontent von lem, a libar redet lai vo imen sèlbart un nètt vo bem ’z hatten gesribet.
Di Liguria vor mi iz hèrta gest lai Montale, ossi di seppia, un bintsche åndarz furse a pizzle Giorgio Caproni ma da sèll iz gest a liguria nåmp milån a liguria vo stattn,vo genova. Biamonti anvetze iz åndarz, Biamonti iz pergè un mer, sunn un reng, vrischa luft un hitz boda dèrrt di gorgl.
Dar libar vo haüt -Le Parole e la notte- berat an giallo ma dar sraibar vorgèzzte palle vodar stòrdja, dar vorgèzztze propio z’sraibanen in giallo -epparummaz hatt geschozzt in protagonista von libar- ma dar giallo izta lai in di earstn pagine un in di lestn, alz daz åndar iz natur un pensiare vo laüt.
Azpida hatt khött Giovanni Giudici dar graoz dichtar gestorbet vert in madjo «süacht nètt bia ‘z gianda zo geriva di stòrdje vo Biamonti ombromm da gian zo geriva ke da rivanse nia»
Natur hånne khött, niamat vor mi, azpi Biamonti gelånk zo machanaz seng daz sèll bodar sraibet, aniaglana riga gesribet iz a fotografia von sèll boda sik dar protagonista, niamat iz guat zo lazza seng ’z liacht von mer gesek vo baitom, geschauget nidar von ékharla durr gekrablt au pa hügln, augehaltet pitt khnöttane maürla ena malt. Sovl azpi da züntrest in fentschan vodar prach berata ‘z mer.
Alz steat vest azpi in di Langhe vo Pavese (dar sraibar boda Biamonti hatt gehatt daz liabarste)
ke di zait geat vür barntmaz lai vor khlummane sachandar, ombromm magare di löapla von olivi bèkhsln varbe, odar di bòkkln håm gevånk di müffa, alz iz stille persin di laüt ren quase nia, aniaglaz bort lugartara åndre tausankh.
Lai in zerte nècht ena må eppaz parirtze mövarn, gebitschtla tortemitt in olivi khütt ke sèmm soinda månnen un baibar, furse khindar, ‘z soinz auzlendar kurde boda süachan zo giana übar in konfì in fråntscha.
Furse betar nidar soinda lentla ala mòda, djunge boda singen un tåntzan khlummane baibla boda machan in eltarste mistiaro vodar bèlt, ma sèmm nètt, sèmm di bèlt iz vest azpi zèrte stèrn in hümbl, allz khinnt vür aftz åndre saitn. No, ‘z iz inutile süachan a stòrdja in di libadar vo Biamonti, ’z soinz quadre impressionisti ’z soinz Cezanne, lai khnöpf varbe un liacht, vil liacht, sunn boda bèrmp, mer boda glentzeget azpi da ka üs dar snea ka lånngez.
Az iz bar ke a libar mage machan viazarn ena zo mövrase vo humman disar bode hån da iz a libar boda vüart vort in da sèll bèlt boda biar von pèrng nètt khennen bobar machan fadige zo stèllanaz vür, ma bort vor bort laise, laise, an lestn khenbarse zo khenna disa bèlt, ma nètt lai bar khemmen zo lebeda drinn, sin azta dar libar iz verte.
Biamonti macht beng pitt börtar un gianen nå iz an avventura in da belese zung.
Vo Biamonti aft moin tschell Mauro Corona dar sprung iz groaz sovl azpi pasarn vo rinnge saide gemövart von Bint (Biamonti) aft hknott un holtz (Corona)
Dar sraibar vo Erto boda in dise lestn djar iz khennt atz Lusérn un boda hatt gelirnt zo halta gearn ünsarn lånt un ünsarn zung, sraibet gåntz ådarst, di börtar sbern azpi di aisran khailn zo prècha au ‘z holtz, ettlane vert darsteatma zo lesa bazzar sraibet, un vil vert steatmada letz o, Asó izta dar mån o, guat zo bratzarade azpi a pruadar un zo khödadar au di birsarstn börtar.
Di earstn tage vo djenaro dar sraibar hatt getzoaget da ka üs o, soin lest libar «Come un sasso nella corrente», ma vo disan bartaz ren an åndra bòtta, haüt redaz von an khlummaz libarle boda furse håm gelest in bintsche boda iz intitolart «ballata della donna ertana»
‘Z iz da traurege stòrdja vonan armez baibe boda hatt nia gehatt nicht in lem un boda hattara durchgemat ploaze.
<ITA>Pavese - recensione libri</ITA>
’Z soinda sraibar un libadarn boda furse in disa trasmisiong beratz pezzar azzese nètt auvarziagat, nètt ombromm da varlern mindar baz åndre, åntze, odar ombromm da soin schaüla odar malamentar zo lesa, no, nètt venin sèll, ma ombromm ’z parirtmar soin ke, übar dise libadar allz iz sa khennt khött alz iz sa khennt gesribet vo laüt vil brevatar alz i, boda magare håmda draustudjart a gåntzez lem. Un zo khödanaz daz bar schememe o a pizzle zo redada drau i, an armar månn vo pèrge.
Ma i hånnaz vorhoazzt balde åhångeheft, ke i hettat geredet von libadarn bodamar håm gevallt, ma nètt lai, i hebataz geredet von libadar boda håm eppaz geböllt muanen in moi lem. Un alora est mageme nemear hintarziang, un njånka machan fenta z’soinamarse vogèzzt. Von libar vo haüt, bode mach asó fadige zo heva å zo reda, ber ’z hatten gesribet- dar sraibar boden hatt gesribet- hatt khött « dar må iz dar libar bodemar pinn getrakk in hèrtz vor da mearaste zait, un bodeme pinn gegòdart daz mearaste z’sraiba. Asó gloabe ke vor a långa baila, -furse vor hèrta- barte nemear sraim an åndarn, ’z iz pezzar nètt tentarn kartza vil di gött»
Ia, dar libar vo disarn bòtta iz La Luna e i Falò vo Cesare Pavese un bida siånka dar groaz sraibar hattz nonet gemak bizzan baldar hatt khött di sèlln börtar iz gestånt sul serio soi lestar libar, dar iz khennt gedrukht da earst bòtta vo Einaudi in Aprile von djar 1950 un Pavese izzen genump ’z lem atz 27 von agosto von sèll djar.
Di stòrdja von libar iz lai khött vil bartnse boll khennen Anguilla boda iz gest an armar boas gezüglt au vo fremmege hatt gemacht ’z gèlt in Merika un kheart bidrumm in lånt bodar iz gbortet, sèmm vinntar in tschell Nuto un pittnåndar gedenkhansa ‘z lem bosa håm gemacht.
A lånt bildada soin, az nètt vor åndarst, vor in gusto zo giana vort. A lånt billz soin gemuant, nètt soin alumma, bizzan ke in di laüt, in di èlbar, in di earde izztada eppaz dar doinen, boda, baldoda nètt pist o, steat sèmm zo paitadar.
Vor bem az pi i, iz gebortet un hatt gelebet in a lånt, alle tage sin afte zbuantzekh djar un dòpo iz gånt übar di bèlt vor åndre 30, vor ‘z iz bidar gekheart bidrumm, dise börtar prennenen afte haut azpi a gluat gevallt auz von ovan. Dar gåntz libar iz a prust afte haut.
Balde pinn gest djung, a khinn odar bintsche mearar, hånne gemacht an enetruam, ettlane djunge machanen in sèll enentruam, i pinn gest vort bait... in Mèrika odar furse no betar... affon må... vor a baila zait disar enentruam hattme parirt daz peste boda hettat gemak soin vor moi lem, gian vort, inkian vor hèrta von khlumma lånt, ma lesante Pavese pinneda draukhennt ke allar moi lust zo giana vort iz gest lai dar mengl zo kheara bidrumm, zo venna moi lånt un moine laüt azpidese hån gehatt gelatt.
Sovl azpi da vo vort bait beratma guat zo halta au di zait, zo halta di bèlt boma sait gebortet azpi balma sait gest khindar, un khearante bidrumm in da sèll bèlt, khearatma z’soina di gelaichegen khindar vo alora, balma vortsaitgånt. Azpi Peter Pan afte insel boda da nètt iz.
Ma La Luna e i Falò iz nètt lai a libar boda kontart vonar bèlt boda iz gånt vorlort vor hèrta, mearare sachandar khemmen kontart, di laüt soin djüsto auz vonan kriage, un ditza höartmaz, ma vennt no toate bograbet auz nå in beng boda niamat boazt ber ‘z soinz odar furse epparummaz boaztz boll ma niamat billz khön alle bizzan ma niamat bill gedenkhan.
Ma ’z izta dar må... in må muchtmen gloam per fortza, provar du zo hakha a vaucht pinn må kolmo, ’z vrèzzandarse di kössan, a vazz muchtmaz auzbeschan pinn naüge må, di inneste aztmase nètt macht in machantese dar må plüan nètt inn. Aso khütta Nuto,
Ma ‘z soinda di vaürdar boda vorprennen daz alt holtz von vinjel un furse nètt lai, da vorprennen da letz zait, un haltn bait di znichtn gaistar, ombromm asó håmda gegloabet di laüt boda no håm gebizzt vo natur, afte ünsarne pèrng azpi afte hügln von lange.
Di vaürdar tümman guat dar earde – ‘z iz hèrta Nuto boda redet- i boaz nètt ombromm furse daz barm darbekht auz in pon, sta de fato ke boma züntet a groazez vaür allz khinnt vür pezzar un güatar.
Ma ’z vaür trakk daz letz o, balda dar arm pauer Valino töatet soi baibe un vorprennt allz in gåntz hoff disar o bart soin a ... falò... azpi da khütt dar titl.
Bia hettate gemak machan vorstian in epparumman ke da sèll bode hån gesüacht iz gest lai z’sega daz sèll bode sa hån gehatt gesek.? Dise soinz börtar vo Cesare pavese, Ditza iz Cesare Pavese, boda macht khön in protagonista von soi libar –Anguilla-
Ber magat khön pitt betta vlaisch i pinn gemacht? I pinn gånt genumma übar di bèlt zo vorstiana ke allz ’z vlaisch iz guat un gelaichten, ma ’ z iz pròpio peng ditza boda ummaz darmüadetze un süacht zo lega burtzan, zo machase earde un lånt, zoa azta soi vlaisch varler, un durar eppaz mearar baz a khear vonar stadjong
Machanse earde un lånt... i boaz boll ke, lai alle hattaren gelest disan libar ma azzar hatt a pizzle zait khearten zo lesa dar iz hèrta naüge. Un übarlekk sèmm boz khütt: machanse earde un lånt.
<ITA>Camini spenti - recensione libri</ITA>
Èkko i pinn bidar da an åndra bòtta zo redanaz vo libadarn bodamar soin gevallt, in beleslånt lestma bintsche da khönz hèrta alle, aniaglana bòtta bomase vennt un redet vo disarn argoment, epur in beleslånt khemmenda gedrukht alle djar sovl libadar ke ma stenteta zo goabaz. Un i ettlane vert vorsemar biavl vo disan libadar håm vèrt z’soina gehoazzt libadar, djüste libadar? I gloabe boll bintsche, mèrte bintsche.
Sichar balma trèfft zo venna umman vo disan djüste libadar vorgèzzmase nemear, un in di djar boda bartn khemmen ettlane vert venntmase zo pensarada drau. Djüste guate libadar soinz gest di sèlnen von fotografo Flavio Faganello un von djornalist un studjos Aldo Gorfer: «Gli eredi della solitudine» un «Solo il vento bussa alla porta» libadarn voll poesia azpi bintsche åndre, boda soin gest guat z’ zoaga vor da lest bòtta a bèlt boda in bintsche djar berata nemear gest.
Haüt dòpo sovl djar an åndadar djornalist un a fotografo Alberto Folgheraiter un Gianni Zotta soin gånt nå in benge boda sa håm gehatt gemacht Faganello un Gorfer. Sber soin guat zo tüana pezzar baz se, ma Zotta un Folgheraiter khemmensan drar garècht azpi ma furse an earstn njånka hånne gegloabet.
9 månat arbat 2000 km gemacht, 600 foto
Dar libar iz «Villaggi dai camini spenti» i muchaz khön ke ’z iz a djüstar guatar libar gesribet garècht bida siånka menglt a pizzle vodar sèlln poesia, boma hatt gevuntet in di libadarn von gorfer ma in dise zaitn bobar lem, di schult furse iz nètt vo berda sraibet ma vodar bèlt sèlbart bodase schemp vodar poesia.
Dar libar redet vor ettlane pagine vo Lusérn, da ka üs Aldo Gorfer iz nia gelånk zo khemma. Haüt però azpi ma vorsteat garècht lesante in libar, ‘z lånt vo Lusérn biz ånka iz drinn in an libar boda redet vo lentar boda darlessan di vaürdar un boda di khemmechar nemear tempfan ünsar lånt kheart zo leba (az nia hatt gehatt augehöart) un di heartn khemenn bidar getzüntet ummadar dòpo in åndar.
Ma dar libar iz voll pitt åndre sachandar o, ma khennt zo darvera von lem von khlummanarstn lentar vodar provintz vo tria, boda håm patirt furse no mearar baz Lusérn di naüng zaitn bo da håm vortegetrakk di laüt z’arbata in di statt nètt lai ma ke vil lentar in vorgånnate sèkolo soin abegeprunnt azpi Lusérn.
Un ma darvert sachandar kurdjosat, azpi boda iz gånt zo geriva dar Bistecca, gedenkhtarzaz in Bistecca, di djungen untar di 30 djar furse nètt ma di sèlnen boda håm di moinen djar håmen sichar nètt vorgèzzt, azpi arbat hattar gevüart di ambulåntze von roat kraütz ma dar izzese gemacht khennen vor vil åndre sachandar un iz gest konsildjar in provintz o. Haüt lebetar a Margone a khlumma lentle obar in sea vo Toblì, baz dar tüat geatz zo lesa.
Ma darvert ke a maistra a teranjoll, vert hatt gelirnt in khindar ‘z gepet von “Padre Nostro” in slambròtt asó khönsa se, ma mucht lesan di sèlln bintsche börtar zo vorstiana bela zung ’z iz... , Bia nå dar groaz pianista Arturo Benedetti Michelangeli ummadar von gröazarstn musitzistn vo hèrta hatt zornirt zo leba vor lånnga zait au in Rabbi Tal un bia dar iz gest khennt tschelle pinn an diarndle boda berat khennt pürgarmaistar von lånt un haüt konsildjiar vodar Provintz.
A Proposito vo pürgarmaister da machan a pizzle lachan di stòrdje von alt sindako vo Vlarotz in Bersental, Luigi Moltrer, khött milòrdo dar vatar von Diego Moltrer Purgermaistar sin vor a par djar, da machan lachan un pensarn...
‘z iz a libar azpi dar mak seg pitt ploaz schümmane foto vo Lusérn un von laüt vo Lusérn, khindar, månnen un baibar. Un redante vo baibar khinntzmar in sint ke azta atz Lusérn izta nett gerift Aldo Gorfer odar almeno dar hatta nètt gesribet, izta però khennt Flavio Faganello un disar groaz fotografo vo Laüt hatt abegenump a baibe vo Lusern in platz dopo miss, a foto bode i nia bart vorgèzzan, drinn in peste libar vo foto boda nia iz khennt gemacht in da ünsar provintz, almeno i gloaz asó...dar libar hoazzt «Con voce di donna»
I gloabe nètt azta di zboa Folgheraiter un Zotta haltmarz vorübl azze rede vo Gorfer un Faganello
<ITA>Peso farfalla - recensione libri</ITA>
Disa boch iz di bòtta vo zboa khlummane libarla boda stian pròpio garècht pittnåndar ånka azza soin khennt gesribet 75 djar bait ummadar von åndar. Anka azza soin gesribet gåntz andarst ummadar von åndar, da stian garècht pittnåndar ombromm poade ren von gestiana alumma, soinda laüt boda stian pezzar alumma un boda nètt böllnzan bizzan zo leba pitt åndre laüt ma ditza bilz nètt soin gemuant ke da soin kontent zo leba asó, ainfach da soin nètt guat zo leba åndarst.
Poade di libadarn vo haüt ren vo pèrgn, soinz di pèrng boda khemmen z’soina di djüstn protagonistn vo disan zboa libadar, di krötz, di sneabar boda glentzegen in di sunn, di kree boda flattarn in hümbl plabe, asó plabe azpi lai drinn in an libar makma vennen, un di stille von snea, a rue boma o mage vennen lai in di libadarn. I khü hèrta alln, ke dar pèrge iz nia asó stille un rue azpi da munen di sèlln von stattn, ma höart lai åndre rümör.
Dar earst iz Barnabo delle montangne, un iz dar earst libar gesribet vo Dino buzzati boda auz iz khennt ’z djar 1933 balda dar sèll boda berat khennt ummadar von gröazarstn djornalistn un sraibar von Beleslånt hatt gehatt 25 djar, vor disan libar hattar gehatt gesribet boll bintsche, vor ettlane djardar in corriere della sera bodar hatt gearbatet izzar gest titolista cioè dar hatt lai gesribet di titoli von artikln von åndarn, ma ditza izzen sichar khennt guat zo khåna vennen di djüstn drai börtar boda da bölln soin, di sèlnen un khummane åndre, ombromm asó iz machan an titolo un gloabetmarz ’z iz nètt dèstar.
Vil groase sraibar vorgèzzan soin earstn libar, odar pezzar da böllnen vorgèzzan, ombromm vil vert iz sichar nètt dar peste bosa håm gesribet, nètt asó iz gest vor Dino Buzzati, boda hèrta hatt gehatt gearn gedenkhan soin earstn libar ombromm sa in dise bintsche pagine hevanda å alle di sèlln sachandar boda bartn machan groaz in sraibar vo Belun. Daz sèll gepaita ena vèrt, paitn ena azta niamat nia khemm, venntmaz sa in Barnabo ma ‘z bart soin daz sèll boda bart auhaltn in gekhennarste un bichtegarste libar vo Buzzati: “Il deserto dei tartari”
Barnabo iz a guardiaboschi in a khlummana statzion vo pèrge, daz uantzege sachan bichte zo tüana iz hüatn a polveriara boda zèrte banditn ågraivan z’stola ‘z schiaz pulvar. In an tage balda di banditn rivan un allz iz a geschiasa un a gehoka un a geloava Barnabo, gevånk vodar vort inkeat un lazzt alumma soine kolege, asó khintar auzgedjukht von forestel un vor vünf lånnge djar muchtar lem vort bait von soin pèrng alumma ma in an tage bartar khearn bidrumm aft soine pèrng... alumma...nicht mear iz azpi ’z iz gest un Barnabo bart stian alumma vor hèrta
A libar zo lesa vor alle di sèlnen boden gevallt ’z gesraiba vo pèrng, ombromm ma vorsteat vil vo bo ‘z khemmenda abe zèrte sraiabr boda ren vo disan argoment, in di stòrdje vo Buzzati, disa ma ma mage nètt vorgèzzan il segreto del bosco vecchio, un åndre, muchanda eppaz alle di sraibar vo pèrgn, di Corona, di Ferron, furse Erri de Luca un eppaz muchten Rigoni stern o.
Dar åndar libar anvetze iz auvarkhent ’z djar 2009 ’z iz “Il peso della farfalla” vo Erri de Luca.
Zo reda von libadar vo Erri de Luca hånne nètt zornirt in lest odar in sèll bodamar hatt gevallt daz mearaste, ombromm ampò da gevallmar op un zua alle.. i hån zornirt in sèll boda mearar baz åndre redet vo perng, vo laüt vo perge, von gebillt.
Il peso della Farfalla iz gest dar libar mearar vorkhoaft in beleslånt ’z djar bodar auz iz khennt, un no haüt izzar in di earstn hundart libadar mearar vorkhoaft. Vor a libarle vo 70 pagine iz boll a schümma sachan, ia furse hattar reson zo khöda ke De luca vorkhoaft vil, pròpio ombromm soine libadar soin khurtz. Ma i gloabe nètt az sai asó.
I boaz nètt bazta da bartn vennen laüt boda soin gebortet un håm hèrta gelebet in da groaz statt in disan libar furse daz sèll bosa vennen in di libadar vo Corona, pèrng nempar in an enentruam baz in lem, pèrng boda da nètt soin ma da machan stian garècht. Pèrng boda dar snea macht lai Boinichtn un macht nètt gian di aute ar a bege pèrng boma nia mucht auleng di khnettnen.
Saiz bia z bill, iz sichar ke disar sraibar sraibet gåntz schümma un vor a par urn paritztar soin ke ummenum diar iztada nicht mear åndarz baz di hoachan zimmen. Krötz zo krabla ena kubln lai vüaz un hent boda süachan di khlumman khlüftla zo haltede au.
I boaz nètt vo bo ‘z izta khennt genump disa stòrdja, in internett khönsa ke dar hattze kopiart in ar bòtta miar Mauro Corona hattmar khött ke dar hattzen kontart er, i gloabe nètt az sai bar, ma beratz ånka bar, asó disa stòrdja hattarze gemak sraim lai er Erri De Luca.
Daz baiz sarettele boda gitt in titolo in libar iz corona azpi da khütt dar sraibar afte horn von kamutz ma ‘z iz dar toat boda hüatet alle månnen baibar un vichar alle saibar gehüatet von baiz sarettele bodaz magat prèchan ‘z hèrtz pròpio balbar mindar impantnzaz.
<ITA>Ombra vento - recensione libri</ITA>
Stråmbata stòrdja vor mi da sèll von sraibar spanjöll Carlos Ruiz Zafon, vor ettlane djar hattar gesribet libadar bosa håm gelest in bintsche, un lai in Spånja, libadarn boda alle håm khött lai vor di khindar. Asó iz gånt sin ‘z djar 2001 sin azta auzizkhennt disar libar da, «L’Ombra Del Vento»
an earstn gekhoaft un gelest, disar o, vo bintsche laüt, ma laise laise hattar ågeheft z’soina vorhkoaft hèrta mearar sin haüt 9 mildjü kòpie in di bèlt an mildjù un an halm lai in Beleslånt. Asó furse ena zo barnasan Ruiz Zafon iz khennt ummadar von gekhennarstn sraibar vodar gåntzan bèlt, un... di libadar bodar hatt gehatt gesribet pellar(vor di khindar) soin bidar auzkhennt ummadar aftz djar un vorkhoaft sovl bisa beratn gest gesribet naüge ma auz baz daz khlumma libarle «Il principe delle nebbie» alle di åndarn vorsteatmaz boll ombromm da håm nètt vorhkoaft asó vil...z’ soina guat... makma khön ke soinz nètt pròpio kisà bett schümmane libadar.
Alz åndarz anvetze iz «L’Ombra del vento» i muchaz khön lai subito, ke i mach a groaza fadige zo khöda ke disar libar hattmar gevallt, un ke vor a bailele hånne pensart ke ’z iz furse dar schümmanarste (nètt dar peste) ma dar schümmanrste libar bode hån nia gelest, i mach fadige vor earst ombromm a libar boda gevallt alln hatt sichar eppaz boda nètt geat, bia tüata a libar zo gevalla alln? Gedenhktar Fantozzi pittar koratzata potionkin .... zèrte vèrt möchatma håm in koradjo zo hokaz...
I, süach hèrta zo haltame bait von libadarn boda vorkhoavan mildjü kòpie nètt ombromm i bill machan per fortza in ångebar, ma ombromm ma boazt nia bisa soin schümma azpi libar odar bida allz daz sèll boda iz umminumm varlert mearar baz dar libar sèlbart, un alora di Sèlln boda khemmen gehoazzt bestsellers lesese (azzese les) 10/15 djar dòpo azza auz soin khennt un magare gevalnsamar o azpi ‘z iz vürkhennt pinn « Nome della Rosa»
Ma «L’ombra del vento» hånnen gelest di earstn månat bodar iz gest afte skafel von librerie, balda nonent niamat hatt geredet vo “fenomeno editoriale” un vor di drai tage bodeda hån gelekk zo lesanen hånne nètt gemak gloam aztada mage soin a libar asó schümma. A kosto zo schauga auz az pi a djòkkle boda lest bintsche un bèrmtze au magare pinn uantzege libarle boz hatt gelest ma i sberzaz ’z iz gånt asó, vor a par bochan pinne gestånt sovl azpi untar a klokk... untar in schatn von bint...
Furse ombromm dar libar heft å pinn an vatar boda trakk soi khinn, in tage boz kompirt 11 djar, in vraithof von libadar vorgèzzt, zo sböagaz hi, in sèll morgas defatti iz gest auzdarbekht schaüla traure ombromm ’z izta draukhennt ke’z hatt nemear gedenkht bia ’z hatta auzgeschauget soi muatar gestorbet balz iz gest khlumma. Dar vraithof von libadar bodaz vüart soi vatar iz a groaza alta bibliotèk (furse gedenkhtze a pizzle da sèll von Nome della rosa,)
In di bibliotèk von libadar vorgèzzt aniaglaz mage zornirn in libar von soin lem un vor ummaz azpi i boda böllat vennen in an tage soin libar in unatzege libar zo lesa vor hèrta la tentazion zo vorliarase in vraithof von libadar vorgèzzt iz starch.
Dopo «l’ ombra del vento» ettlane sraibar in da gåntz Euròpa soinse gedjukht aft disan argoment un asó soinda auzkhennt vil åndre stòrdje vo libadar libadar von taüvl, von englndar, libadar in greco, vorgèzzate... vorlorate... boda machan stèrm, odar lem un asó vort, disar iz gest dar earst un dar peste. Sichar di statt vo Lisbona parirt Londra hèrta in nebl untar in reng, ma furse asó höartma pezzar ke in spånja in di sèlln zaitn, di zaitn boda kontart dar libar, håmda geschaft di fatzistn vo Franko... vo ditza o muchtma haltn kunt balma lest in libar.
Haüt nemmanten bidar in di hent gloabe nemear az sai dar schümanarste libar boda hån gelest ma a schümmadar libar zo lesa daz sèll boll. Tra di åndarn sachandar pròpio in dise tang vo Ruiz Zafon in di librerie izta a djüstar naügar libar, dar earst sidar l’Ombra del vento. I hånnen no zo lesa ma balden bart hån gelest bartaz machan bizzan.
Zo machamar vortzaing zo habanaz geredet von an bestseller, dar åndar libar vo haüt iz furse nia khennt vorkhoaft niamat, auz baz miar.... un siånka azzaren böllatet khoavan ventaren nemear, ma azzaren böllt lesan in di bibliotèk vo lusérn izzarda...
Dar Libar iz «La Maschera della terra» gesribet vo Franco Battisti profesor in di schualn, dena djornalist gestorbet kartza palle, katza djung ‘ z djar 95.
Dar libar kontart a stòrdja, bar, khütta dar sraibar, boda vürizkhennt in da ünsar provintz tra Alden un Cimù ‘z djar 1632, ‘z djar azzaraz gedenkht boda Alessandro Manzoni lekk soine vorhoazate spusan, di Promessi Sposi. Di djadar vodar pèsta.
Disar iz a libar nètt dèstar zo lesa azpi dar sèll vo vorå, ma sekar, alle di vert boden nimm in di hent no haüt mearar baz 25 dòpo azzen hån gelest vor da earst bòtta höare eppaz boda von vinngar rift garade in hèrtz.
Francesca di protagonista von libar, boda az pi biar magatma hoazan fråntza... un azzar hatt gelest an åndarz khlummaz libarle vorsteatar ombromm a protagonista vonan stördjele von sèll libarle hoazzt asó iz di torchtar von an serparo, soi vatar hatt gevånk di biparn boda alora soin gest eppaz gåntz guat z’èzza, un boma hatt gevuntet lai affon tisch von printzep
Bèn di Francesca balde gea au pa bondù zo vuaz odar pinn rat paritzmar no zo magase bokhennen gehukht untar in ar staude zo lesa au gresar boda pezzarn di laüt. Ia, ombromm disa iz bidar an åndra stòrdja boda redet vo djunge baibar furse kartza schümma, kartza bachant, kartza luste, furse kartza guat, gedenhktar di Antonia vo zardino, baibar boda hèrta gian zo geriva malamentar.
Dise Libadarn ren hèrta vo zaitn bait vo üs ma ma lekkta bintsche zo vorstiann ke da ren vor üs.
I gedenhk nemear bo i hån genump disan libar boda iz khennt auzgètt lai in lånt vo Alden un in bintsche biblioteche... furse in vraithof von libadarn vorgèzzt...
<ITA>Leggenda monti naviganti - recensione libri</ITA>
Azzar bartet bölln lesan in libar vo haüt, nempaz a låntkart a kart geografica, un pinn zoagevinngar geat nå laise, laise, in bege boda disar libar mèkket auz in laip von Beleslånt azpi a kunstlar mèkket auz a Lamadònna in an marmo. Odar azpi moi tschell corona in an tòkko holtz. Ia, ombromm la leggenda dei monti naviganti iz nètt a libar boda kontart an viazo, ma ’z iz a viazo, a viazo durch di pèrng von beleselånt.
Dar libar iz getoalt in zboa saitn, in da earst Paolo Rumiz djornalist von piccolo vo Trieste un vo Repubblica kontart in viazo gemacht ’z djar 2003 baldar iz gånt daz mearaste zo vuaz pinn rat odar a tiabas a bòtta pittn koriarn durcht di gåntzan alpn vo fiume sin a Nizza, da åndar sait kontart anvetze baldar drai djar spetar hattar viazart durch di Appennini vo zöbrest sin züntrest in stival pinn a khlummaz altz aütele, a Topolino von djar ‘53.
Viazarante pitt Rumiz bartar khemmen zo khenna, an åndarz Beleslånt, vort bait von sèll gezoaget vodar television, bait von narratn bodase straitn vor in palù, bait von piste vo ski, un von centri wellness bodase sünnen di raichan. Bait, ia, ma offe pinn oang, ombromm untar, untar höartma hoatar alle di sachandar boda nètt gian afte pèrng.
Dar bartet bokhennen laüt boda varlern, gekhennate, azpi Rigoni Stern, Mauro Corona, Bonatti, Francesco Guccini, Kapuściński, ma ubarhaup laüt boda niamat khennt ma boda lem afte pèrng, ber stoltz, ber disperart, ber lai ombromm sèmm soinsa gebortet un sèmm gianza vür pinn lem.
Dar tritt vo Rumiz iz gåntz åndarz baldar geat durch di alpn, alz dar sèll baldar geat afte appennini. Afte Alpn höartarse dahuamman, un geat vür sichar ena vort, di alpn khenntarse garècht in daz guat sovl azpi in daz letz; di Apenin anvetze iz alz an åndarz sachan di sèlnen soinz no di pèrng von bolf von haüsar no haüt ena liacht,
Afte alpn makma trèffan in per, ma dar per iz ’z virch boda furse gelaicht mearar baz alle in månn un alora izta nètt lai vort ma ploaz åndre sentimentn, dar bolf anvetze iz znicht un nicht åndarst, di alpn soin hèrta schümma z’sega, pitt aniaglaz bèttar, di apenin soin tunkhl selvadege, ma pròpio vor dassèll liabar, guat zo macha vorstian pezzar ‘z lem von pèrng.
I lesataz gearn au a tòkkle vo disan libar, magare bodar redet vodar ünsarn hoachebene, von 4444 stèpfela boda khemmen auvar vo valstagna, odar baldar macht ren in alt månn boda hatt gesribet libadarn, odar ’z tòkkle boda dar sèll boda ormai iz a tschell vo Lusérn Mauro Corona in a tunkhla nacht in an stoll affon pèrge nåmp in vaür kontart baldar hatt gesek in... taüvl...
Ia i lesataz gearn au a tòkkle vo disan libar, ma baldez hån geböllt zornirn pinne nètt gest guat, ombromm ’z hattmar parirt ke aniaglaz tòkkle genump auz alumma berat nètt gest guat zo kontara disan libar, kartza vil sachandar soinda drinn zo kontarase lai in vünf minuttn.
‘Z iz a libar raich pitt kontraddiziong khearante pagina valltma abe vo zöbrest in pèrge afte tangenziale vo Venezia odar in a galeria vodar tav, a libar ena patze azpi a seal ena rèkie.
Sin haüt hånnaz nia geredet vo zboa libadar von gelaichege sraibar, haüt iz dar tage bodez tüa. Ombromm redante vo Paolo Rumitz hebate nia gemak hintarlazzan in libar boda redet vo pèrng von ünsarn o, ma njånka mage nètt vorgèzzan in sèll bode halt az sai soi peste libar sin haüt La Cotogna Di Istambul.
A libar kantzù gesribet in endecasillibi, a libar stòrdja kontart tausankhtar vert, a libar zo lüsna nètt zo lesa, a libar zo halta gearn azpi dar protagonista Max haltet gearn Masa da schümma... A libar kantzù vor Sarajevo ma nètt lai vor da alt haupstatt Vienna, Trieste, un Istambul
A libar boda sraibet von an schaülan beata boda macht stèrm ma guat zo lesa au di sbartzpern
<ITA>Valle orco - recensione libri</ITA>
’Z lem iz nètt hèrta asó azpimasen impaitet, ’z vallta auz zèrte vert ke ma darsteat, un vorsten bia ’z hatta gemak vürkhemmen asó eppaz. Vil vert soinz letze sachandar ma a tiabas a bòtta vallnda auz schümmane sachandar o, boma nia hebat khött.
Asó, i beratmar nia impitet, balde vor schiar simm djar hånne genump in di hent ditza khlumma libarle ke ma hettatzan sovl geredet ummar pan halbe Beleslånt, ke ’z beratndarar khennt vokhoaft mearar baz 15.000... ke ’z berat khennt übarsetzt atz taütsch un vorkhoaft auz in Taütschlånt o, un ke in an tage berate khennt tschell von sraibar bodaz hatt gesribet.
Dar libar, vil bartnen sa håm darkhennt, iz “La Valle Dell’Orco” vo Umberto Matino a sraibar gebortet a Schio (ma di soinen soin vo zütrest in Beleslånt khennt auvar z’arbata alla Lanerossi) un boda haüt lebet a Padova bodar vürtrakk a gåntza bichtega firma vo inzeniarn, in libar hattmaren gehatt gètt zo lesa di bibliotekardja vo Lusérn, di Luisa, «les ditza libarle – hattzemar khött- un khümar bazdar parir»
I muchaz khön daz bar ke i hån ågeheft zo lesa pitt bintsche lust, i hån pensart az sai, hèrta dar gelaichege libar boda redet vo zimbarn, vo boda soin herkhennt, vo boda ståmmen abe, mischante au a khöstle stòrdja pitt ploaz stokhate fantasie afte celti, afte zimbarn von Ròmische Khoasarraich un asó vort az piz iz gest moda in di sèlln djar (est a pizzle mindar furse)
Anvetze dar libar iz gåntz åndarz, an earstn redetar pròpio nicht von sèll bode hån gegloabet balde hån ågeheft zo lesa, khummane zimbarn pinn horn insomma, ma lai a khlumma lånt vo pèrge atz halbe von djar 80, ’z lem vo alle tage, bodemar gedenkh garècht, ma pitt eppaz schaülaz in di luft, boll znicht ma in da gelaichege zait traure sovl bida untar in lem vo alle tage höaratma ke eppaz iz drumauz zo machase verte. Ke nicht mear bart soin azpi ’z gest. Ke a bèlt iz gånt vorlort lazzante hintar lai daz letz von sèlln zaitn.
Dar libar iz a giallo pitt soin laüt getöatet, pitt soin månn, boda süacht zo dekha abe in sasii odar di sasin i magaz nètt khön mearar aft ditza, geholft von an faff, un süachante nå dar månn un dar faff, darvern ke inar bòtta a kontrà Brunelli, boda di stordja khinnt vür, soinsa gest zimbarn un håm geredet da alt taütsch zung.
Laise, laise gianante vür zo lesa vorsteatma hèrta mearar ke daz sèll boda steat ka hèrtz in sraibar un bodar süacht zo tüana iz nètt lai kontarn a stòrdja ma machan bidar lem a stòrdja, a stòrdja vo laüt un lentar bodase håm gehatt vorgèzzt niamat izzese gedenkht afte sèlln saitn ke lai sin vor bintsche mearar baz hundart djar håmsa alle geredet az pi biar.
Dar sraibar sèlbart baldar iz khennt atz Lusérn disan summar hatt khött ke er sraibet ubarhaup zoa azta zèrte sachandarn nètt gian vorlort, zoa nètt zo vorgèzza un ma mucht khön ke dar izta gelånk kartza garècht o, ombromm, azpi in di stordja, auz hintar in åndarn Pèrng in di lentar vo Tonetsch, Posina, un sèmm ummar, boda matino macht vürkhemmen daz sèll bodar kontart niamat hatt nia gehatt gehöart ren vo zimbarn.
Pezzar, da håm boll gebizzt ke di hoachebene vo Slege un Lusèrn soinz lentar zimbarn ma da håm nètt gebizzt ke se o soin abegeståmpt vo disan volk. Un pitt disan libar soinsada draukhennt, tüat khön ke in vorgånnate ludjo hånne gevånk a zettele vo Posina her gesribet az pi biar.
‘Z iz boll bar azpidamar hatt khött Umberto Matino da lest bòtta bobaraz soin gehöart: Arme laüt da tüamar ånt o a pizzle , in 900 djar håmsa nia gelirnt ren beles un haüt böllantnsa bidar lirnen ren az pi biar. Ma ’z iz schümma ditza alz ummaz.
Sèmm boda zèrte vert nètt gelången serdjege libadar vo bichtege profesör gelånkta a khlumma libarle boda kontart stòrdjela.
Ma mucht nia untarschètzan in peso von stòrdjela.
Disar iz gest dar earst libar von sraibar Umberto Matino gedrukht von an khlumman editor vo Forli in editor hatzen gevuntet Eraldo Baldini, vo imen habar sa gehatt geredet in disa trasmisiong ’z iz dar sèll boda hatt gesribet l’uomo nero e la bicicletta blu, Matino hattmar kontart ke in an tage hatteren geschikht in manoscritto vo La valle dell’orco pitt disan khurtzan börtar “I hån gelest alle doine libadar est magasto du o lesan umman dar moinen”, zait a boch dar gekhennate sraibar hatten sa gehatt gevuntet ber ’z hebaten gedrukht in libar,
ditza lai zo khöda ke balda a libar varlert vinntar hèrta epparummaz boden macht auzgian, ’z iz inutile khemmen narrat.
Azpide hån sa khött disar iz gest dar earst libar vo disan sraibar, in vorgånnate summar izta auzkhennt an åndadar L’Ultima Anguana un muchaz lai khön ke siånka azzar nètt redet vo zimbarn izzar no mearar schümma baz dar earst, ’z iz disar o a giallo disar o khinnt vür in a khlumma lånt von gelaichegen pèrng, di åndarn pèrng, zbunatzekh djar pellar però in di djar 60, da o epparummaz khinnt getöatet un a maraschiall von karanìbiniarn süacht nå ber ’z mage soin gest.
Ma da o khinnta kontart di bèlt von pèrge azpi bintsche sraibar soin guat zo tüana a bèlt pitt allz soi gegloaba atz sachandar boda nicht håm zo tüana pittar relidjon vo Roma ma pittnan altz gegloaba vo pèllar baz dar månn vo Natzaret di anguane defatte soin nicht åndar baz di ninfe von bazzar, TESTO dise schümman diarnen boda untarziang ber nempartze kartza vil in bazzar vennbarse sa etllane hundart djar pellar barzta bortet Gotthear.
Alte sachandar in disan libar un åndre mindar alt aspi ’z lem von khindar boda pan summar håm gemacht di khüdjrar un magare soin khennt tschelle pinn khindar von hearn boda soin khennt afte pèrng von statt a lem bode lazztmar khön khenne garècht (da sèll von khüdjrar bille khön sichar nètt da sèll von raichan) ma schaugante hintar haüt parirtzmar soin bait azpi di stòrdje von Anguane.
<ITA>Marai - recensione libri</ITA>
Redante vo libadar vor a par tang pinneme gevuntet zo khöda ke sraibar, sraibar... sraibar boda mang håm rècht z’soina gehoazzt asó, djüste sraibar insomma, in an sèkolo azpi dar vorgånnate 900 magatn soin gest furse 20, alle di åndarn (un soin vil, tausankhtar un tausankhtar) soinz lai månnen un baibar boda håm gesribet libadar in soi lem, furse letze, furse guate, a mentsch alumma mage nètt lesan allz, sichar iz ke ’z soinz nètt sraibar gesribet groaz.
In di gelaichegen tang Pietro Citati nètt ummadar qualunque affon Corriere hatt gesribet ke pitòsto baz zo lesa zèrte libadar beratz pezzar nètt lesan. I pensar anvetze ke lesan iz hèrta eppaz guatz allz iz bizzan ombromm ma lest, aztma lest ombromm ma sait nètt guat zo vånga slaf, odar ombromm antånto azmase sünnt atz mer boaztma nètt baz zo tüana, di libadar vo Faletti un Dan Brown odar vo Choelo (dise drai hatta nominart Pietro Citati) gian mearar no baz guat azpi a trasmisiong vo Panariello in televisiong abas balma sait müade gerift ma alora geata mearar no baz guat Tex Willer o. Ubarhaup di altn sin affon nummar 200 håm gehatt mearar börtar baz a libar.
Tex hånnara geslest vil Faletti un Choelo nètt Dan Brown boll, i pinnmar gemcht schenkhan (hkoavan nètt) in sèll libar boda hatt vorkhoaft mildjü kòpie ombromm i pinn kartza kurdjosat nètt zo lesa an libar boda hatt gemacht ren da halbe bèlt, ma azzen nètt hettat gelest beratz gest gelaich. Èkko ’z soinda libadarn ke lesanse odar nètt bèkhslta nicht.
Azzar però lest zo süacha in an libar an unatzegez bort BAR tortemitt åndre 50.000 azzar lest zoa zo spèrra di oang, nètt vor in slav, ma zo vorliaranaz in an åndra bèlt, vorstianante pezzar da sèll bodar lebet, azzar lest ombromm zo leba hattarsan mengl, iz hoatar ke zèrte libadar azzaz vürkhinnt zo khoavase machanaz lai pensarn afte 20 euro bodar hettatet gemak sparn lazzantase sèmm auz z’schauga schümma in di vedrina vodar libreria.
Dar sraibar vo haüt, vor mi iz sichar ummadar von 20 djüstn sraibar von vorgånnate djarhundart.
Sandor Marai iz gebortet a Kassa ’z djar 1900 in Ungheria drinn in Khoasar Raich von Habsburgh haüt hoazzt kosice un iz in Slovacchia, un izzen genump ’z lem a San Diego in Merika ’z djar 89. dar iz abegeståmpt vonar altn bichtege famildja Sassone a mindarhait boda lebet in da sèll redjon,
un hettat geböllt ågehevan z’sraiba atz taütsch dar hatt studjart in Taütschlånt un hatt gelebet a baila zait a berlino un a Francoforte, azzar berat gebortet a 100 km mearar a ovest zuar dar Moravia odar dar Boemia odar eppaz betar au zuar dar Bucovina odar dar Galizia beratar sichar khennt toal vodar sèlln koinè vo sraibar atz taütsch boda geat vo Canetti a Musil pasarante pa Joseph Roth sin Gregor von Rezzori ma an lestn er hatt zornirt z’sraiba in Ungherese di zung vodar muatar.
Antifascista un anticomunista hattar gemucht inkian von soi lånt l’ungheria ’Z djar 48 vorgèzzt vo alln pitt bintsche gèlt hattar gelebet bo da bo sèmm a Napoli o bodar hatt ambientart soin schümma romånzo Il Sangue di San Gennaro an lestn izzar gånt in Merika ma dar iz gekheart zo leba in Beleslånt a Salerno von djar 68 sin ’z djar 80 dar iz darkhrånkht un iz gekhear in di Stati Uniti bodar iz gestånt sin azzar iz gestorbet. A salerno håmsen gehatt gemacht ’z djar 2007 a statua pitt borntzo ma zboa djar spetar izze khennt gestolt ditza o iz Bleslånt.
Alle soine pestn libadar hattarse gesribet tra ’z djar 34 un di earstn djar 50 ma da soin khennt übarsetzt in åndre zungen lai dòpo in djar 90. un in Ungheria sin azta nètt iz gevallt dar komunismo hattmase nètt gemak lesan
’Z khinntmar lai zo lacha balde höar khön ke azta a libar vorkhoaft mildjü kòpie muchtar soin guat allz ummaz Sandor Marai in soi gåntzez lem hatt sichar vorkhoaft mindar libadar baz ummadar von sèlln sraibar boda soin asó di moda haüt zo tage vorkhoaft in a djar.
Vennen in libar vo Marai zo kontaranaz in dise khurtzan minuttn izmar nètt gest dèstar i hettat geböllt ren vo alln soin libadar Divorzio a Buda dar uantzege libar ubarsetzt in beleslånt in di zaitn bodar iz khennt gesribet 1936 übarsetzt zboa djar spetar odar Confessoni di un Borghese odar no La Donna Giusta, il sangue di San Gennaro, l’Eredita di Ezter, La recita di Bolzano, odar lai in lest bode pinn nå zo lesa, Il Gabbiano, alle djar defatti, Adelphi, macht auzkhemmen an naüng soi libar sovl bida dar sraibar berat lente un seguitarat z’sraiba ombromm ’z iz hèrta a libar naüge vor ber da nètt khånt daz ungherese.
An lestn hånne zornirt in sèll boda alle haltn az sai soi peste libar nia gesribet Le Braci auzkhennt a Budapest ’z djar 42 un übarsetzt da earst bòtta in Beleslånt ’z djar 98.
I muchaz lai khön ma furse hattarz sa vorstånt alumma ke miar gevalltmar da sèll bèlt boda khinnt gerüaft mitteleuropa un ubarhaup di djar boda disa bèlt hatt gekhennt soi peste zait, vor in earst bèltkriage.
Di stordje boda kontarn von sèlln lem trang afte aklsn vor hèrta in måntl vo an insorira traure ma süaz azpi dar hone getutschllt vodar zèra auz. Un durch di beldar un di ledrånen hügln un durch di stattn pitt soin gehekhlatn maurn ziageta a bintle malinkonia malamentar zo inkiananen malamentar nètt zo lazzase darbissan un vorttrang
Di stordja von libar geat hintar un vür tra di lestn djar von khoasarraich un di sèlnen bintsche vor daz zboate bèltkriage.
A månn paitet an åndarn månn ’z iz 41 djar azzaren paitet da gåntz bèlt vo alora iz gånt untar un a naüga katastrofe mèkket afte tür ma er paitet sovl bida di zait nètt berata. Un hoint khintar un alz mucht soin boroatet vor imen.
In an stroach soinsa gest tschelle, tschelle azpi lai in di libadarn makma soin, ma est vil sachandar haltnse bait, ma di gelaichegen pintnse panåndar un lazzanse nètt stèrm.
Da håm gehaltet gearn daz listessege baibe, ma est soinz 30 djar az iz toat epure ’z izta hèrta.
Èkko azzar süacht an libar zo vånga slaf lest nètt disan, lazzt vorliarn ma azzar hatt mengl zo lesa zo leba di libadar vo Sandor Marai söllatarse lesan alle.
I pinn gest a pizzle lång pitt Marai ma i stol no an minutt zo khöda ke azzaz hebatet zo gevalla disar sraibar makar nètt veln zo lesa eppaz vo Gregor von Rezzori ubarhaup Un Ermellino a Cernopol.
Martinelli Mario
Berda sraibet an libar un vinnt epparummaz bodasen macht auzgian ena zo vorsanen gèlt, da earst zait iz gåntz kontent un vorst nicht mearar, ma balz åheft z’sega soin libar in di vedrin von librerie beratz guat zo kontara au di groazarstn lunngen un gianat zo macha in padjazo sin züntrest in beleslånt pur zo vorkhoavanara zen kòpie mearar. I boaz bazzemarsan khüde gloabetmarz,
Furse vor dassèll pinne asó darstånt balda dar sraibar vodaz bill ren haüt hattmar kontart ke in an tage a groazar editor hatten gelenngart an assenjo un hatten khött: «Asto machst doine libadarn pitt miar machede khemmen azpi Mauro Corona» un er hattan rispundart: «Vorgell’z Gott i hoazme Mario, Mario Martinelli, un Mario Martinelli bille stian, haltar nor doin asenjo.»
Berda khennt disan sraibar lai von foto von soin libadar, di lånngen har, in mustaz magar sovl aspe inngesnitzlt in holtz, hèrta å pittar gelaichen pruach un franela magat boll gloam az sai a sötta månn vo pèrge bill un hürtzar aspi da se vürtrakk vil vert dar sraibar vo Erto.
Ma i bodase khenn poade magaz khön ena vort ke ’z iz pròpio nètt asó. Mario Marinelli iz a guatar månn (nètt ke Corona izzez mindar) ma Mario Marinelli iz a månn vodar Vallarsa vo Obra ne mearar ne mindar un redet azpi da ren di laüt vo pèrge ena sovl zo machana, un hatt khumman lust zo macha in profet o lai, ombromm er sèlbart boazt njånka bia ’z barta vürgian daz soi lem nètt daz sèlln von åndarn.
Haüt billaz ren von soi lest libar «Il maestro Giacomo» ma soi peste libar iz furse dar sèll bodar nonet hatt gesribet: dar libar von soi lem. Ombromm ’z lem vo disan månn boden glentzegen di oang azpi in khindar: «Iz nètt gest stiage pitt glass, ’z soinda gest khnottn, un schiavar, un slipfege vlekhan, ma er hatt seguitart zo giana aubart,
Ia zo khödanaz von lem vo disan sraibar hånne übarsetzt in groaz dichtar Langston Hughes, ’z gedicht bobar alle håm gehatt afte ünsar libar zo lesa vo quinta, Di muatar khütt in sunn, asó parirtzme izzese gehoazzt. Ombromm? Ombromm ’z lem vo Mario Martinelli iz a gedicht.
Dar hatt gemacht hundart arbatn un tausankh strapaze sin azta di dökhtür håmen khött liabar moi pua vor di ’z lem iz gerift züntrest ’z izta da nicht mear zo tüana. Alora mearar baz nia moi tschell Mario hatt ågeheft zo giana aubart ena zo schauga di schiavar boden håm gestècht di vuaz un no birsar tortemitt in kòstn.
Dar hatt gelatt allz daz sèll bodar iz gest drumauz zo tüana un iz gånt zo leba a Obra in di zboa khemmarla boden hatt gelatt di nona Alma, dar izzen genump a par goaz un asó hattar gelebet. Ma dar beata hatten nemear gelatt, un gian au pa soin pèrng izzen khennt hèrta sberar un balda dar straibar vo erto hatten geschenkht a Moleskine un hatten khött astoda nèst magst gian pinn schinkh geada pinn khopf aftepèrng, sraibe! In a 7 djar hattar gesribet 15 libadar.
Dar lest apunto iz disar von djar 2010 ombromm dòpo hattar bidar ågeheft z’stiana letzar.
Dar libar iz a långar enentruam boda lekk panåndar sachandar boda magatn soin bar pitt åndre boda nètt stian ne afte earde ne in hümbl azpi da soin di enentrüam apunto.
<ITA>Treno ultima notte</ITA>
Schaugante å da vorgånnate serie vo disan trasmisiongen afte libadar, pinneda draukhennt ke i söllatme boll eppaz schemen, ombromm, bartamar vorsan erånde, ombromm atz op un zua 20 schraibar lai drai soin gest schraibaren alle di åndarn soinz gest månnen. ’Z sböagtme sichar nètt hi bizzan ke afte 150 bichtegarstn belesche libadar zornirt a Torino vert, vor di 150 djar von Bleschlånt, lai 12 soin gest geschribet vo baibar. An åndarz sachan zo schemase un vors vortzaing iz ke i hån auzgelazzt da gröazarste schraibaren boda est iz Beleschlånt... Dacia Maraini.
Pezzar spet baz nia bartnda khön di sèllnen boda lesan vil. Disan stroach vorhoazaz ke i bart stian a pizzle mearar au pinn oarn, asó sa vo est vort khüdaz ke di earstn drai odar viar libadar bodaz bart ren soin geschribet pròpio vo baibar.
Natürlich heve å pròpio pitt Dacia Maraini, da groaz schraibaren iz gebortet‘z djar 36 a Fiesole nåmp Firenze, in a famildja boda hèrta hatt gehatt zo tüana pittar kultur, soi muatar iz gest a kunstmalerin boda iz abegeståmp vonar groazan famildja sitschilienen Alliata di Salaparuta dar vatar, Fosco, iz gest a gekhennatar etnografo boda ’z djar 38 zo giana vort von Beleschlånt boda iz gest untar in faschistn iz gånt z’arbata in Djapone zo studjare di mindarhait von hainu, ma ’z djar 43 dar famildja Maraini khinntar gevorst zo untarschraiba vor di republika vo Salò, se böllnz nètt tüan un gian zo geriva in an lager, vil von hummar un vo alln in letz, von lager bart kemmen ümubar in di libadar boda da khlumma Dacia bart schraim vo groaz.
’Z djar 46 di schraibaren un soi famildja khearn bidrumm in Beleschlånt: in moi haus bartze khön hatta gemenglt allz auz baz di libadarn. Un i hån nètt gemak tüan åndarz baz lesan un schraim
Von mearar baz draitzekh libadarn geschribet vo disarn schraibaren hånne gearn zornirn umman nètt pròpio naüge, dar iz auzgånt ‘z djar 2008 “Il treno dell’ultima notte” a libar übar in vorgånnate djarhundart schümma azpe bintsche åndre, sber un rinng in da gelaichege zait.
Sber, ombromm di stordja vodar djornalìst Amara, boda ’z djar 56 khinnt geschikht von soi djornal afta åndar sait vodar sèlln boda khinnt gehoazzt “cortina di ferro” z’sega bia di sèlln lentar soin nå zo ziagase au von kriage un durch Auschwitz riftze a Budapest iz a viazo in di birsarstn zaitn von von vorgånnate djarhundart un in di birsastn sentimentn von månn.
Da djung djornalist nimmpar å da sèll malamentar arbat ombromm di sperart o lai zo vorstiana bazta vürizkhennt in tschellele emanuele bose hatt gespilt vo djüngom furse soi earstar libe boda sunn vo ebrei boda ’z djar 39 balda von Taütschlånt di ebrei soin inkånt se anvetze håm auzgemacht zo kheara bidrumm vo Firentze a Viena.
Vor Biavl mangda stian in sint zboa oang vo khinn boda lachan? Iz djüst bölln bizzan bia da soin gånt zo geriva? Odar beratz pezzar lai lazzan ingåntz in gedenkh von sèlln oang un von sèll khinn.
A libar sber un starch azpida soin di schümman libadar übar dar shoà boda sichar lazzt in maul in zengrate gusto von sèll boda iz sutzedart un boda nia hettat gemucht sutzedarn. Ma disar iz nètt lai a libar übar di shoà ma aftaz letz von laüt. Aftaz letz boda aniaglaz hatt drinn in hèrtz sèlbart un dar trèno boda loaft in di nacht loaft züntrest in hèrtz vonan iaglan vo üs zo süacha di sèlln sentimentn bobaraz vörtn zo haba, ma bobar nètt mang kantschelarn machante fenta vo nicht.
Di djornalist rift a Budapest in Ungheria pròpio in di tang boda di tånk von rüss schiazan in di beng vodar statt mearar baz draitausankh toate in a par tang an åndra sperånza vorprennt. Èkko lesan an libar asó iz nètt azpe machanen a schümmana khear pan ünsarn beldar un ziang guata luft, ’z iz gian züntrest in an stoll sbartz un nazz un khemmenzan auz gevrort
Lusern
<ITA>Canto cimbro</ITA> - Zimbrisches Lied (A. Nicolussi Zatta)
Aftnan hoachan baitn perge,
bisan, etzan un balt,
groas di sunn in hümbl
hatt ditza khlumma lånt;
‘z vintze gåntz vort bait vo alln
un hat no a zung vor iz;
da biar ren di zimbar zung,
da steata moi Lusern.
I grüazte moine huamat,
i grüazte liabez moi Lusérn,
haüt moche bidar gian vort,
bartede bidar seng?
ma i gedenkhte hèrta
bobrall bode bart gian,
ia ‘z iz nindart schümma az be ka diar.
Di månnen machan haüsar
un gian vort von lånt,
di baibar nå in bisan,
in èkhar un in holtz;
di khindar vür pinn khüa
balza nèt gian ka schual
un balda khint dar summar
alle gian na in sbemm.
I grüazte ..........
Gea net vort! <ITA>Canto cimbro</ITA>
Un bi schümma ’z iz gebest
tritzln ’z höbe auf di tetsch,
un bi schaüla ’z is haüt
seng vaul ’z höbe in di Raüt.
Stea da un gea nèt vort,
stea da un gea nèt gea nèt vort.
Un bi schümma ’z iz gebest
gian na sbemm, atz Lusérn,
un bi schaüla ’z iz haüt
alz iz belesch au in balt.
Stea da un …..
Un bi schümma ’z iz gebest
seng in roatsbånz auf di tetsch,
un bi schaüla ’z iz haüt
åna vich au in balt.
Stea da un …..
Un bi schümma ’z iz gebest
dise djar atz Lusern
un bi schaüla ’z iz haüt
atz Lusern åna laüt.
Stea da un …..
stea da un gea nèt vort,
khear bodrumm!
Dar alt månn
Dar månn iz gest khennt alt, ma ’z lem, vor a bailele zait, hatten nètt auzgeschauget asó letz azpiden iz gest khennt aukontart baldar no hatt gemak loavan, krabln au pa vaüchtn un au pa krötz, un iz gest djung un starch. Nò, legante afte bage daz guat un daz letz von soin djar, hattzen parirt azta daz guat sai vil mearar baz daz letz. Vor earst hattar nemear gemucht austian in aldar vrüa zo vånga di koriara zo giana nidar in tal z’arbata, un azta padar nacht izzar nètt gest guat zo vånga slaf, hattar gemak stian stille in pett un schaung di stèrn auz pa vestar un paitn rue azta dar slaf khemm. Un no, dar hatt gehatt alla di zait zo lesa di libadar bodar nonet iz gest gelånk zo lesa un z’sraiba di lettarn bodar nia hatt gehatt gesribet. A tiabas a bòtta izzar gånt zo machanen an viazo ummar pa bèlt, un stian vort biavl dar hatt geböllt ampò niamat hatten nemear gepitet. Sichar, a tiabas a bòtta izzen boll vürkhennt zo höarase alumma; alora izzen khennt in sint soi alta muatar boden hèrta hatt gelirnt, ke niamat iz nia alumma, ombromm au in hümbl GottarHear schauget abe atz alle, di khlümmanarstn vögela von balt o, «Bildo azzdar nètt halt di hånt diar, ke du pist moi uantzegar sunn,» Dar månn balden soin khennt dise pensiarn hatt provart zo peta, ma biane spetar izzaren gedenkht ke dar hebat gemak gian in gart zo hakha ar in bòkkldorn, un ’z gepet iz lai bidar gest vorgèzzt. Ma in an tage izzar darkhrånkht, un in bintsche bochan izzar bohintart asó starch ke dar iz nemear gest guat z’stiana au von pett. In an mal izta gånt zo vennanen dar faff, un nidar nåmp in pett hattar gesek ke dar månn hatt gehatt a lera karege bodar niamat hatt draugelatt sitzan. «Ombromm - hatten gevorst dar faff - da sèll karege mucht stian ler.» Dar månn hatten rispundart pittnan trauregen lècharle aftz maul: «Liabar moi faff, aürn magezaz boll khön ombromm; sidar azze nemear stea au von pett parirtzmar soin, ke alle abas afta sèll karege khinntze zo sitza Gesù sèlbart, un lüsantme beztart, un i boaz boll ke i vorliarme hi zo reda pittnar lern karege ma in dise månat hånne bidar gelirnt zo peta azpime hatt gehatt gelirnt moi muatar. Un dar beata parirtme nålazzan vor an minutt.» Bintsche tang darnå di tochtar von alt månn iz gånt zo rüava in faff ombromm soi vatar iz gest gestorbet:«I boaz nètt – hattze khött – i hånnen gelatt alumma an ur un balde pinn gekheart bidrumm hånnen gevuntet toat, pinn khopf schümma postart afta sèll ler karege bodar hèrta hatt geböllt nidar nå.»
Dar bintar 2012
’Z izta a stördjele gesribet afta parana sait boda kontart von an bintar åna snea, boda di sbalbm soin gestånt in lånt, di staun håm geplüant auz pa ditzembre, un an lestn izta sin khennt dar hümblring... kisà furse iz nètt bar un ber ’z hattz gesribet hatt a pizzle fantasiart, ma in dise tang pinne gånt au aftz èkk von Kostalta zo vuaz, snea izta balamåm khummadar gest un daz sèll bode hån gesek magat stian gesribet drinn in daz sèll stördjele. Affon roin snea, boda nètt iz gelånk zo dekha di sopfbasan un boda iz zorgånnt azpi in aprile, hånne gebarnt vrische tritt vo vukhs, un lai sèmm dèllant a vrischez haüfle earde. « Bildo seng ke dar vukhs hatt eppaz bograbet sidar bintsche un di earde hatt nonet gehatt zait zo gevriara?» Un anvetze balde pinn gest nåmp hånne vorstånt ke ’z iz a büalarhauf, un dar kampigl untar dar skaff iz gest voll büalarhaüf azpi an akhar in madjo. Atz zbölve von djenaro di earde söllat soin gevrort sin nidar tiaf an metro odar mearar o ena snea bodase haltet barm... Baz khinnta vür dar bèlt? I konsolarme pensarante, ke furse daz sèll stördjele boda kontart von an bintar von earst djar von vorgånnate djarhundart åna snea hatt nètt sovl gevelt.
Dar bolf
Asó, daz lest o von vichar von taüvl iz gekheart bidrumm aftz ünsarne pèrng. Di vichar von taüvl soinz di sèlnen boda mearar baz alle gelaichanaz, un furse pròpio peng in sèll machanzaz mearar di vort; üs, månnen un baibar, boda vor di natur saibar di letzarstn vichar nia khennt afte disa earde. Von per vil izta khennt khött, un haüt gloabar zo bizza sa allz, ma soine tritt stian, in nazz snea vo disan tang, in beldar vil nempar baz daz sèll bobar gloam. Postarn di hånt in an tritt von per, billz soin gemuant vorstian in an moment ke, dar månn, ’z baibe, soinz nètt di padrú vodar bèlt ma lai ummaz von soin virchar. Tortemitt in snea, boda vallt durchgeport vonar glåstar sunn, da groaz linx-linx schaugetme å gian pitt moin sbern tritt vo månn durcht in balt; i bart nia gelånngen z’segase, ma si iz sèmm... un hüatetme, i boazez. Biavl sachandar bar magatn darvern alle azpar no beratn guat zo giana pa balt azpi a armez virch boda GottarHear hatt zuargètt zo leba aft disa bèlt, boda furse in ar bòtta iz gest soi hümbl. Dar bolf iz daz lest vich boda iz gekheart zo lazza soine tritt aftz ünsarne pèrng, ’z iz zbuantzekh djar azze pait z’segase, un in di vorgånnatn bochan in snea von Lessini hånnese gesek. Bartz auvarkhemmen pinn bolf o, azpi pinn per? Bartnda soin di sèllnen boda bartnen böll auzmachan. I boazez nètt, sichar beratz pezzar lirnen lem pitt disan vichar, ma bia makma lem aft pèrng boda khemmen gesek lai azpi laitn zo raita, odar maurn boda auhaltn di aute zo pora durch un azma berat guat zo pönra auz? Bo bartarsa gian dar bolf, dar per balda di autopån bart hevan soin rümblar tage un nacht in ünsarne beldar?
Di skin
’Z soinda sachandar von lem boma nia bart vorgèzzan, az pi di kantzüla boma lirnt in asilo, odar di tschellela boda håm gespillt pitt üs. I bart nia vorgezzan a vidjildja vo boinichtn vo main djungen djar, sekse, odra sibane, nètt mearar.
In tage pellar hatt’z gihatt gesnibet, un dar snea ka boinichtn izzta nètt hèrta, bida ånka afte kartolin mengltar nia, un i pinn gånt z’spila pinn tschellela auz in da baiz bis. Ummaz, a püable, bodase sichar bart darkhennen ma i mach nètt in nåm, vor di privacy, azó khöttma, hatt någihatt di naüng skin pitt “fibra di verto”, eppaz taürez vor di sèlln zaitn, ma eppaz stråmbatz ginumma vor üs, boda håm hèrta gisek skin gemacht lai pitt holtz. I simarse no, di sèlln skinla vo hearn, baiz un aråntschat, un ’z püable o bartzen sichar gedenkhan. Schümma soinsa boll gest schümma, ma pinn skin bobar håm gehatt biar, håmsa nicht gehatt zo tüana. Un azó saibarzaz ågelekk biar o di ünsarn, “djüste skin” pitt puach, un, khear uminumm aft ummana, khear bidrumm aft d’åndar, z’schauga bia ditza khinn hatt gemakk raitn pinn selln sachandar in di vüaz, pinnen draugånt pinn moinen. Ja, pitt main sbern skin pitt holtz un aisan, pinn djüstn skin, pinne geslipft garade aft di skila pitt glass. Ma hatt lai gehöart an “krakk” un ’z skile, daz tschenk, i gedenkmarz no garecht, iz gest geklobet in zboa tòkkn.
Di oang von püable soinse lai gevüllt pitt zearchan. I hån auginump ’z tökkle ski, daz åndar iz gest gihennkh in pèrkhschua, un hån khött:”Ma ditza iz gemacht pitt schüzzela”.
’Z khinn, ke azzeda drau pensar muchtz proprio soin gest a djüstz tschellele az pi lai balma sait khlumma makma soin, hatt gebitschlt, pinn khnopf in hals:” Ia, propio schüzzela, da varlern nicht. ’Z hattmarse gekhoaft haüt moi måmma ka Slege, ma da håmar augètt getschokka”. Daz arm püable, ’z hatt boll gebizzt ke ’z iz nètt gest getschokka, demò vor baz da soin gekhostet.
Ma daz peste hatt no zo khemma. Balbar soin gånt ka moinar måmma zo kontarana bazze hån gehatt kombinart, hatze ginump in di hent ’z tökkle ski, hatz gesbert pinn oang un hatt khött: ”Ditza iz pitt “ceramica”, ma macht nètt skin pitt sölla sachan. Azó machtma SCHÜZZELA! Lekk di tokhn in di milch zo khocha, dar bart seng ke da hengen panåndar”.
Kesà bazze hatt pensart, soi måmma, balda moi tschellele iz gerift da humman pinn skin geprocht un pittna kentarle milch, zo khochaze drinn. Djüsta milch von khüa, apena gemolcht.
Armez moi tschellele, i pinnen no schulle a par skin.
<ITA>Torneo calcio Nosellari</ITA>
Anche quest’anno il “Circolo Culturale Sportivo Nosellari” ha organizzato il Torneo di calcio dedicato a Mauro Marzari, giunto alla 5° edizione. Quest’anno è stato vinto dal Nosellari, mentre i nostri Cimbri sono arrivati al 4° posto, con molta sfortuna. Lo sport anche questa volta si è dimostrato importante per creare occasione di ritrovo per i giovani di tutto l’altipiano, basta pensare che le 7 squadre iscritte provengono interamente dall’Altipiano.
Haür o dar “Circolo Culturale Sportivo” von Nüsslar hatt hergirichtet in bichtigeste Tornèo vo Palù vodar Hoachebene. ‘Z iz da vünfte bòtta boda disar tornèo khinnt gimacht zo gidenkha in Mauro Marzari, a månn vil gikhennt vor di sachandar vo sport in di ünsarn khlumman lentla. Di Zimbarn disa bòtta håmz nètt dartånt zo vintzra, un zo halta atz Lusérn in Trofèo boda steat å dar squadra boda gilånk zo gibinnanen drai vert. Daz earst djar, in 2006, izzar khennt givintzart von Nüsslar, in 2007 von Astetal, di lestn zboa djar vo Lusérn, un haür bidar von Nüsslar. Haür soinda gest ingisribet 7 squadre: Lusérn, Lavrou, Nüsslar, Folgrait, Mezzmont, Cluny Pub un di “Altn Glorie vodar Hoachebene”. Di Lusernar håm gibunnt dèstar alle di earstn partie ma sa håm vorlort pin Nüsslar in semifinale un asó soinza nètt gånt sin züntrest un an lestn soinsa girift 4°. Ünsarne spilar ånka azza nètt håm gibunnt in Tornèo soin gilånk alz ummaz zo vintzra zboa bichtege koppe. Ummana hattze gibunnt dar Moreno von Postildjü, aspi spilar boda hatt gimacht mearar gol. Da åndar hattze meritart dar Mirko von Scalzare, aspi peste djungar spilar von Torneo, eppaz ditza gåntz schümmaz, boda nia niamat beraten impitet. Pitt soin sekhs gol dar Mirko izzesen sichar gibunnt soi koppa, un alle håm nètt gimak khön åndarz baz:“guat, gea vür asó, djungar Mirko!” An åndadar spilar bodase iz gilazzt seng garecht, bidar ånka nicht hatt gibunnt iz gest: dar Alex Knapp, ünsar portiar. Ma mucht o khön ke di zimbarn ditza djar håm gihatt proprio bintsche glük, ombromm mearare spilar soinen beagitånt, un åndre soin darkrånkht, proprio benn ‘z berat gest zait z’spila, un an lestn saibaraz givuntet pinna n spilar in mindar. Sichar ‘z djar boda khinnt di Lusérnar bölln vintzarn zoa zo maga haltn in lånt vor hèrta in Trofeo, ‘z bart nètt soin dèstar, ma sa bartnda drinn leng allz daz peste bosa möng. Gibinnen odar vorliarn an lestn machtz auz bintsche, daz peste iz stian alle pittanåndar un soin kontent.
<ITA>Torneo Nosellari</ITA>
Azbe alle di djardar, in sunjo khinta gespilt dar torneo von palu von Nüsslar. Haür o di Lusernar håm gimacht a squadra, un soin gelånk zo vintzra in torneo. Vintzrante haür håmsa gimak haltn in schümma trofeo boda iz khennt gimacht vor mearare djardar, umbromm ‘z iz gest khennt khött ke dar berat gistånt dar earstn squadra bodasen hebat dartånt zo vintzra vor drai ver, un niamat fin haüt iz gest guat zo tümmanaz. Di åndarn squadre håm gihatt gebunnt alle a bòtta alumma, auz baz biar, un di Nüsslar bobar sa håm gehatt gevinzart zboa vert vor umman. Azbe hèrta soinda gest acht squadre: Lusérn, Lavrou, Nüsslar, zboa vo Folgrait, Mezzmont un Cluny Pub. Di Lusernar håm gespilt pinn Nüsslar, Mezzmont un ummana a squadra vo Folgrait. Da lest partia, di finale, iz gest an sånzta 25 pitt Lavrou, ma di pestn disan stroach soinz gest di Zimbarn boda håm gevinzart 4-1, pit 3 gol gimacht von Matteo von Postildjü. Ma mocht khön brave in Matteo, in Stefano, in Daniel, in Mirko, un in Alessandro un alln in åndarn boda håm gespilt, umbromm sa soin gest guat au zo halta in nåm vo Lusérn un von Zimbarn af da gånz Hoachebene attn bichtegarste torneo von ünsarn lentar. Sichar disar torneo, augerichtet von “Circolo Culturale Sportivo” von Nüsslar, iz ia schümma, umbromm ma spilt in palù, ma lai o, umbromm ’z iz a guata okasion vor alle di djungen vodar Hoachebene zo vennase pittnåndarn spilante, lachante un sichar divertirantese.
Giezza
Putzante auz in quartiaro vo moinar muatar ka Poatzan, hånne gevuntet, inaran bostoapatn skattl vo schua, an altz libarle pitt grelatn saitn, gesribet pittar vedar un pittnan schümman srift vo baibe. I hån offegetånt laise laise, zoa nètt zo darzèrrase, dise saitn pitt letza kart, sichar no von lest bèltkriage. ‘Z soinda gest drau gesribet alte retzèpte, daz meararste traditzjonalegez gièzza un gesüazega von Österraich: Spinatroulade, Frittatensuppe, Palatschinken, Apfelstrudel, Kaiserschmarren, Zwetschkenknödel... Lesante dise nem, izmar geloaft ‘z bazzar in maul un moine djunge djardar soinmar pasart vorå in oang, azpi inan film. Umbromm dise soinz gest di sachandar bobar håm hèrta gèzzt biar khindar dahuam. Nò, moi måmma iz nètt an österraicharen, un njånka a südtirolaren: si khinnt von Nonestal un hatt gearbatet azpi khöchen soi gåntzez lem. Åntze, zo khödaz djüst, si iz da pèst khöchen vo dar bèlt. Si hatt gelirnt zo khocha vo djungom, arbatante kan könt von Spaur a Kastèll Valér, nåmp Tassullo. Di könt soin gest österraichar un vor daz sèll hattze gemucht lirnen zo khocha asó, azpi sa soin gest gebont z’èzza se. I gedenkmar ke biar dahuam, disedjar, soin nia gånt auz kan birt z’èzza: sichar umbromm 'z iz gest kartza taür, ma vor earst, umbromm nindart hattzaz gevallt asó azpi dahuam. Seånka azta ’z gèlt iz gest bintsche un biar soin gest viar hummrege puam, makma khön ke bar håm gèzzt pròpjo azpi di könt. Ma afft ünsarn tisch hatta nètt gimenglt daz guat trianar gièzza vo alle tage: patatana pult, sürchana pult, lugånege un, gisichart, da patatane pintz. Ma nètt da süaz patatane pintz, odar korschentz, boma khennt atz Lusérn, nò: di ünsarn soin gest gesaltzt un moi måmma hattze boroatet pitt roang, gekratzatn patatn, boatza mel un åna öala, un gekhocht in ovan inaran groazan fånn pitt råm. Disa pintza moi nono hattaze gehoazt "voukas". Spetar, ka Poatzan moi muatar hatt gearbatet inan birthaus, hèrta azpi khöchen. Ditza birthaus izta hèrta no, ma haüt èzztma da sushi un ris a la cantonés un no vil mearar, ma allz laicht. Moi måmma hatt 85 djar, si gisiget quase nicht mear un iz nimear guat zo stiana au von pètt vo beata. Azze gea zo vennase, daz earst sachan bodasemar vorst iz: “Hasto gèzzt? Billdo azzedar siade a par kanedln?” Un denna hånne zo tüana zo darhalta di zeacharn…
Google
Vil laüt, djunge, alte un khindar , nützan internet zo lirna, zo studjàra, z’ arbata.
Mearare vert nützma in kompiuter lai umbrómm ma sait kurdjósat z’sega di bèlt. Disan summar, in a barmez mal vo agosto, épparùmmaz hatt sichar gisek ùmmar an stråmbatn auto: ‘z iz gest a sbàrtza Opel pitt drau atz tach an hoachan apparàt. Z’ iz gest di Google Car, dar auto vo Google, ke z’ iz da bichtegste sait atn internet un boda alle nützan. Dar appart atz tach, hoach quase zboa metre, haltet ulev telekåmare boda, intånta azta dar auto viazàrt, nemmen abe allz dasèll boma sekh attavorå, attahìntar, atti saitn un at d’obar o. Di Google car boda iz khennt in lånt iz ùmmana von tausakhtar aute boda gian ummar pa dar gåntzan bèlt. Di fotografie soin ginütz vor in Google Street View, a groaza mappa vodar bèlt boda macht seng alle di beng in drai dimensiong. Allz ditza iz ågiheft ’z djar 2007 un fin est soinda khennt fotografart di Amèrike, di Europa, di Australia, di Indie, dar Djapòn un dar Sudafrika. Azpar pensàrn ke da fotografàrn di grozan stàttn azpe Roma odar New York un ke da khemmen in khlumma lentla azpe Lusérn o makma gloam ke Google Street View iz nå zo rivolutzionara nètt lai azpe bar viazàrn ma azpe bar seng di bèlt o. Romài, aftn Google Maps, makma vennen allz un vor dassèll anìagladar viazo - khurtz odar lång - heft å propio vo sèmm. Bar mochan nètt pensarn in navigatòrn satelitàri bodaz khön belar ’z iz dar peste bege zo giana vo da fin da nå: vo est, pinn Maps, makma gian inn drinn in di kartn geogràfike un seng haüsar, aute, boténg un laüt boda soin nå de bege. Azma schauget di foto von panoråma vodar Opera House a Sydeny in da bait Australia odar von djardìn vo Tuileries in Paridji, un dopo disèllnen gimacht disan summar da atz Lusérn, saitma lai sichar vo eppaz: azpar schaung å in Platz, in Pill, ‘z Eck odar di Tetsch, pitt alln di varbn von summar, di èlbar voll pitt grümmane löapar, di roasan atti vestadarn un di laüt boda rastn in schatn nåmp dar khirch, vorsteabar ke ünsar lånt hatt propio nicht zo invidiàra in pestn plétz vo dar bélt. Di foto gimacht von Google Street View parìrn kartolin un azmase lekk in Platz un geat in pa Pön saitma nemear guat zo haltase au umbrómm, seng di plètz boma sait gibortet un boma lebet atz internet, khintaz zo khöda ke Lusérn o lebet. Est ‘z lånt iz drinn in gröazarste arkìvio fotogràfiko vo dar bèlt una asó bart’z stian vor hèrta. Seng dise foto in zbuantzekh odar draizekh djar bart’z soin hèrta schümma, übarallaz vor di laüt bo da neamer bartn lem atz Lusérn un lai o vor disèlln boda insorìrn.
Di foto gimacht von Google Street View parìrn kartoline un azmase lekh in Platz un ma geat in pa Pön ma sait nètt guat zo lazza sèm umbrómm, bo azpar seng ünsarne plètz bar soin gibortet un bo bar lem atn internet, khintaz zo khöna ke Lusérn lebet no.
Wikipedia
Bar bizzan alle, ke nètt allz baz da khint gesribet in Internet iz djüst odar bar: 'z izta da vil getschöttra o. Vor daz sèll muchma soin guat zo süacha in djüst platz. Ummandar vo disan djüstn plètz iz Wikipedia, da earst frai enciclopedia in nètz, augemacht in djar 2001 und geredjart vo volontardje vo dar gåntzan belt. Wikipedia iz a nåm inventart legante panåndar zboa börtar: Wiki - in da zung vo Hawaii billz soin gemuant “bahemme” - un (enciclo)pedia: umbromm afft dise saitn an iaglaz mage vennen bahemme a resposta vor squase alle di domånde un problème. 'Z khostet nicht, 'z iz genumma håm an komputer ågipuntet pitt Internet. Pitt aromai mearar baz zen mildjü artikln boda vürnemmen ploaz argomentn, Wikipedia khinnt genützt alle tage nètt lai vo schüalarn un studentn alumma, ma vo mildjü vo laüt, djunge un alte, in da gåntz bèlt. Aniaglaz mage drauleng an artikl sraibantese inn pitt soin djüst nåm odar pittnan übarnåm. Daz bichtegarste iz sraim pitt soin börtar åna zo kopiara vo libardarn odar vo andarn plètz in Internet. Åndre volontardje lesan di naüng artikln un schaung az allz sai djüst. Sichar, velar in Internet soindara bobrall un asó in Wikipedia o, ma di saitn khemmen någeschauget un auzgipezzart nå un nå un ma mage khön, ke di meararsten informatziongen, bo ma da vennt, soin djüst. Ma daz schümmarste iz, ke aft dise saitn izda khummana reklåm! Umbromm disar prodjekt khinnt vürgetrakk un augehaltet vo laüt bo da arbatn nètt vor 'z gèlt, ma lai vor di lust zo toala pitt åndarn laüt daz sèll bosa bizzan. Di saitn vo Wikipedia khemmen gesribet in alle di bichtegarsten zungen vo dar bèlt un in di mindar bichtegen o: alle pittnåndar soinsa mearar baz 270! Furse biane bizzan ke, zumbaispil, izda a sait vo Wikipedia in ladino, rumantsch, katalå, basco, aragones, otschitò un in vil åndre zungen vo mindarhaitn. Sèmm makma lesan ploaz interessånte sachandar vo dar kultur un von traditziongen vo disan zungmindarhaitn. Un furse in an tage bartda soin a Wikipedia az be biar o, ber boaztz? Schauget in Internet aff www.wikipedia.org!
Berda schauget berda sik
’Z izta berda schauget un berda gesik. Schaung auz du bèlt”. Azó hoaztar dar prodjèkt boda khinnt vürgetrakk von bibliotèke von Kamoündar vo Lavrou pitt Lusern, Folgrait, Persan un S. Michele afti Etsch, någihelft vo ettlane åndre, azpi dar Toalkamou von Zimbarn Hoachebene, di Kassa Rurale vo Folgrait, di Azienda Speciale Servizi Infanzia e Fa...miglia G.B. Chimelli vo Persan, dar Gruppo Fotoamatori vo Persan, Publistampa Arti Grafiche, dar Osservatorio Balcani un Caucaso, di veròinde Punto & Virgola vo Folgrait, da Sèlbartgeredjart Provintz vo Tria, un dar bichte kontribut vodar Fondazione Cassa di Risparmio vo Tria un Rovrait. Disar prodjèkt bill zoang bia ma mage lesan a stòrdja, un azó allz daz sèll bodada iz in di bèlt, schaugante å pezzar baz ma sek. Di figur redet, azzma sait guat zo lüsnase. Übarhaup zo lesa a figur odar zo lüsna bazzaz bill khön, hattma nètt mengl zo khåna zungen, odar z’soina guat zo lesa un z’sraiba, ma mucht nètt soin djung, odar alt. A figur redet pitt alln un alle soin guat zo vorstianase. Azpi di kultur, izze åna konfin. Vor ditza, di sachandar boda bartn khemmen vürgitrakk, håm zo tüana daz mearaste pinn gevèrbatn libadar un pinn foto. Dar prodjèkt “ ’Z izzta berda sauget un berda gesik” redet vo epareppaz boda iz bichte in di bèlt von ta’ vo haüt, a bèlt boda schauget hèrta mearar atz baz ma sek un boda hèrta mindar süacht bazez bill munen. Di Bibliotèke bart mang azó vürtrang an arbat bosa sa soin gebont zo macha afte libadar un aft ’z gelesa, nètt lai von börtar ma von figurn o.‘Z bartnda soin auzlegum in alle di lentar von bibliotèke boda soin drinn in disan prodjèkt un biar o, atz Lusérn, bartn håm da sèll trova?", ispirata all'omonimo libro di Delphine Chedru. d atz vèlt, bodase hoazzt “Chi cerca, chi trova. Berda süacht, berda vinnt” zuargilekk nå in libar vodar Delphine Chedru. Di khindar, ma di groazan o, di boch boda geat von 16 atz 21 von ludjo, bartnse mang åschaung un, azza bölln, mangsa spiln darmitt. Pinn khindar darzua, inn di Bibliotek vo Lusérn, bartbar machan an libar pittnar stördja bosa muchan pensarn un vèrm alumma, azpi sa gloam daz peste. Allz ditza bart gian vür fin ‘z djar boda khinnt, un ettlane laüt un veróine bartnda nå arbatn, fra dise Maria Lunelli, Angela Dal Gobbo, Francesco Azzolini, Hamelin Associazione culturale, Gek Tessaro, Zograf, Lorella Zanardo, Walter Girolamo Codato, Selene Zucal, Gruppo Fotoamatori Persan un vil åndre. Ma bart arbatn pinn khindar ma ettlane sachandar un ettlane vert bartmase vennen pinn eltarn o. Zo bizzazan mearar makar vorsan in Bibliotèk.
Slambrot
Afti Sait vo Lusérn ista sa khennt kontart di stòrdja von zimbar klångpentar, bo da soin khennt bidar gevuntet dòpo in lest bèltkhriage un digitalitzart vor a par djar. Süachante in Internet afti sait von Phonogrammarchiv ka Wien pinne darstånt zo venna, zbisnen ploazan pentarn pitt gereda un gesinga vo Lusérn, von Sim Kamoündar, vo Ljetzan, a klångpånt augemercht: Carbonare ‘z djar 1958. ’Z soinda drau zirka simm minutn vo gereda pinn alt postmaistar Abele un soin baibe Ancilla, bo da aukontarn ploaze sachandar von lem un von gegloaba vo disedjar: vo bölf, von Sambinelo, vo strie, trutn un selegen baibla, vo gièzza un no vil åndarz- allz in da alt zung. Vor disan bichtegan dokument - furse daz uantzege klångpånt pitt gereda vo Carbonare - möchbar khön vorgellz Gott dar Maria Hornung, an österraichar studjarata, bo da iz khennt vil vert in di zimbar lentar in di djardar ’50 un ’60 auzolesa materdjal vor soi arbat. ‘Z iz gest a groazez glükh, azze sai khennt atz Carbonare o, ma magat khön, schiar in lest minut. Umbromm di laüt, bo se hatt auzgelüsant, soin gest zboa von lestn in lånt bo da soin no gest guat zo reda da alt zung, un peade soin lai gestorbet a par djar darnå. Lüsnante ditza klångpånt barntma lai ke 'z gereda vo Carbonare gelaicht vil in lusérnar: vil börtar soin pròpjo di lestessegen, åndre soin dèstar zo vorstiana, seånka azza håm an åndarn klång: guit, khui, pruat, garust, gien, konk (az be biar: gånt), louvane, höu (höbe), teitsch, umbarumm… Åndre börtar invetze håm bintsche zo tüana pittar zimbar zung vo haüt: puan (vasöl), vorpearn (logarn), barat (verità), mèrchstua (tèrmar), pukklat (gobat). Zoa zo vorstianasan eppaz mearar hattmar vil geholft dar libar vo börtar bo da hatt gesribet dar Bruno Schweizer baldar iz gebest atz Carbonare un San Sebastiå in di djardar 1941-43. Schaugante hintar, bia sa håm geredet vor zaitn di laüt in di lentar ummenumm Lusérn, bokhentma vil alte, vorgèzzate börtar, bo da håm gekhennt ünsarne altn atz Lusérn o. Ditza billt nètt muanen insorirn von vorgånnatn zaitn, gåntz åndarst: an lestn disar o iz a bege zoa zo halta lente un raich ünsar zung.
Unsarne brigalde
An assotschiatziong gikhent in da gåntz Bèlt, hundart laüt zuarkhent von vünf kontinéntn, a gåntz schümmana sala pitt ploaz tischan pitt baize tovaldje in tortimitt in da groazarste distilleria von Trentino, seks khöch un drai zungmindarhaitn: dise soin gest di nümmar vo a gåntz guata tshoi augirichtet di boch pasàrt vo Slow Food, in di berkstattn vo dar Marzadro, vor Terra Madre Trentino.
Brasilié bo da håm gikhostet di rùfioi (gevüllata pasta) von möknar boroatet von Maso Cantanghel, mozambiké bo da håm gèzzt di brigalde vo Lusérn gikocht von Lusernarhof, djaponésan bo den håm gilekt di vingar pin kòstla von ladinar giröastet von khöch von Fuciade.
Slow Food iz gibortet in djar 1986 a Bra, nåmp Torino, zoa zo traga vür un zo lega vornahì, allz daz sèl giezza "bo da geat laise" (asó khütta dar nåm). Laise umbromm 'z geat nå in zaitn vo dar natur, laise umbromm 'z iz gimacht pinn hent von månnen un nètt pinn makinardje, laise umbromm 'z iz delikàtat pittar earde vo bo 'z iz gibortet, åna zo schadega.
In vünfunzbuanzekh djar Slow Food iz gikressart sovl ke haüt alle khennen soi snekkle in anìagladar kantou vo dar bèlt, un vor zboa bochan a Torino soinda zuargånt ploaz laüt vor in "Salone del Gusto", a groaza manifestatziong gimacht zo macha bokhennen ber da boroatet 'z gigiezza un ber da 'z ìzt. Asó tüanante di laüt khemmen zo soina hèrta mearar stolz zo bizza baz sa ezzan, ezzante asó lai daz sèl bo da varlèrt, bo da iz veramente guat, bo da iz starch ågipuntet pittar earde.
Ben da hatt gisperrt dar Salone di manifestatziong iz gånt vürznen, da in Trentino, pitt Terra Madre: an treff pitt 40 komunità von gièzza vo dar Bèlt, aniaglana pitt eppaz vo plitte zo traga vür, eppaz vo biane gikhennt, eppaz bo ma mocht schützan zoa az nèt gea zo vorlur vor hèrta. Dise laüt soinse bokhennt ka Rovrait zo khennase, zo reda panåndar von problème, zo macha rete... un zo khenna baztada iz vo guatz in ünsarna provintz.
Sergio Valentini, vorsitzar vo Slow Food Trentino Alto Adige, hatt giböllt invidàrn di drai zungmindarhaitn vo dar provintz zo khocha eppaz vo guat un plitte vor dise laüt umbromm zimbarn, möknar un ladinar gloamda starch in di zung az bi eppaz zo schutza un zo traga vür, un alle mochan nemmen esempio vo se, vo dar kultur fin in di khuchl.
Zimbar Earde Tezzelei
Vor biane bochan dar Stefano von Galèn iz gånt pittar telekamera vo Zimbar Earde kan Tezzeli, nåmp Sambastjå, z’sega beda epparummaz von altn laüt von lånt gedenkht no eppaz vo dar zimbar zung geredet sèmm o disedjar. Asó habar gelüsant kontarn sachandar, bo da di meararstn aft ünsarn hoachebene håm gehatt vorgèzzt. Ja, in dise lentarn di altn håm geredet “slambròtt” no lång dòpo in zboate bèltkriage, sinamai fin in di sechtzegar djar. Az ditza iz bar - un i bizzat khummana resong nètt zo gloabada - parirtmar ke da zimbar zung aff ünsar hoachebene iz khennt “dikiaràrt toat” lång vor dar zait. Defatti in quase alle di libardarn, bo da ren vo dar stòrdja vo ünsarn lentarn, izta gesribet, ke ünsar alt zung khinnt nemear geredet sèmm, auz baz atz Lusern, sa sidar zirka 150 djar. Asó izta nicht zo bundrase azta vil folgraidar odar lavrounar, bo da håm gevånk in questionardjo vo dar zelung in dise bochan, håmen gevorst: “Ma baz mai habar biar zo tümmana pinn zimbarn?” Vor mi iz sa traure genumma azta a zung, gelaich biavl bichte odar mindar, mage vorsbintn vo dar bèlt. Ma ‘z tüat no mearar bea, pensarn ke vil laüt vo ünsar hoachebene bizzan njånka ke soine bisauz odar bisnon håm geredet asó. A söttaz bill muanen ke bar håm vorlort nètt lai ünsar zung, ma ünsar kultur, ünsarne burtzan un furse ünsar seal o. Pensarn ke, in an tage, a söttaz mage vürkhemmen atz Lusern o, iz eppaz, bodamar macht gevriarn ‘z pluat in di adarn. Vor daz sèll gloabe az sai bichte zo meldase azpi zimbar, zoagante asó ke biar zimbarn soin vil un håm ka hèrtz ünsar zung. I boazez, liabe lusernar tschelln, zo khödaz ditza propjo aür iz gelaich azpi durchprèchan a tür bo da sa iz offe. Ma disa iz an okasjong bo da khinnt vor da earst un furse vor da lest bòtta: 'z berat schade, azze vorgianat ummenicht. “Ünsar alt zung bart lem vor no tausankh djar”, asó hånne gesribet a bòtta aff disan foldjo. Furse tausankh djar iz kartza vil, ma i billda gloam allz ummaz, i bill gloam, ke da lusernare zung bart stian no vor a långa baila a lentega zung, geredet alle tage, un nètt lai a grammatika voll pitt stoap, vorgèzzt affon skafal vo eppara biblioteka.
Nempmar allz vort allz moin auto
"Nempmar allz vort, ma nètt moin auto!" A belescha firma vo assikuratziong hatt gevorst in laüt, besa beratn guat zo leba åna auto. Nò, sichar nètt, håmda rispundart 42%. Quase 70% håm khött ke sa nützan in auto alle tage, lai in 8% a bòtta afte di boch odar mindar. Ummandar hatt sinamai gesribet ke, iantrar baz augem in auto, lazzataren hihakhan di schinkh! Difatti zerte laüt nützanse biane, di schinkh, umbromm sa soin nètt guat zo giana zo vuaz njånka zo khoavanen di tschikkn. Ma nètt alle soin asó: hèrta mearar laüt detzidarn auzogeba in auto odar zo nützanen mindar, vor vil reson. Ummana iz sichar di krisi: in ta vo haüt di laüt muchan sparn, khoavan un haltn an auto khostez vil gèlt. Ma z’soinda vil laüt o bo da haltn da kunt di bèlt un böllan stian gesunt. In di statt soinda trene, koriarn, beng vor di biciclette, un ber da hatt khummana bicicletta, makse nemmen in laigom gratis odar vor biane gèlt. Ka Tria soinsa nå zo prodjetara an naüng tråm un ka Poatzan o. Un vor di laüt, boda nützan in auto lai a tiabas a botta, izda eppaz bo da hoazt "Car sharing": atz inglés billz soin gemuant "toaln an auto pitt åndarn laüt". Ma zalt lai vor di zait, bo ma nützt in auto, un in pretzo iz allz drinn: benzina, assikuratziong, bolo un asó vürsnen. Söttane aute in ünsar redjiong soindara ka Tria, Poatzan un Merån, ma in an tage bartda sichar nåkhemmen åndre kamoündar o. Ma bia beratz atz Lusérn, lem åna auto? In an khlumma lånt vo pèrge, vort bait vo dar statt, an auto iz eppaz gåntz bichte. Di koriara passart kartza biane vert, übarhaup pan bintar: bia tüanatnza di laüt zo giana z'arbata, zo provedra odar zo vüara di khindar ka schual? A lem gåntz åna auto atz Lusérn, haüt az pi haüt, magatmaz propio nètt auztrang. In da lest zait khintz vil geredet vonaran naüng khublpån vo Leve fin au in Vesan odar vo Kalnètsch fin au atz Carbonare. Ma i boaz nètt, beda 'z bart eppaz nützan ditza; furse a par koriarn darzuar hettatn mearar sinn. Umbromm di aute soin a problèm nètt lai vot di statt alumma: afte hoachebene zerte vert, pan summar, dar stradu boda passart durch Carbonare un Lavròu gelaicht inan baitbege un di laüt von lèntla mang nètt offetüan di vestadarn peng in giròmpla un in gistånkh von aute un moto. Traure ma bar, njånka attn pèrge makma inkian in trafiko! I vorstea ke, vor a famildja pitt khindarn odar pittnan altn mentsch, lem åna auto mage soin malamentar. Ma vor biane zait, atz Merån, hånne gesek an djungen månn boda hatt gevüart a spasso in hunt: er iz gesotzt in auto, pinn tschikk in maul, un dar hunt izzen någeloaft! Segante a söttaz, vorsteade nemear di bèlt un khintmar zo pensara, ke a khlummana krisi, a tiabas a botta, iz furse nètt daz birsarste boda mage vürkhemmen.
’Z Ròsele un soi Khinn
’Z Ròsele, in sèll mòrgas, iz augestånt palle. ’Z hatt nètt gehatt vèrt ’z stiana no in pett, dar slaf iz gest vorgånnt. Di khua hatt gihatt zo khelbra, ’z soinz gest zboa tang bozase håm gihüatet, si un ’z Khinn. Da lest nacht ’z baibe izzen nètt gètt patze, ’z iz gånt inn un auz von stall, ma ’z iz lai bidar gest takh un allz iz no gest stille. Di khua izzese boll gidrent, benn aft ummana un benn aft d’åndar, ma von khalbe neånka in satn.
Azzta di Ròmma nètt hebat gekhelbart vor’z iz gest mittartage hatt’z gimurmlt ’z Ròsele, hettatz girüaft in vetrenardjo.
‘Z Khinn o izzese gest auzdarbekht un höarante di muatar tritzln hintar un vür, hattz girüaft: “Måmma, måmma, iz ampò gebortet ‘z khèlple, umbromm hastome nètt girüaft? I hån gemacht an söllan intruam…”
’Z Khinn, azò hatten khött di muatar, un azò izzese gihoazt vor daz gåntz lånt, izzese bidar gezoget untar di dekhan. ’Z iz gest bintar un dar bint hatt gefukhet nidar pa khemmech un inn pan altn spirèlln.
’Z Rosele iz gånt nidar in hoff zo nemma no a par tesla umbromm pinn sèlln bose hatt gihatt boroatet in abas pellar, izze nètt gest guat zo macha auvången ‘z vaür.
Oh, azzta no berat gest lente dar Karl, sichar hebetar nètt gilazzt vrian saine baibar. Dar iz augistånt vor da hatt gisunk dar hå, ‘z zunta ‘z vaür. Balda ‘z Ròsele hatt offengitånt, a bòtta an oage, un dena, zen minutn spetar, daz åndar, ‘z haus iz sa gest schümma inngebèrmp, un, vorse iz gilånk zo djukka auz von pett in earst vuaz, dar Karl iz gest afti tür pinn barm kafè: gestarn kafè, in guat hattmen gehaltet vor da alt nona un vor di khua balze hatt gekhelbart. Sichar, ditza pan bintar, baldar iz gest humman, umbromm ka långez balda iz auzgevrort dar balt, hattar augivånk soin rukksakh un iz gånt übardibèlt ’z arbata. Inn rukksakh, dar Karl hatt drinn gehatt bintsche arme sachandar, a paran ordenjo, an tòkko khes un a hertez proat, vor in viazo, ma dar hatt nia auzgelazzt a foto von Ròsele un von Khinn.
Da soinse gehaltet gearn, un ‘z Khinn iz gest a geschenkh vo Gottarhear, gerift balda ’z Ròsele hatt pensart ke oramai hebat’z lai gezüglt khelbar un goatz vor hèrta. Un anvetze est izzta gest, daz sèll khinn, balda niamat mear izzesen impitet.
Bal’z iz gebortet, dar Karl iz gest humman. Oh Lamadònna, bellana gratzia du hasten gètt, zo lassanen seng borten sai Khinn.
La gratzia iz nètt gånt lång, dar arm månn iz darkhrånkht un zait an bintar, izzar gest gesunt un toat. Dar hatt ågiheft zo huasta, hèrta mearar un hèrta bisrar, baz’ar nètt hatt auargedjukht in di sèlln månat. Dar taüvl, boda nètt iz gest gilånkh zo haba soi seal, hatten givrezzt in laip. Ma dar Karl hattzen nètt gètt gebunnt, dar hatt gipetet un nia, nia izzen auzvonkånt an vluach, bidar ånka, vil vert gezotzt nidar in hoff, hattar geschauget durch afte Ǻndarnpergn un hatt gehoket zuar in hümbl: ”Bo pisto, bo pisto, baz billdo vo miar, Gottarhear!!! Lazzme gian, lazzme gian, i haltz nemear auz!” ’Z Khinn izzen hèrta någest, in vatar, in di sèlln lången krånkhan månat bodar iz gest da humman, az pi soi satn.
Dar Karl hatt gihatt a sölla schümma buritschlatz har un ’z diarnde iz gistånt urn zo strelasen auz… pezzar beratz khön ke dar månn hatt’z auzgihaltet urn un urn, umbromm niamat åndarz hatten gimak leng di hent in har. Dar berat khent töbekh. No baldar iz gest khlumma, balda sai muatar hatten giböllt auzmachan di tschöttela, ’z soinda nètt gest “schampo per capelli ricci” odar balsame in da sèll zait, dar arm Karl iz inkånt zo lugarase nidar in khellar vodar altn Katì, inn untar in bege von hoff. ’Z püable, inn tunkhl rovolt, hatt gischnattart vo vort un vo vrost, ma allz hebatz auzgetrakh, pur nètt zo lazzanen leng di hent in pa har.
In sèll bintar, boda dar Karl iz gest humman khrånk, ‘z Khinn hatt gelirnt bia zo macha di snearoaf, un di slit, ma daz peste iz gest lirnen machan di fikarla pinn nuzzpumma. “Pinn selnen” hattaren khött dar arm vatar: “Barstome mang rüavan daz abas, balde bart soin gånt zo venna in SèllAuDom, bodame sovl lazzt patirn abe da”.
’Z Khinn hatt nètt vorstånt bo dar berat gånt un benn ’z hebaten gimakk rüavan, ma pin fikarla izzese azó gegòdart ke ’z izzen neånka sovl ågånt zo vorstianaz.
’Z Ròsele, in sèll gevrorate mòrgas, hatt pensart in Khinn, in Karl, un zoa nètt zo lassase seng gaüln, balz iz gikheart bidrumm humman pin tesla un hatt gihatt gemacht rinvenirn ‘z vaür un übargilekk in havan vor di khua, hatz ågiheft zo hakha nidar tschuvölln. “Vor in vormaz”, hattze khött in diarndle bodar hatt givorst, vodar khåmmar auz, ’z iz no gest kartza khalt zo lassa in barm padjù, bise iz gest gånt auz von sinnen, tschuvölln mòrgas in aldar vrüa antånto azze hatt gipitet azzta khelbar di khua.
’Z Khinn iz nètt gest stokhat, ’z hatt’z boll gebizzt umbromm ’z baibe hatt augehakht di tschuvòlln, ma ’z hatt nett geböllt machan schemen di muatar zo khöna ke ’z sikse gaüln.
Inn sèll mòrgas iz gest khalt, un, pittar khua boda hatt gihatt zo khelbra un pinn khalbe bodasan nètt hatt gibòllt bizzan zo khemma aft disa bèlt in an söllan trauregen tage, izzta nicht gest zo impaitanen guatz.
Darzua, da sèll nacht, ’z khinn iz gest gånt inn intruam von vatar. Dar iz gest djung un gezunt un hatten zuargeredet. “Liabez mai Khinn, sai nètt traure, palle bartbar machan naüge fikarla un du barstme bidar mang streln”. “Oh tatta, ma i hån nètt gefikart, bia hasto getånt zo vennamen alz ummaz?” “Liabez Khinn, gidenkhtar ke ber ‘z haltete gearn, vorliarte nia…” Un sèmm iz auzdarbekht alz gesbizzt, biz ånka iz gest a djatzèra.
Balz iz inngest schümma gebèrmnt, ‘z diarndle iz augestånt un iz gånt auz ka dar muatar, boda no hatt nidargehakkt tschuvòlln, zo kontaranar bia un baz ’z izzen vürgestkhent inn slaf. ’Z Ròsele izzese lai gesenk un hatt gebitschlt an Rekie. Dena, saugante å ‘z Khinn hatz khött: “Az mucht soin, azzta gea ‘z khalbe”. ’Z diarndle iz darstånt, bia ’z khalbe, baz hattse gebållt munen di muatar. “Ah, haüt izze nètt allz aft daz soi, di hakkt nidar tschuvölln inn aldar vrüa, di bill azzta gea ’z khalbe, ma bo boaztmaz nètt, mah”.
“Dei måmma, geabar in stall, alora, vor’z geat dalbång, ’z khalbe, magare nidar pa hoff garade in di metzegarai von Peatar”. Azó hatz khött lachante ’z diarnle, ena zo vorstiana, odar, furse, ena zo bölla vorstian.
Sai’z az pi ‘z hatt giböllt, in sèll mòrgas di khua hatt gikhelbart a schummaz stiarle, sbartz az pi dar kholl, boda iz gistånt lai zo vuaz un hatt ågiheft zo taida no vorda di khua hatt nidar gihatt in barm kafè, dar guat, pinn boi.
Dena iz gest alz a geloava, baibar un månnen, inn un auz von stall, pittar tschela von havan, pittar dekh zo dekha ’z khalbe, pin gestarn kafè vor ’z Rosele, a baibe alumma pittnan khinn un pittnar khua. Un est pittnan stiarle.
‘Z baibe hatt ågesauget ’z vich ena zo reda, gerekht az pi a kherz, pinn oang khalt un pinn hent plabe, azó azpi se se hatt gidrukht ummana pittar åndarn. ’Z hatt gestrenzart di trialn, gezoget tiaf in atn, un azò az pi na khertz zorgeat atz vaür, ’z baibe iz umgivallt.
Di baibar soin lai gelofft pitt åndarn kafè, guatn disa bòtt, un hokante ummana zuar dar åndarn, iz gest alz a “trakk vort ’z Khinn, nemmp ’z Khinn, ’z impresionartze”.
Dar metzegar, dar uantzege boda nètt hatt gehoket un boda nètt iz gelofft hintar un vür, hatt genump ’z diarndle panar hånt un hatt khött: “Ai bela, haüt mai spusa khocht da patatan pult”.
Un ’z Khinn izzen någånt, ena zo reda.
’Z Rosele izzese augezoget, niamat hatt vorstånt bazzen iz vür khennt, daz müade, håmsa alle khött un pensart. ’Z iz nonet a djar boda dar Karl hattze gelazzt alumma pittnan diarndle un pittnar khua. Ummana alumma, umbromm dar stall iz gest khlumma. Un ke di khua hatt gikhelbart in fevraro, senonda, azze no hebat gihatt ’z sboi, hebatze lai gemöcht süachan zo geba vort ’z stiarle, un di merkent azza seng ke ma hatt gech, höslnde. Ber da hatt ’z sèkkle von gèlt inn da innate gadjòff von rokk, hatt nètt platz vor ’z hèrtz.
’Z Ròsele, balz allz iz gest verte, iz gånt aftn vraithof, un alle håmz gesekh atz grapp von Karl, augeluant az pi a vaürt, ena zo reda un ena zo mövrase, pin oang garade atz aisarn kraützle. ’Z iz semm gestånt a baila zait, dena, sovl bizese berat auzdarbekht alz in an stroach, izzen gezoget in schiall aft khopf un iz gekheart bidrumm humman. Da sèll nacht, ’z baibe hatt nètt zuargelekk oage, un neånka di nècht boda beratn no khennt: ’z Rosele, von sèll tage vort, hebat nemear geslaft.
’Z iz bidar gest pall långez, inn di bisan hattz geplètzt, un ’z Ròsele, ’z Khinn, di khua un ’z stiarle, soin vürgånt azpi sa håm gemakhh. Sichar, ’z soin’z gest schaülane zaitn un beratndarar khent no sberarne, ma niamat alora hatt gemakhk gloam daz sèll boda hatt kontart da alt nona: “’Z bartnda khemmen traurege djardar, ’z barta nicht mear soin z’ezza un inn di èkkhar barta nicht mear aukhemmen, dar taüvl bart auzvorprennen allz, un di prüadar bartnse töatn ummaz pinn åndar azpi neånka di vichar soin guat zo tüana.” Ekko, dise soin’z gest di zaitn boda beratn khent, nicht guat’z vor dazzèl khlumma lånt vorgèzzt von Gottarhear. Ma disa iz an åndra stòrdja.
Di sbestar von Ròsele iz gest z’stiana in Squizzera, un sèmm, hatze gemacht bizzan, hebata gemakh vennen arbat ’z Khinn, boda oramai iz gest au a schümmana diarn.
Vången au un gian übar di bèlt, lazzan di muatar, di khua, da alt nona, in Katì, in metzegar, in hoff, iz boll gest traure ma vor z’ Khinn hattz parirt soin daz peste sachan zo tüana.
“’Z khintmar vür sber, muatar”, hat’z khött ‘z diarndle, “ma i pinn sichar ke dar tatta bartmar soin nåmp durch in Squizzera o.”
’Z iz gest dar tage von kaudiåno von vatar un in sèll mörgas ’z Ròsele iz augistånt, az pi alle tage. Ma mage nètt khön ke ‘z iz darbekht, umbromm, az pi alle di necht, da sèll o hatt’z nètt zuargilekk oage, ma ‘z iz auzkhent von pett un iz gånt zuar in heart zunta ’z vaür.
Al in an stroach hatt’z gihöart a ramaschada ar pa khemmech. Un dena nicht mear. In quéla, afti lastra von vestar, hatt’z gesekh a liachtle birbln durch un her. ‘Z baibe hatt lai gipetet an Rekiemetèrna un izzese gisenkh. ’Z liachtle, az pi’z iz gest khent, azó iz gånt. ’Z hatta nètt giböllt pensarn, ’z Ròsele, ma ’z hatt sa gebizzt allz. Bia un bo, ditza nètt, ma baz, baz, ditza boll, ditza hattzez gebizzt.
Dar inintruam hatt nètt gevelt, oh Karl, di inintrüam velnse nia.
’Z khinn, in sèll mòrgas, iz darbekht allz gevrort, biz ånka iz inngest barm, di muatar hatt gihatt gezüntet ’z vaür un übargilekk in kafè. “Måmma, måmma” hebatz geböllt rüavan, ma ’z bort izzen darstikht in di gorgl. ’Z Rósele iz gilofft zuar in pètt, ’z Khinn hatt gihatt di oang gibetart von schrakh: snattarn vo vrost un nètt soin guat zo reda iz nètt schümma vor niamat. Ma daz birsarste iz gest da sèll khelte in gåntz laip, di vüaz un di hent soin gest aiszökkela.
’Z baibe iz lai gisprunkh atz vestar zo rüava in Katì, nidar in hoff. Un dena izzta girift dar doktur, dar faff, dar metzegar, da lat nona, alle soin zuargilofft. “Oh Gottarhear”, håmsa gipetet di baibar: “Ditza nètt, ditza mastoz nètt zuarlazzan, nètt in Rosele, nètt ’z Khinn”. ’Z Rösele izzese nidargilekk nåmp in diarndle, zo darbermaz pitt soin laip, un dena, laise laise, hattz gizunk an altz kanzüle, dazzel boda dar Karl hatt hèrta augesunkh in Khinn zo machaz intschlavan, balz iz gest khlumma un balda ’z lem hatt varirt soin no allz zo leba.
“Laise laise, liabaez mai Khinn, laise laise”. Alle håm gesbiget, ’z hatta neånka niamat mear gipetet. Alle soin gest stille, augiluant au nå in an pett, boda na muatar hatt gebiaget soi Khinn. Dena, az pi dar per bodase djukkht zo difendra di khlumman, ’z Ròsele iz augesprunkh un hatt auz gètt an hokar zo macha zittar di altn maurn.
Est iz gest allz verte, ’z Khinn hebat nemear gihatt zo giana in Squizzera, di tang boda ’z lem hatten gehatt vorhoazt balz iz gibortet, soin gest khennt gestolt vor hèrta. “Setticemia”, hattar khött dar alt doktur, un dar faff hatt geschüttlt in khopf.
In stall izzta gestånt ’stiarle, ’z Ròsele hattz gebizzt, no von sèll schaüla tage von fevraro, ke ’z berat gestånt pittnar khua un pittnan khelble.
’Z iz khent alt, ’z baibe, un hatt nemear geslaft. Alle abas izzese gezotzt auzzalt in tor un hatt geschauget durch zuar in Åndarnpèrng un alle abas hattz gepitet zo höara di fikarla von nuzzpumma. Ma ’z iz hèrta gest ’z gefuka von bint boden hatt gemacht kompania.
Fin in sèll abas, balda di sunn iz lai gest gånt oine übar di perng. In sèll abas, di fikarla hattzese gihöart, daz alt Ròsele.
Dar metzegar hattz givuntet azó, gesotzt atz penkhle, vorò in tor.
Est hattz gemakh slavan.
‘Z iz gest dar tage von kaudiåno von Karl un von Khinn.
Benediktbeuern
Soinz dise di nem von earstn zimbarn? ’Z magat pròpio soin asó, umbromm dise soin di earstn famildje boda khemmen augeroatet aftn dokument von XI sekolo gevuntet von studios von zungen Andreas Schmeller, boda khütt ke hevante å von djar 1055 (in di übarsetzung però lestma 1005 o), dise månnen pitt baibar un sünn soin inkånt von lentar nåmp in konvent vo Benediktbeuern geschedeget vodar karestia, in di provintz vo Bad Tölz-Wolfratshausen in Taütschlånt, zo khemma zuar in konvent vo Santa Maria in Organo ka Bern (Verona). Vo sèmm soinsa khennt geschikht auzzopauga un zo leba di billn pèrng vodar Lessinia, un vo semm in biane sekoli soinsa gerift zo leba fin atz Lusern. ‘Z ‘zta geschribet ke sa håm augevånk vo Traubing, Diemendorf, Bichl nåmp Benediktbeuern ma vo Alling, Emmering un åndre lentar nempar Monako o. Disar bichtege dokument iz
‘z pånnt bodaz henk pin Bayern, durch 1000 djar stordja. Dar original, a par saitn vonan delikattatn libar, iz gehaltet in Staatsarchiv München un meararne vert habar provart zo machasaz machan seng, magare zo maganen filmarn, ma bar håmsen nia dartånt. Dar Pater Weber, ummandar von eltarstn studiös von konvent, hattzanaz getzoaget a kòpia at’z 5 von otobre proprio a Benediktbeuern, bobar soin gånt pittar Zimbarkorale in earst tage von viazo in Taütschlånt, “Alle origini - Nå ünsarn burtzan” hergerichtet pin kontribut vo dar Redjong un von Dokzentrum. Dar Pater Weber hattaz denna gevüart zo khenna pezzar in konvent augemacht (da earst bòtta) ’z djar 739. Zo gebanaz in bolkhennt izta gest o dar Pürgermaistar Georg Rauchenberger, bodaz hatt ummargevüart zo khenna pezzar ditza lånt vo 3500 laüt. Di gita iz gånt vürsnen in tà darnå kan kastèll vo Neuschwanstein un biane bait, spetar daz abas, izta khennt gemacht an kontzert in Kurhaus vo Grainau boda håm gesunk 4 kore un ünsar Zimbarkorale durchgevüart von Maistro Mariano Ognibeni. An sunta atz 7, di korale hatt gesunk di Miss in di khirch vo Grainau un darnå, alle bidar bidrumm huam pitt in di oang alle di schümman laüt, haüsar, bisan, perng un plètz vo dar Baviara, di plètz von ünsarn baite, baite burtzan. (SvG)
Merle un Menòk
Merle iz gebest a pòppele biondat, rosat un allz ritschlat. Soi nòm khödat ke ‘z magat soin gest gebortet auz nå in an mer, anvetze iz nètt gebest asó. ‘Z khindle, iz gest gebortet in di stikhln laitn aftnan pèrge, un zo khödaz gåntz, in di laitn von höacharste pèrge bobar khennen. Merle, soi vatar Martìn un soi muatar Martinele håm gelebet alle pittnåndar in a hütt tortemitt in balt. Zo leba dar vatar hatt gehaltet a drai goaz un a khua, boda hatt gehoazzt: Biondina. Di muatar anvetze hatt koltevart an èkharle au nå in haus un a tiabas a bòtta soinsa gånt alle genoatn pa balt inn, benn na sbemm, benn na roatpern odar sbartzpern, benn na bille öpfln... un na holtz. ’Z lem von sèlln laüt iz vorgånnt rinng un dèstar, un dazabas balda dar bint hatt geplast durcht di ritschan von Merle, hattar gefift a söllana schümmana musìk, ke alle soin intschlaft kontent, di fadn un... di stèrn o.
In an trauregen tage però, in ånfången von herbest, balda dar nebl nimmp alle di varm, un in platz von bint musitzist, khinnta her püntlich dar birblbint, boda macht zittarn in balt. Afte tür vodar hütt, sa gestütz vor in snea, soinse vürgemacht zboa djandarme inngemudlt in sött sbere sbartze rökh.
“Iar, saitar dar Martin” håmsa khött prüste zuar in vatar. “Ia... Ia, i pinn’z pròpio i" hattar rispundart dar arm månn darsrakht. “Un iar hoaztaras furse Martinele” “Ia sichar” hatta rispundart di muatar ena zo vörtase, ke ‘z billda boll soin åndarz zo macha darsrakhan di måmme. “Guat, boaztar bazzez iz “l’obbligo scolastico” “NO” Håmda rispundart di drai laüt von pèrge. “ ’Z bill soin gemuant ke mòrng, püntlich di achte, ‘z Merle muchtze meldn in di schual nidar a Vatteciapela. “Ma bia bartz tümman zo gianada, ke ’z iz züntrest in tal.” “ ’Z geatzanas nicht å bia, ’z iz genumma az sai püntlich.” Khött asó, di zboa djandarme soin gånt sprünng pa pèrge nidar, ma vor da lest bòtta soinzase no gekheart un håm gehoket “schau boll au püntlich... gedenkht in “Obbligo Scolastico”.
Da sèll nacht, bart hèrta khemmen gedenkht vo alln, azpi “da baiz nacht”. Niamat hatt geslaft in haüsle tortemitt in balt drinn in an oage bis. Martìn hatt gefift a gåntza baila ’z horn, zo rüava zuar alle di sèlln boda håm gelebet in balt. In khurtza zait soinzase gevuntet alle in di hütt gemacht pitt lèrchan höltzar: soinda gebest, manèkkar, kholar, khüdjrar, romìttn, un insinamai dar alt månn vodar mül boda nemear hatt gemalt khorn. Da håmda draugeredet a baila zait, un dena håmsa auzgemacht zo richta ’n au a telefèrika azpi da sèll boda nützan di manèkkar, un zo henngada au a kèssle un drinn lengda ’z khinn un asó beratz gerift flattrante azpi a baltpudjarakk ka schual, züntrest in tal.
In da baiz nacht iz gest allz a gemèkka, sang, hemmar, paildar, aniaglas hatt gemacht soi toal: laüt un vichar o. Vorda auizgestånt dar takh, kurdjosat un a pizzle raus o, ombromm dar iz nètt gest guat z’slava, allz iz gebest boroatet.
’Z Merle iz khennt gelekk au in kèssle, un dopo in an flattrar pinn khnopf in hals, izzese gevuntet allz in an stroach püntlich afte tür vodar schual. ’Z hatt auzgeschauget azpi a vögele gevallt abe von èst... azpi ’z iz gest...
Di sachandar però håm nètt geredjart sa von earst tage. Dar bint Musitzist boda nåizgånt in khinn un hatten geplast durch di ritschan hatt gemacht intschlavan alle ma balsase soin darbekht soinsa nètt gest schümma gerastet azpi ‘z iz vürkhennt affon pèrge, ma da soin gest alle raus un håm zuargestritet in Merle. In tage darnå ‘z Merle hatt postart in khopf affon bånko un hatt geslaft, ma ditza o iz nètt gånt guat un alle soinse bidar dartzürnt.
Vo zorn in zorn ’z khinn hattzan nemear geböllt bizzan zo giana ka schual züntrest in tal. A nacht daz arm khinn hatt gegaült un gehetzeget asó traure ke dar bint o hatt gesbiget . In da tiaf stille vodar nacht in Merle hattzen parirt zo höara ren nidar in stall. Asó hattz augehöart zo gaüla, hatt getzoget au di snòkka un parbaz atte spitz von vüaz iz gånt pa stiang nidar sin in stall.
Daz sèll boz hatt gesek schaugante pa tür inn, hatten gemacht darstian di rede. Gesotzt tortemitt dar khua Biondina un dar goaz Sbartzele, ista gest gesotzt dar månn vodar altn mül, dar hatt gehatt a par guldane otscheln, un hatt gelest von an groazan libar abe, un a tiabas a bòtta izzar augestånt zo sraiba eppaz afta baiz maur pittnan khöllele.
Ummenumm in Menòk, asó hatta gehoazzt dar alt månn, soinda gest gesotzt ploaz laüt: månnen, baibar un djunge, un alle håm eppaz getånt, ber hatta gelest, ber gesribet, zerte håm gemacht sbere konte, zertedune håm insinamai geslaft un niamat hattze darbekht.
Baldar hatt gesek ’z khinn dar Menòkk hatten khött: “bolkhennt in da ünsar schual Merle”
“Baz vor a schual iz disa, boda da nètt soin bånkn boda inkhaichan di schinkh un maistre boda inkhaichan z’ hèrtz von khindar un lazzanen nètt enetruam odar slavan in di rue.” “Disa, liabez, iz di schual von lem” hatten rispundart dar Menòkk. “ Mögate intretn i o in di schual von lem?” Hatta gevorst ’z khinn, pinn oang boda håm geglentzeget. “Mah, i bizzat nètt, ’z izta hèrta tortemitt in vüaz disa stòrdja von “obbligo scolastico”
“Oh azzar gea kan taüvl disar Obbligo Scolastico”. Ber ’z hatta khött asó iz gest an altz baible allz krump, ma asó krump ke di nas hatt tokart danidar. ’Z Merle hatt lai darkhennt daz alt baible: ’z iz gebest di maistra Adelina boda hatt gehatt gelirnt vor mearar baz sèrtzekh djar in di schual von tal. “ I gea zo reda i pinn preside, dar sèll khopfar mucht auhöarn zo tormentara di khindar von pèrgn.
Asó ingratzia vodar alt maistra ‘z Merle hatt gemak gian in di schual von lem, un laise laise soinda zuargånt åndre khindar o. Z’ khinn iz aukhennt a guatz mentsch, un balda dar Menòkk un da alt maistra soin gånt durcht da lest prukk un soin nemear gekheart bidrumm, ’z Merle hatt genump in platz von alt vodar mül azpi maistro in di schual von lem.
Dar lest katzador
Dar lest katzador vo pern iz gest dar barba Måndo. I gedenkh gearn di stube pinn ovan, di pånkh un in khast von sklöpp, vünve, ummadar is nètt gest gelaich in åndar. I höar, sovl biz berat gest gestarn, moin barba bodamar aukontart disa stòrdja. “’z ista gest dar hummar, in di sèlln djar ma di bèlt is gest pezzar, di laüt soin gest güatar, bar soin furse gest mearar kontent o. Vil vert di katza iz gest daz uantzege bodaz hatt gètt eppaz z’èzza, miar un moin khindarn”. Asó hattar aukontart dar alt månn. Dar hatt hèrta gehaltet in maul di pipa, un a tiabas a bòtta, hattar augehöart zo reda un hattze ingevüllt pitt tabàk, dena izzar bidar vürgånt. “Lüsan pua: “ ’Z iz sa gest auz pa lånngez ma in sèll bintar hattz gehatt gesnibet asó vil ke in pa beldar izta no gest dar snea hoach. Biar katzadör håmz gehatt dèstar gian nå in vichar boda soin khennt hèrta nempar in lånt zo süacha, se o, eppaz z’èzza. Daz letz vor se iz gest guatz vor üs. “Mors tua vita mea”. Asò hattar khött dar Barba in latòi bodar hatt gehatt gelirnt alz tschirigòtt. “In sèll morgas hattz bidar gesnibet un i un moi vatar soin gest afte di tritt von kamùtz ma pen in snea habar gemucht khearn bidrumm abe pa pèrge un gian tschèrm in inn tiaf balt. Dar alt balt, asó hattaren gehoazzt dar sèll sraibar gekhennt in da gåntz bèlt, boda hatt gesribet übar ünsarne pèrgn”. Di månnen, in di sèlln zaitn, soin gånt asò stille in pa balt, ke in ta vo haüt, bosa alle hokn, un alle bölnse machan höarn, iz malamentar vorstian bia da håm getånt. Dar Barba iz gånt vür zo kontara: “’Z iz gånt bint un snea balda, allz in an stroach, i un moi armar tata, håm gehöart lürnen, est hattz parirt an öbe, dena squase a khatar. Dar per, saibaraz khött åna zo reda, asò azpi da khånen tüan lai di laüt von pèrgn. Bar soin gånt zuar, laise, laise. ’Z gelürna iz khennt auz von an loch lugart zbisnen in skaffan, augedekht pit raisar, burtzan, basan mistnazz von snea. In untar iz gest tunkhl ma daz sèll gebruntla bobar håm gehöart iz gest sichar von an perle. Moi vatar hatt ågezüntet a låmpada bodar hatt hèrta någehatt, sidar azzar iz gekheart bidrumm von miniare von Bèldjo. In timpl liacht habar gesek, zboa perla rodlnse drinn in loap. No haüt” hattar khött dar barba, “vorsteade nètt ombromm moi vatar hattze geböllt trang humman, ma zerte vert tüatma di sachandarn åna zo bizza ombromm, ma tüatze e basta. Bar håm gestekht di perla in de rukhsekh, un loavante saibar gekheart bidrumm humman. Bar soin gerift iz gest palle nacht. Laise, laise, habar auzgenump di vichela, boda soin lai gelofft zo lugarase inn hintar in hauf von loap. Di muatar, au in haus, hattaz gehatt boroatet barma vlaischbröde, biar håm getrunkht åna zo reda un soin gånt garade in pett”. ’Z iz gest alz stille, un biar håm gelüsant in atn vo dar nacht åna zo reda. Dar barba Måndo hatt gezoget in di pipa un hatt bidar ågeheft: “Di perla soin gest aftaz sichar, nidar in stall drinn in loap. Allz an stroach in di stille vodar nacht habar gehöart an lången bruntlar, biar soin gestånt vest zo lüsna. Dena habar vorstånt: ’z soinz gest zboa groaze pern. Bar håm geschauget auz pa vestar un soin darstånt. Bar håm no gehatt gesek in per, ma nia sött groaze vichar azpi di sèlnen. Di zboa bestiù håm gekhratzt un geschupft au pa tür von stall zo djukhase abe. Sa håm geböllt soine vichela un iz gest djüst asó. Laise, laise, zoa nètt zo machanaz höarn, saibar gånt nidar in stall un håm auzgelazzt durcht ’z vestarle von hennen di zboa perla. Di pern håm gevånkh di khlumman pinn maul un soin gånt au pa Plètz, zuar in Krodjar. Bar hebatnse dimear gesek”. Asó hatta aukontart, laise laise, pitt soinar votze bode nia bart vorgèzzan, dar Barba Måndo.
Shemall biar
Lüsan. Lai asó makma åhevan zo kontara a stòrdja az pi biar: lüsan. Tausankh vert hånnez übarsetzt pin belesche verb: “Ascolta” ma ‘z hattmar nia parirt djüst, ’z hattmar hèrta eppaz gemenglt.
In an tage hånne getrofft daz hailegarste vo alln in gepet, daz eltarste gepet, daz earst gepet von liabarste folk: Shemà’ Israel A. Eloqenu A. Echad. Veaavtà et A. Eloqekha bekol levavekhà uvkol nafshekhà uvkol meodekha. Lüsan Israel, dar Hear iz ünsar Gott, er iz ummadar. Azta sai gebaiget soi nòm vor hèrta. Alora, lai alora hånne vorstånt. Moine laüt håm khummane kantzü, khummane tentz, zo vaira daz sèll boda khinnt gelest, ombromm da håm nicht zo lesa, ma da kontarn stòrdje, un aniaglana stòrdja iz a gepet. Lüsan-Shemà’ iz no nempar in an gepet balma kontart vo kriage, von sèll kriage, Daz Groaz, un simm djeneratziongen bartn nètt soin genumma zo nemmazaz auz von hèrtz un von hirn.
Lüsan. Daz arm Djitzle hatt auzgemacht ’z kriage affon Isonzo. Alle di vert, moi barba, dopo in earstn börtar hatt gespèrrt di oang vor dar iz vürgånt, un dena, sovl bidar hebat geredet pinn gaist von an altn tschell, hattar bidar ågeheft. In sèll morgas o, ’z Djitzle iz gesprunk auz vo dar trincea, ma squase subito hattz gevuntet a guatz loch zo lugarase. ’Z iz lai drinngesprunk un izzese augedekht pitt earde un khnottn, zo nemmase ar von splittarn boda soin geflattart atz alle di saitn. Asó, halbe bograbet drinn in körpar vo dar earde izzese gehöart sichar, oh ja, ‘z hebat no gesek khemmen nacht, ’z hatt gehöart, ke vor in sèll tage o beratz übarlebet, hèrta azta GottarHear hettaten geholft. Dopo a bailele daz arm Djitzle iz hiintschlaft, ombromm in letzarstn sachandar o, laise, laise, an lestn gebentmase. Allz in an stroach iz khennt darbekht von an månn boden hatt getretet afte akhsln un affon pauch. ’Z iz gest a kapitåno odar furse a kolonèll dar hatt nètt gedenkht garècht moi barba. Vor a senjele niamat hatt offegetånt ‘z maul, vor alle håmda geredet lai di kanü. Ma in an moment rue, dar ufitziar hatt khött in soldedle, squase gaülante: ” Rette di Fahne”. Daz arm Djitzle izzese nètt gemövart. Dar ufitziar izzese dartzünt, un hatten geschaft prüste: “Rette di Fahne!” Ma no a bòtta dar månn hatt nètt gemacht fenta. Dopo a pizzle ‘z Djitzle hatt gehöart kratzan in revolvar hintar, untar in èlmo, un bidar, visplante azpi a bippar: “Rette di Fahne”. Asó, laise, ke z’ soina getöatet izta hèrta zait, ünsar paeså hatt geheft in khopf un hatt auzgekukket. Di Bandiara iz gest sèmm, vürtzekh tritt vorå imen, un vürtzekh tritt vorå dar beleschan trincèa. Di khugl hatten gevisplt auz nå in oar afta tschenk sait, un ‘z Djitzle izzese bidar gehukht bahemme züntrest in loch. Disan stroach dar revolvar, hi in rukkn, hatten beagetånt: “Rette di Fahne!” ’Z menndle hatt bidar geheft in khopf un di khugl hatten vortgetrakk di varbe von èlmo afta rècht. Dar paeså izzese bidar nidargepükht. ’Z hatten gekhennt garècht in belesche soldato ’z Djitzle, di boch pellar hattzen gehatt geschozzt zboa vert in huat, baldar hatt geböllt nemmen bazzar, dena hattarda nemear provart. Dar ufitziar hatt parirt soin khennt narrat: “Rette di Fahne” hattar gelürnt azpi a billez virch. ’Z Djitzle hatt gebizzt kartza guat, dopo drai djar kriage, ke zboa vert makma machan fenta zo vela in schuzz, ma drai beratz eppaz kartza vil vor alle, un niamat tüanatz. Asó, izzese gekheart zuar in ufitziar un izzen abegenummp in èlmo un schauganten garade in di oang, hattzen khött: “Rette di balòttn mein Herr”. Dena sovl biz nicht berat gebest iz augestånt un izzese inviart zuar soin trincèan, ampò ‘z iz gest sichar ke dar belesche soldato hettaten nia geschozzt in rukkn.
Est du püable böllast bizzan bia ‘z izta gånt zo geriva disa stòrdja nèro, un asó muchedarse kontarn gåntz.
Dopo biane passan ’z Djitzle izzese gevuntet pinn schinkhan aubart un pinn snabl in tschokk, un von hümbl abe soinda gevallt tòkkn alladarsòrt, groase, khlummane, holtz, earde, khnottn, aisan, un dar kapitåno... di khlümanarstn soinz gest di tòkkn von kapitåno, odar kolonèll dar hatt nètt gedenkht garècht moi barba.
Dar alt hatt bidar offegetånt di oang, un izzen ingevüllt di pipa: “Rette di Fahne... Rette di Fahne... Rette di balòttn” hattar gevitschlt un a lècharle hatten gepükht ’z maul, dena hattar bidar gespèrrt di oang un hatt bidar ågeheft: SHEMÀ’-LÜSAN un hatt takart an åndarz gepet. Moine laüt kontarn gepet un lüsnen sbaing. Ombromm GottarHear hatt khött LÜSAN un nètt GLOABE!
Di stuaplattn
‘ Z hatt no gehatt in di oarn dassèll boden hatt hèrta khött di nona Tortìa: “ Dar nebl, dar nebl liabez moi khinn, stea au pinn oarn in nebl.” Biavl vert hattzesen gehatt khött, un biavl vert iz, hattze genump zo hentn da alt, guat nona. Est anvetze, izta gevallt di nacht, un da gåntz bèlt iz gest drumauz zo khemma a sbartzez nazzez tuach, bodaz hebat darstikht, un iz ‘z Martinle, hatt gemucht süachan in soi khlumma hèrtz alln in koradjo boz hatt gehatt mengl, zo khemmazan drauz vo dar’n sèlln trauregen stòrdja, in an tage furse hettatzesen kontart soin khindarn gesotzt nidar nåmp in vaür, ma haüt dar uantzege pensìaro iz gest di vort. Dar mucht bizzan, ke daz arm khinn hatt nonet gehatt kompirt acht djar. ‘Z iz gest sichar z’soinase vorlort, ‘z hatt nemear gebizzt bo ‘z izta gest dar Sbånt un bo dar Kåmp, bo daz obar un bo daz untar. ‘Z hettat gehatt lai an grozan lust zo sitzase danidar un zo gaüla alle di zeacharn, boda soine oang håm gehaltet, ma allz ummaz hattz no gesüacht zo venna in djüst bege. Pinn vüaz hattz gesüacht an staige, odar an khnott boden hettat gezoaget bo zo giana, ma nicht, allz umminumm hatt gehatt di varbe vo dar milch djüsto gemolch, un di nacht hatt gekukket her von Hasplkhnott. In nebl ‘z menndle pinn schümma nåm hatt getåntzt soin narrate tåntz. Op un zua, hi unt her, in püable hattzen insinamai parirt zo darkhenna da roat rüst von gehèkhsate menndle, un in sbartz kra bodaz stützt un flattarten hèrta vorånavür. “Da bartnme vennen auzgedorrt nå in tritt von Sambinélo”, asó hattz pensart, benn, allz in an stroach, iz gånt z’smèttra hi in ar groazan platt. ‘Z püable hatt gegrittlt übar dar platt un finalmente izzese gesotzt danidar afta nazz earde, pittnar hånt hattz gegrifft di platt afta åndar sait von staige, est, hebatz nemear gemök veln, ‘z berat gest genumma gian nå in plattn zo riva da humman. Di vort iz gest vorgånnt, dar gabùro izzese gelekk in bege sprinngante, un baldar iz gest sichar z’soina affon djüst bege, izzarse gekheart zuar in nebl, hèrta tiavar, un hatt auzgezoget di zung: “ Lè, lè, njånka disa bòtta hastome nètt gepòkht maladiratar Sambinelo.” Dena, vorzese bidar iz vorlort nå soin fantasian ‘z püable hatt khött Vorgèll’zGott in altn, boda håm gehatt augezoget di sèlln khnottn nå in staige. Balz iz gerift dahumman da alt nona hattz ågeschauget in di oang: “Khümar bodo pist gest åna zo lunnga”. ’Z khinn hatt nia gegloabet z’ soina a lunngarle, lai iz, hatt gegloabet hèrta kartza vil soin fantasian, un iz nia gest guat zo darkhenna garècht bazda da iz gest bar, un bazda anvetze iz gest vals. “Boastar nona, au untar dar hoach skaff von fòrte hånne bokhennt in Sambinelo”. “ Dei, Tschöttar nètt, ai da nåmp in vaür, ke du pist mist nazz un gevrort, a bòtta odar d’åndar vòstodar au di stèchan”. “ Ma ’z iz bar nona, i hån gehöart allz an stroach, a sölla gestånkh vo gepratate öpfln, un dena hånne gesek an groazan sbartzan kra, un an lestn imen: in Sambinelo... ågilekk roat”. “Å liabez moi khinn du barst hèrta stian an armez djòkkle, vorlort in di fantasian”. “ Ditza khöttarz iar nona, i, in an tage, bart sraim alle moine fantasian in an libar un alle di lusérnar bartenen lesan!”
“ Mudarde ke ’z iz zait zo traga di milch in di haüsar” hattzen khött, da alt guat nona in khinn, schüttlante in khopf.
Tral von ork
In Kontrà Brunelli di sunn iz nonet gest augestånt. ’Z liacht von takh hatt timpl gelaüchteget da khlumma hoachebene pitt soinar loimat gehöst pitt gert un èkhar, un dèllant daz eng tal, boda afte lait zuar in balt izta gest ’z lånt.
Dar lång schatn von Sengìo hatt augehaltet di glåstarn vodar sunn un hattze nèt gelatt valln afte tèchar, ma antånto uminumm di zimmen von höacharstn pèrng håm sa geglentzeget un soinse auzgenump, ròsat un baiz, in an baitn plabatn hümbl.
Dar bintar iz gest drumauz zo khemma, un in aldar vrüa iz sa gest mèchte khalt.
Di Romilda Brunelli khemmante auvar von khèllar hatt gedrukht starch di arm untar un in schièllele bosar iz gebest gedjukht afte aksln, zo traiba vort daz sèll gesnattra bose hatt gehöart pa rukkn nidar.
In hoatar liacht von tage, antånto azze iz gånt affon prunn, di hertn fitzan von mustatz soinar ågespånnt, un a sötta kraistar, ne khlång, ne hokar, ne hetzegar izzar khennt vo züntrest dar gorgl auvar. Sovl bise hettat gehöart epparummaz rüavanse, di Rosetta Brunnelli o iz khennt afte tür un hatt geschauget zuar in prunn.
Gehenk au in traf von tach boda hatt gedekht da groaz vaska, dar laip von dokhtur iz gestånt vest, gestechart von toat. Dar hatt gehatt in mustatz gåntz sbartz ma dar hatt nèt auzgeschaget schaüla, un dar tau vodar nacht hatten gehatt imbombìrt di rüst.
A stordja vo libadar, relidjon, laüt.
I sèlbart, ettlane vert, pinnme gevuntet zo khöda in fremmegen: “Da moi, iz an alta zung, lai geredet un nia gesribet”, kontarante vodar sèlln zung, bodamar håm gelirnt moine altn. Ma iz pròpio bar? Béh, ke ’z iz an alta zung makz niamat abestraitn, ombromm biar lusérnar, redante alle tage, ena zo barnazan, nützpar börtar, boda lai daz lusérnare iz gest guat zo halta vor mearar baz tausankh djar, (dar vèrb khön, bode sa hån genützt haüt da obar, izta in khummana åndra taütscha zung mear) ma ke ’z iz nia khennt gesribet iz o asó bar?
Azpi hèrta daz djüst maz steat tortemitt. Di zung, boda no ’z djar 1600 iz gest geredet vo 20.000 laüt, (ia, 20.000 i pinnme nètt gevelt pinn zere) boda håm gelebet zbisnen in zboa flüss, Adige un Brenta, hatt nia gehatt groaze sraibar, gekhennt in da gåntz bèlt, azpi åndre zungmindarhaitn. Di Occitani baispill, håm gehatt insinamai an Premio Nobel, Frederic Mistral ’z djar 1904, boda hatt gesribet lai in da sèll zung. Ma sichar khön ke da ünsar zung iz nia khennt gesribet iz o nètt bar.
Haüt billaz ren von earst dokument, bobar khennen, gesribet in da alt zung, dar katekismo von djar 1602: “Cristlike unt Korze Dotrina.”
Soinz sichar nètt gest lustege zaitn di sèlnen boda soin gånt übar in XVI un in XVII djarhundart. Di laüt in groazan gåntzan soin gest arm un håm gemucht untarstian in padrù von vèlt ena khummane rèchte, “servi della gleba” håmzaz gelirnt ka schual. Ma allz iz gest drumauz zo bèkhsla bahemme. Groaze schietziètt håm ågeheft zo süacha nå pezzar di natur un zo vorstianasan eppaz mearar bia ’z redjartze di bèlt; i gloabe az sai genumma zo vorstiananaz, khön an uantzegen nåm: Galileo Galilei. Dar groaz schientziatt vo Pisa, pitt soin kanotschal, hatt geschauget au in hümbl pitt naüge oang un, nå in sèll boda sa hatt gehatt khött Nicolò Copernico, hattar gesek ke ’z iz nètt bar, ke di sunn drent umme di earde, ma ’z iz di earde, boda drent umme di sunn. Di khirch un soine faffan un alle di sèllnen boda alora håm geschaft però, soin nonet gest boroatet zo lazza frai di laüt zo pensara bazza håm geböllt, (da soinz furse nonet haüt) soinz gest di sèlnen, sbere zaitn boda, ber ’z hatta gesüacht zo pensara pitt soin khopf iz khennt vorprennt in platz... lente... Azze böllat auroatn alle di laüt boda soin khennt kondanart tra ’z djar 1600 un ’z djar 1602 aftnan söllan schaulan toat, berata nètt genumma dar gåntz Foldjo.
In di sèlln djar hatta geschaft dar diocesi vo Padova, Marco Cornaro, a bichtegar Kardinal boda hatt gemak ren garade pinn Papa, dar Kardinal iz sichar nètt gest kontent zo haba in soi diocesi a söttana khutta laüt boda håm geredet a taütscha zung, boda asó hatt gelicht dar sèlln von protestent vo Martin Lutero. Ma allz ummaz hattar auzgemacht ke:
Bela beratz alora disa “Lor Lingua nativa Thedesca” un bele di “Ville Circonvicine” boda khütt dar Kardinal. Di “Lor Lingua Nativa Thedesca” iz hoatar ke ’z iz di rede boda iz khennt gerüaft pittar zait “Cimbro”. Di “Ville Circonvicine” anvetze, machanaz vorstian ke dise laüt boda håm mengl in katekismo azpi biar, soin nètt lai di sèlnen vodar hoachebene von simm kamoündar vo Slege, ma åndre lentar o, un makma pensarn ke tra dise lentar saida da sa gest Lusérn, un sichar Lavrou un Folgrait. ’Z berat gevelt pensarn ke dar katekismo saibe khennt übarsetzt lai vor di slegar un di lentar umme Slege her (da soin sa alle drinn in:“Li sette comuni”). Un berat o gevelt, pensarn ke di Simm Kamoündar vo Slege odar di Draitza Kamoündar von Lessini håm geredet an åndra zung, baz da sèll bobar håm geredet biar; ma boaztz, pittar zait di zung bèkhslt, un ka Slege odar a Giazza, boda di zung izta quase nemear, izze gebèkhslt vil mindar baz atz Lusérn bose khinnt geredet no alle tage.
In dise lestn månat hånne gelest a par eppaz nidargesribet von Schmeller vor 200 djar übar bia da håm geredet auz a Carbonare, un pinn darstånt, ombromm daz sèll boda hèrta iz khennt gehoazzt: “Slambròtt” iz anvetze djüstez azpi biar.
’Z iz schümma bizzan vo bo ’z ståmpta abe ’z bort: “Slambròtt”. ’Z parirat soin ke di Latine hettatn gehoazzt: “Slapeteri” di Longobarde (a volk boda hatt gehatt a taütscha zung), ombromm balsa håm geredet, hattzen parirt zo höara in rumor von an hunt boda trinkht, slappart apunto. Di Longobarde anvetze håm gehoazzt di Latine: “Pauer” un iz gesribet ke no vor hundart djar ünsarne laüt håm gerüaft di Beleschan: “Pauer”... ma disa iz an åndra stòrdja... Khearbar bidrumm affon katekismo.
Christlike unt Korze Dotrina
’Z parirtme z’segase ünsarne altn, boda dar Kardinal Cornaro hoazzt: “Persone pie” gesotzt ummi ’n tisch in sunta dopo dar groazan miss, ombromm in di åndarn tang bartnsa sichar nètt håm gehatt nè zait nè lust z’stiana nå in sèll boda hatt geböllt dar “Illustriss. Ac Rever. Cardinal Marco Cornaro”. ’Z bartnda soin sichar gest a par alte faffan boda soin gest gebortet aft ünsarne pèrgn, un dena dar notaio, ombromm dar mucht bizzan ke alora ettlane laüt håm gehatt mengl an notaio boden übarsetz daz sèll boda hatt gehatt auzgemacht dar djuditze, nå bazda hatt ågehöart eredità, konfin, straitar vo baibar un asó vürsnen.
Ia ’z parirtme pròpio z’segase di sèlln laüt, boda håm gekhånt alle di nem von èlbar, von roasan, von gegress, boda iz gekressart afte soine pèrng, boda håm gehoazzt in snea pitt vünf åndre nem, un soin gest guat zo khöda ke ’z snaibet in viar åndre manìare, gesotzt gåntze morgas zo khöpfase bia zo übarsetza “transustanziazione” odar “teologale” odar lai a bort gåntz dèstar ma bosa se nia håm genützt: “stampare”.
In libar bosa håm gehatt aftavorå iz gest dar katekismo von Kardinal Bellarmino, boda bart khemmen gemacht haile un “dottore della chiesa” un sa von earstn rige soinsada draukhennt ke da vorstiansanen drauz bintsche.
Ia ’z parirtme pròpio zo höarase bruntln, ombromm soinz di gelaichegen bruntlar bode höar haüt zo tage balma mucht übarsetzan a ledje:
“ Bar möng nètt, bar håm nètt di börtar, da ünsar iz a zung lai geredet, ombromm est dise schietziètt böllnse sraim?”
Furse iz gånt bint un snea in sèll tage, un di nacht iz gevallt palle, furse iztada lai gest dar lustro vo a par khentzan, odar magare iz gebest ka lånngez vorma hatt ågeheft zo hauga ’n au di èkhar, ombromm spetar berata sichar nemear gest zait, bar bartn nia bizzan baz vor a tage ’z iz gest, ma bar bizzan baz ’z hatta khött dar dekåno vo dar khirch vo slege: “Dar Bischofar hatt khött, ad verbum, ke ‘z bill soin gemuant, bort vor bort, un azta ’z bort nètt izta nemmbar a beleschez”
Asó håmsa getånt ünsarne altn, un alora afta earst sait von katekismo vennbar börtar azpi: “componert” zo khöda “composto” un “ghestampart” odar no “Profession de fede”, ma gianante vür da alt zung hattz gevintzart aftn kardinal, aftn dekåno, affon notaio, da alt zung hatt gemacht sraim börtar azpi “Poten” zo khöda Apostole, odar “ghedingo” vor speråntza, “Bolkhonege” zo khöda sapienza, genump von verb, alt hoach taütsch “konege” azpi biar khånen, un gelekk panåndar pitt “boll”. No haüt magapar nützan ditza bort: Bollkhånen zo khöda “Sapienza”. Alle di beleschan börtar håm nia geschedeget dar altn zung, dar katekismo iz gestånt a briaf boda alle di studjosan vo zungmindarhaitn böllatn håm.
I, pinn da, viarhundart un noün djar spetar zo khopfa bia zo khöna “dokument” ena zo nütza ditza bort bodamar parir kartza belesch, alora in libar von Bacher hånne gevuntet “Briaf” un hånz gesribet ombromm an lestn da alt zung gebinnt übar alle ünsarne lòunar.
Haüt von katekismo von djar 1602 soinda gestånt lai zboa kòpie, ummana alla schupart, di sèllnen boda in di djarhundart håm pensart ke zo zèrra ’n au un zo djukha vort in libar, hebatnsa gemacht auzstèrm di zung, håm gevelt allz.
VODAR TÜNKL VON URALTN ZAITN……
Da alt nona hatt postart afti platt da råman groaz batzina drinn pidar patatan korsentz boda möttet, laise, laise un boda auzgitt a guatz gismakh, furse umbromm hòint 'z soinda drinn di durrn faing un di uvapassa.
Daz roat vodar sunn boda geat òine durch obar Sanbastiò machtse herta timplar, di tünkhl khinnt auvar von tal un hatt sa gidekht da gåntz Prach un alle di Laitn.
Da alt nona gittar nètt patze, di batzina drinn pidar korsentz khinnt gitzoget durch un her pa platt, abegidekht un bidar augidekht, 'z skettele von snupftabak iz nidar un au pa gadjof, palle ler. Nonet niamat un iz palle nacht!
Dar lest glostar sunn darlestze in vestar vodar Marimaistra un… ekko… ma höart vo baitom khemmen vür timpl a schèll…. Sovl bisa nètt hettatn gipitet åndarst vo aniaglan bege khemmenda vür gåntze khüttla botschèz un pantètz pitt schèlln un brondìn, to schèlla in Martzo.
Di gröazarstn, sèmm boza mång, dekhan abe di khèst holtz nå di bege, un stoln bo an arvl tesan, bo a faschì estt, bo a par stökhla. An lestn alle, groaze un klummane, håm eppaz to djukha aftn Martzo.Di tünkhl izzese gimacht dikh, lai dar glåntz von augikrotate snea zoaget a migele in tritt. Aftavorå di groazan puam, un nå di khlumman, püabla un diarndla, niamat billt stian hintar, schèllante in Martzo, sichar vo soin tritt, sichar von sèll boda vür khinnt hòint. Dar vrost putzeget in snabl, raspet abe di gorgl, di vüaz givrort, soin alz ummaz pinn pèrkhschua, dar vrost untar di ummanegl hatt vornichtet di hent, eparummaz hatt vorlort di barìt, di hångas, aftn mostaz von khlumman givriarnda di zeacharn un di snüdrar. Niamat ziagetse hintar, niamat kheart bidrum dahumman…
Ditza khinnt vür afti Obarbisan, aftz Kraütz, nidar affan Knott. Fin di gaistarn höarn au zo beaba nidar pa kuvln untar in Knott zoa nètt zo darsrakha di laüt boda vairn in Martzo. Dar Martzo khinnt augihaüvart umme an bipfl gistekht nidar in givrorate snea, untar durre sittre tesan, drau di estt, di zöllela, an lestn grümane tesan.
Eparummaz züntet. 'Z iz nètt destar züntn vaürndar aftimit in snea, 'z vånk… nonet….provar du…. khearde zuar da, auz to halta in bint….. 'z darlestze dar forminånt… khennt da eråndre auz to halta in bint!
Uminun alle sbaing, di fadige iz vo alln, di selnen boda möchan züntn un di selnen boda zuarschaung. Ekko, 'z hatt givånk! Daz earst laise, 'z kreknda di tesan…tunklar tåmpf heftse laise laise….un alz in an stroach da hoach flåmpa vånk inn in gåntz hauf. 'Z vaür boda hatt gimöttet in aniaglaz gitt auz est in an groazan Martzo.
'Z liacht von vaür macht ummanå alz tage, da tiaf tünkl zorgeat un opfart a gisega vo åndre uralte zaitn. Dar satn von laüt boda zuarloavan darlengartze affon baiz, glentzege snea finn boda åheft dar balt, 'z gikrèkka von holtz boda prinnt plast bait vort in hümbl gåntze håmpfln glòstarn bodase aumischan pinn stern.
Dar larm von gizünta laise laise sbaiget….. Da sèll nacht di khindar gìan z’slava pinn gistånkh von tåmpf in di nas un gìan inintruman vo vaürdar, podjattn, glüat, glostarn un èsch, von klummane laüt boden nåziang an lången schatn khennt auvar von beldar, von basilisko auvar pa krötz boda güllt vaür, von bait tiaf hümbl voll gistekht pitt glostarn. In tage drau iz bidar allz azpe hèrta. Di lestessegen khindar, sovl biz nicht berat, sitzanse schümma „composti“ in di bånkn vodar schual, lirnen ren, lesan un sraim “in bella scrittura” a zung boden nètt gihöart.
Di zait ena zait iz gest gestarn abas, haüt iz dar earst von martzo.
Da alt nona vodar patatan korsentz, bobar alle håm, in di zait izze khennt bisnona un bisauz, un est matse rastn in patze sèmm boze iz umbromm di boazt ke djar vor djar barta hèrta soin a khinn in soi haus boden bart givalln schèlln in Martzo pitar altn schèll vo soinar kua un boda bart vorstian vo eltum daz groaz gischenk boden hån hintar gilazzt soine alte un boda sichar mage nia khemmen vorkoaft.
Napoli 1981
Di sèlnen soinz gest di månat von bintar von djar ’81, dar stoap von teremòtt izzese nonet gest postart. Atz vil saitn di statt iz gest ler, in åndre anvetze vol zèltn. I pin gest gikheart bidrumm in moi statt, Napoli, sidar bintsche zait. Bobrall hatma giarbatet zo macha bidar au di haüsar boda soin gest abegivallt . I hån gihatt givuntet arbat azpi manoval, sbartz natürlich. In di rovölt von altn palètz habar augihaltet di plafón pitt gåntze beldar vaüchtn gihakht vrisch. Bar håm gistützt di sèlln armen khnottn giprocht vo dar zait mearar no baz von teremòtt. Zo tümmana bahemme di kåmion håm abegivazzt di sèlln beldar gihültz pinn ribaltabile. Di lången stången soin givallt danidar pittnan tunkhlegen tümblar boda hatt gimacht zittarn di earde. Alora vil soin giloft pa stiang nidar, ma sait hèrta gest boroatet zo inkiana affon earst zittrar. Balsa håm gisek bia un baz, soinz gest vlüach zo macha untar gian di earde. Biar håm gisaget di höltzar pittnar altn håntsage un az pi ’z iz gånt iz gånt. Bar håm ågiheft zo lega au di puntèlln in di rovölt un soin gånt au un au sin afti tetschan. Di maüs soinaz giloft umme di schinkh her, ma dena a baila zait saibaraz gebont un asó håmsaz nemear gimacht da sèll schaüla skrisl von earstn tang. Bar håm giraklt sin zo pükhanaz, balda di sèllnen von kamou, boda soin gest khennt z’sega di arbatn, soin inkånt djukhante parardja alle di kartn. ’Z izta gistånt afte hent daz zengrate gistånkh von pèrch boda hatt gimacht pensarn afti pèrgn. A vaücht iz lente az pi da iz lente a lånt laüt, mearar baz an uantzegez mentsch un zo mèkkase abe möchatnz soin lai di saette, un a tiabas a botta dar snea.
1) Baz izta gest vürkhennt in di statt vo Napoli in sèll bintar?
2) Bia izze gest di statt?
3) Baz vor an arbat hattar gemacht dar protagonist vo disarn khurtza stòrdja?
4) Bia soinsa gest di khnottn von maurn?
5) Baz hatta gemacht zittarn di earde ettlane vert?
6) Pitt baz vor an ordenjo, di maurar håm gesaget ’z gehültz?
7) Atz baz soinsase gest gebont di maurar boda håm gearbatet?
8) Ombromm di laüt von kamou soin inkånt loavante?
9) Betta gestånkh izta gestånt afte hent?
10) Das schraibar, bia khüttar ke di iz a vaücht?
11) gedenkhtzar eppaz ditza khurtz stördjele?
Az ditza iz a mentsch
Eråndre boda lebet guat gesichart
In aüre labe huamat
Eråndre bo dar vennt khearante abas
Eppaz barmez z’ezza un tschellege oang
Vorstaz az ditza iz a mentsch
Bo da arbatet in tschok
Bo da net khennt ruhe
Bo da straitet vor a halbez proat
Bo da stirbet um in an ja odar an no.
Vorstaz az ditza iz o a mentsch,
Åna har un åna nåm
Åna mear z’soina guat zo gedenkha
Ler di oang un gevrort in laip
Az pi a vröss in pon von bintar
Gedenkht ke ditza iz vür khent:
I schaffezaz dise börtar.
Schnitzlze drin in aür hertz
Stianante da humman gianante pa bege,
Ben dar lékaz nidar un ben dar steat au
Lirntzen aürn khindar.
Odar azzaz untar gea ’z haus
Azzta dar béata au haltaz
Azzta aürne sünn khearnaz in schnabl.
Primo Levi.
Kriage boda bart khemmen
‘Z kriage boda bart khemmen
Iz net daz earst. Pellar
Soinda gest åndre kriagar.
Balda daz lest hatt augehöart
Soinda gest söttane boda håm gebunnt
Un åndre boda håm vorlort
Tortemitt in sèlln boda håm vorlort
Di armen laüt håm gehummart
Tortemitt in seln boda håm gebunnt
Di armen laüt håm gehummart alz ummaz
REFERENDUM VO DAR PROVINTZ ZO NEMMA VORT REGELN
Bas’s khinta gevorst pin referendum
“Bia ma macht gian vür di schual un biavl gelt ma get zuar in schualn
paritarie ”
Bölltar az da khemmen vort genump di regeln vo dar ledje vo dar provintz von 7 agosto 2006 n.5(regeln vo dar schual in trentino):
-dar komma 7 von art. 35, khütt:”dar plan vo dar provintz nimp å ke in di provintz soinda schualn paritarie";
-un dar artikl n.76 bo da inrichtet:
"Art. 76
baz da khint å get in studentn von schualn paritarie
1. Zo zichara in studentn von schualn paritarie von earst un zwaite stepfl darkhennt pin artikl 30 das gelaichege von åndarn azo az pi da bill dar art.33 vo dar kostitutzion un zo helva nå in famildje,di provintz tragt vür bazda khint augehaltet in dizan artikl.
2.Di hilfe soin vor:
a) di studentn bo da gian in di schualn paritarie von punkt b;
b) di schualn paritarie lazzante auz di selnen bo da håm gevånkt vo dar provintz in kompito zo boroata vor an arbat azo az pi da auz macht dar art. 36.
3.Di provintz mage darkhennen in studentn khött an komma 2 gelt zo helva zhaln baz sa zern zo schraibaze in un zo lirna in a schual paritaria nå bia un baz ‘z khütta dar regolament,haltante guat baz da khint gebunnt in famildja.Di provintz mage machan konventziongen pin schualn paritarie zoa azza machan ze daz sel bo da dizar komma bill.
4.Di provintz mage gem gelt vor di arbat vür getrakt un vor di sachandar bo da khemmen guat in schualn paritarie von komma2,punkt b,bo da darzua:
a) håm gearbatet almeno drai djar in di provintz vo tria;
b) nemmen å alle di studentn bo da se inschraim,bo da zornirn zo giana nå in prodjekt vo dar schual,fin azta soin pletz gianante nå un nå azo az pi za vür khemmen.
c) hom ågenump an statut bo da auhaltet ke da arbatn åna zo gebinna gelt un bo da sichart zo lazza segn bia’s khint genützt,bazza vången un biavl da zern;
d) di laüt bo da drin arbatn muchan khemmen tratart az pi da khint auz gemacht von kontret von beleslånt
e) håm an koledjo laüt vo da nå schauget in konte un ummaz vo dizan laüt sai zornirt vo dar djunta vo dar provintz
5.Di provintz mage darkhennen in schualn paritarie gescribet in komma 4,gelt zo khoava di libadarn,zo halta na au studentn bo da håm mearar mengl un vor di auzlendar nicht merar alz da sel vo da khint zuar get in schualn vo dar provintz selbart.
6.Di hilfe von dizan artikl muchan nå stian in sel bo da auz macht di provintz in soi progråma. Mit an regolament khinta gerechtet bia ma tüat zo geba zuar di hilfe vo dizan artikl nå in numar vo studentn un in baz un bia ‘s khinta gelirnt in di schualn paritarie. Dar regolament rechtet o bia un ben ‘s khemmenda au gezhelt di hilfe un ben dize möng khemmen abe gestritet
7.Fin in tage bo da dar regolament vor gesegt von komma 6 khint net gemacht guat geatma vür pit dar ledje bo da da sa iz?
Tria,15 setembre 2007
DAR PRESIDENT VO DAR KOMISION
VON REFERENDUM
Prof.Fulvio Zuelli
Mod. 38/Ref
PROVINTZ VO TRIA
BIA ‘Z KHINT VOTART VO ZÈRTE KATEGORIANG VO ELETŐR
DAR BURGEMAISTER MACHT BIZZAN
ke,gianante nå in art.60vo dar ledje vo dar provintz 5 marzo2003 n.2 un vor in art.1vo dar ledje 15 genaro 1991 n.15 di eletör bo da net soin guat zo stiana zo vuaz alumma mang votarn in an iaglana setzion von kamou un macht bizzan ke
Soinda ingestellt di setzion eletorali N. ____________________________,
darkhennt pit soin symbol ona stepfln bo ma mage in tretn pin karötzle un da soinda kabine gemacht aposta zo maga votarn destar. Alle di eletör bo da net soin guat zo stiana zo vuaz alumma mang votarn zoagante pit dar tessera elettorale in certifikat von doktur.
ke nå in art.1von dekret 3 genaro 2006 gemacht ledje 27 genaro 2006 n.22 di eletör sber khrånk bo da net magn au stian von pet un håm mengl von makine zo übarleba mang votarn in soi haus. Dize eletör 15 tagn vor in votatziongen muchan sikhan in burgemaister von kamou vo sa soin ingeschribet zo votara ke da törfan votarn ka haus,gebante in gåntz indiritzo. Pit diza dikiaratzion muchtma o sikhan di tessera eletorale un di khart von doktur bo da khüt baz vor an beata ma hat un ke ma mage net lazzan ‘s pet.
Di khartn von doktur khemmen gelazzt ena zhala un ena marke.
Von haus von kamou, li _________________ 2007
Dar burgemaister
Gepet
I boazez
Du pist in di schümman
Un no mearar
In di schaülan bettadarn.
Du pist in di pestn varm
Von doin altn khirchan
Un no mearar
In di letzarstn beng
Von ünsarn armen stattn.
I boazez
Du pist boda bortn ünsarne khindar
Un no mearar
Bosa sterm
Az pi sarèttela ena nia
Zo haba offe getånt di vettrech.
Du pist tortemitt in zimmen
Von moin pergn bodamar soin asò gearn
Un no mearar
In bazzar von meer
Bodamar macht a söttana vort.
I boazez
Du pist zöbrest doin hümbldar – natürlich –
(vortzaigme azzede vluach)
Un no mearar
Züntrest dar hölle.
Du pist in alle di khnöttan maurn
Boda hat gemaurt moi vatar
Un no mearar
In alle di maurn von moi lånt
Boda abe valln.
I boazez
Du alumma pist moi muatar
bodamar bermp di hent
in soi långes haar.
Un no mearar
Du alumma pist moi muatar
Boda nemear gedenkht
Bia i hoazzme.
Du alumma pist allz un bobrall
Moi Gottarhear
Ombrom hoint vinnede nindart ?
Tönle Bintarn
Earstar kapitl
Vo auz an oro in balt, azpi a billez vich, boda hüatet un paitet azta òine gea di sunn, vorz geat pa kampigl zo vüatrase, hattar geschauget zuar soin haus, un zuar in lånt sèmm untar tortemitt in bisan. Daz guat gesmekh vo holtztåmpf iz zorgånnt in rosate un violate hümbl, un di kree håm geflattart pittnåndar, rüavantese.
Soi haus hatt gehatt an albar obar ‘z tach: an billn khèrschpuam.
Dar khèrn boden hatt gemacht aubaksan iz khennt domgetrakk vonar troasl, ettlane djar vorånahi; ja, pittnan skitt in flattran, un in an barmen lånnges dar sèll såm hatt geplüant, ombromm, ummadar von soin altn, a khutta djar pellar, zo halta’n auz di bèttadarn, hatt gehatt gedekht ’z tach pitt naüng stroa, un daz alt, untar, pittar zait, iz darvault un izzese gemacht bas.
Asò, izzar augebakst dar sèll khèrspuam.
’Z Tönle Bintarn schaugante hatt gedenkht, ke alz khinn au, gement azta iz gest dar rokk, izzese gekrablt au aft di sait von stall, sèmm boda daz groaz tach schiar geat hi in perge, un ummana afte bòtta hattz gèzzt alle di khlumman khèrsan, süaz un sbartz, vorda beratn khennt di troasln un di mèrle zo legada in snakk: da soin gebest azpe dar hone, un vor tage lång, di varbe von soin saft izzen gestånt afti hent un ummiz maul her, un ’z bazzar von Prünndle hattzen nètt dartånt vortzobèschase. Ka herbest hattma gemak seng daz timplroat von loap no vo zöbrest in Moor abe, azpi a flåmma boda hatt gelaüchteget; dar khèrschpuam hatt gemacht asó schümma daz arm haus, ke ma hattz lai auzgenump vo alln in åndarn.
Est, in sèll abas vo ditzembre, di raisar soinz gest sbartze skritzegar in plabe von hümbl, un az nètt berat gebest vor dassèll venle tåmpf boda auzizkhennt untar di tèchar, di haüsar von khlumma lånt hettatn auzgeschauget alz ummaz pittar earde gedekht pitt snea.
(Ünsarne haüsar in di sèlln zaitn håm gehatt khummane khemmechar: lai a khlust vo dar groasan khåmmar hatt auzgètt untar ‘z tach, un sèmm a zumma pitt rüatla smaltart pitt krea, hatt darlesst di glåstarn: asó dar tåmpf izzese gezoget durch da gåntz tetsch haltante a guata hitz obar ‘z haus, un hatt getempft un darhertart di lèrchan travan, haltantese auz vo dar zait boda iz vorgånnt).
‘Z iz gest vort von lånt sidar noün månat, ’z hattze gelatt höarn an uantzega bòtta, vo Regensburg, balz hatt bokhennt an tschell boda iz gekheart bidrumm in Beleschlånt. Asó, izzen gest gånt.
Azpe hèrta, sidar az nemear iz gest a khinn, aniaglan bintar, hattz gemocht gian drai, odar viar vert aftn månat, übar in konfì pittar karge.’Z hatt auzgetrakk schua pinn brokkn vor di månnen un gerüsta vor di baibar, un iargeprenk anvetze, tòkkn zükkar, pråmpbòi un ridln tabakk; un pinn an uantzegen viazo, azzen berat gånt guat, hettatz gebunnt genumma zo khoava a ster gerst odar sürcha mel odar a stukh gesaltzatn khes odar a par stokhvisch.
‘Z iz nètt gest dèstar, ombromm darsidar ’z djar 1866 di dèstarn baichela soin gest gehüatet von finéntz, boda nètt hèrta håmse durchgelatt gian; asó, alle di vert bosa håm gehöart hokn:“fermi altolà!“ håmsa gemocht abelazzan di karge un inkian. A tiabas a bòtta, di tregar soinse gelekk panåndar un håm auzgemacht vorånahi pinn finentz, ke da hettatnen gezalt a silbrana liara vor aniaglana purge, asó soinsa gånt übar in konfì åna vort, lazzante valln ’z gèlt drinn in huat vo umman odar von åndar. Pinn Tönle soinse gest gelekk panåndar viar tschelln von lånt un, sin bosa håm gemak, soinsa gånt nå in spurn von slit; dena soinsase gezoget inn in tiaf von balt, un zoa aztase niamat barn, håmsa getretet inn untar di vaüchtn, sèmm boda dar snea steat hèrta gevrort. Au höachar, untar di zimmen, håmsa gehatt soine staigela lugart in zbisnen in krötz. Daz birsarste iz gest gian nidar afta åndar sait, atta sèll von Fråntz Joseph, nètt peng in djendarme von khoasar, ma peng in slavin, boda ettlane vert soin gerütscht abe von zimmen nidar pa slurn. (‘Z iztada no, berda gedenkht an vatar, boda hatt gemacht in schuastar; dar iz gest khennt untargevånk nidar in Vallone delle Trappole. ’Z håmen gevuntet in agosto di hunt von schavar, un afti akhsln, hattar no gehatt gepuntet in sakh drinn pinn zokkln).
Zo machaz khurtz, in lentzmånat von sèll djar, boda åheft ünsar stordja, ‘z Tönle Bintarn iz någest zo kheara bidrumm dahumman pittnar karge afti akhsln. Azpe hèrta, balsa soin gest nåmp in lånt, di tschelln soinse gelatt un aniagladar hatt gevånk soin staige, zoa nètt zo machase barnen; laise ma pittnan sicharn tritt iz iz gånt nidar pann Platapech. Di krèppela håm gepizzt in gevrorate snea bodada no iz gest, hi un her, in schatn. In mindar baz a halba’n ur beratz gest dahuam pittn khindarn un pitt soin baibe, zo rasta un z’slava in daz barm un aftaz trukhan. Zo traga ’z geplèttra bo ’z hettat gehöart, beratnda gånt spetar soi baibe un dar Peatar, dar eltarste sunn.
Balz hatt gehöart «altolà!», iz darstånt mearar no baz azzen hettatn draugeschozzt; ma ’z hatt nètt sèmm gelatt di karge, zo maga loavan bahemmegar, ‘z iz gest kartza nåmp in lånt, balamång dahuam, un pittnan sprung zuar in tal izzese gezoget ar a bege. Sèmm untar iztase gest boroatet dar åndar finåntz un asó, azpe ’z hatt getretet danidar, hattzese gehöart pòkhan pan an arm un hatt gehöart in hokar: «Vest! Du pist gevånk.» ’Z iz gest sèmm, balsese iz gehöart vången pan arm, boz auzizimplikst un pittn stèkh hattz gètt an stroach, ena z’schauga bo. Dar finåntz hatt auzgètt an sroa un iz gevallt danidar. Iz hatt håntgelekk zo loava pa balt nidar, boda sa håm geplüant di staüdla von bipparn; ’z hatt gehöart di schüzz un di khugln boda håm argeprocht di raisla von puachan obar soin khopf un dena hokn: «Halt, halt, halte au» un di kre boda håm gekraket un an darsrakhatn mèrlo un bidar: «Halt, halte au, bar håmde darkhennt!»
’Z izzese augehaltet in an platz boz hatt gemak seng ena zo khemma gesek. Di zboa finentz soin gånt nidar pa etzan; ummadar hatt geholft in åndar, boda hatt gehaltet ’z snaütztuach gedrukht affon khopf. ’Z hatt gebarnt ke da soinse augehaltet a pizzle zo khöda zboa bort pinn alt Ballòtt, boda drå iz gest zo boroata ’z èkharle zo sena di lisan; da soin gånt durch pa bisan von Grebazar, da soinse no augehaltet kan pach un sèmm, pinn loavante bazzar, håmsa darnetzt un argebèscht in boplüatate khopf, un an lestn soinsa gånt zuar in earstn haüsar von lånt. Alora hattz ågevånk zo loava nidarbart. ’Z hatt abegelatt di karge in seradjo von Spille, un asó iz gerift dahuam no bahemmegar. In biane börtar hattz khött in baibe un in vatar, bia ’z soinda gestånt di sachandar, ’z izzen augenump eppaz z’èzza un iz gekheart bidrumm in balt zo lugarase untar inar skaff boz hatt gekhennt garècht. An ur spetar, finantzìarn un pintarn, geschaft von an ufitzìar, soin sa gest in lånt. Da håm gesüacht durch daz gåntz haus, von khèllar sin au afti tetsch åna nicht zo venna auz baz armot. In stall, dar pon izzese gebest augehöachart von an mètro, peng in mist un di ströbe von gåntz bintar, vor dassèll di snaris von öm iz gelånk au atz vestarle, un se pittnan groazan gait, håm gemak auzseng di etzan von Poltrecche boda sa håm geplüant di sempümmala. An ufitzìar hatt gemacht mövarn di sèks öm un di drai lempla z’ sega bida furse dar kriminàl izzese gest lugart sèmm untar. An lestn hattar geschaft alln in laüt vodar kontrada azzase håm zo lega vorå in haüsar. Pittar rede von napoleté hattar khött: «A belesar finåntz iz khennt sber ferirt, machante soi arbat, bar bizzan ber ’z iz gest, un eråndre o boaztz. Azta in bintsche zait dar kriminàl machtze vür barparda haltn da kunt. Senonda....» Un aso hattarz gelatt valln, machante di vaust. Dena izzar gånt vür: «Azzaren helft odar azzaren gètt herbege bartetar soin gehaltet schult eråndre o. Hattar vorstånt!» Niamat hatt khött a bort, lai an altar månn hatt gebruntlt eppaz azpe biar boda sichar di åndarn håm nètt vorstånt. «Geabar» hatta geschaft dar ufitzìar soin månnen. Un zboa vor zboa soinsa gekheart bidrumm zuar in lånt pan begele auzgezoünt pitt stuanplattn. Bosa soin pasart, di hunt håmen någepèllt.
Bazda ’z Tönle Bintarn hatt getånt in finåntz, hattmaz lai darvert in gåntz lånt, bahemme sovl bida berat gest dar telèfono, ånka azta nonet khummadar iz gest. Dar pretór hatt geschaft azta khemm någesüacht; dar untarprefèkt hatt gerüaft in khunege komisardjo von pintarn, in komandånt von finentz un in sèll von karabinìarn. Ma daz meararste vo alln hattmasan geredet in di botege von Puller, dar barbìar un schuastar, boda hatt zuargelest un auzgelatt informatziong vor übartregar, pintarn, impiegètt un birtn, botegìarn un furìarn, manèkkar un kentsch, katzadör un faffan.
No daz sèll mal, antånto azza håm gèzzt, di ufitzìarn vodar draiunsèrtzegaren kompanjia håm geredet übar daz sèll boda vürizgestkhennt. A par djunge ufitzìarn von Piemonte håm obarkhött bia ’z tüanda dise laüt, un bi bill da soin; da håm o gedenkht in sèll stroach boda dar kapitå Casati, hatt gemucht gian pittnar kompanjia bersaldjiarn auzohalta a hundart månnen boda, åna zo vorsa nicht niamat håm geböllt auzhakhan gehültz in di beldar von kamou. Baz gloamsa disedanen... Ma dar tenente Magliano, boden hèrta izzen gètt zo tüana zo nemma zèrte djunge vodar hoachebene soldàdo untar imen, izzese gedenkht ke dar sèll boda hatt gehatt ferirt in finåntz, iz gest pròpio untar imen baldar er, djüsto auz vodar schual, iz khennt geschikht azpi djungar ufitzìar in ünsar lånt, un asó hattar lai geschaft alln zo hakhaz abe un hatt gemacht singen an kantzu bodar hatt gehatt geschribet er sèlbart nå inar altn melodì. Dise soinz gest di börtar von kantzù: "Sul cappello portiamo un trofeo dei reali di casa Savoia lo portiamo con fede e con gioia viva l'Italia e i suoi sovran, scavalcheremo le mura di Trento"
Pensart, ke ’z Tönle Bintarn vor ’z hatt gemacht in alpì pinn sottotenente Magliano, iz gest a soldàdo vodar landwehr in Budweis auz in Boemia, pinn madjiór von Fabini. Balz hatt gehatt verte in soldàdo dòpo viar djar un iz gekheart bidrumm dahuam, ünsar lånt hatt gehatt gebèkslt padrù: in vuaz von Franz Joseph istada gest inngetretet dar Vittorio Emanuele.
In ta’ darnå in sèll schaüla sachan boda vürizgestkhennt, ’z baibe von Tönle iz gånt in lånt pitt zbölf odjarn un a par kile zükkar in di spòrtl. Vorse iz gånt durch in platz von prunn, izzese augehaltet hintar in kantou von Stèrn zo ziaganar abe di fötsch un zo leganar å di hosan un a par vairtaschua, dena izzese a pizzle hergezoget un iz gånt sin kan haus bose hatt gesüacht; di iz gånt lai garade au pa stiage von avokàtt Bischofar. Dar avokàtt, azpe dar hatt gehöart di tritt afte stiage, iz khennt auvarzalt, zo macha inngian daz arm baibe. Dar hatt vorgeschikht da khlumma nètza bodar sèmm hatt gehatt zo haltanen a pizzle kompanjia un zo bischa ’n abe di kuadre vo Garibaldi un Mazzini pittar hånt postart afta bait stirn. Dar mucht bizzan, ke vo djungom dar månn iz gebest pinn Daniele Manin in Venezia un dena pittar Zimbrische Ledjon au in di Vesandar zo geba kontro in österraichan un in kroèt von Radetzki.
«I boaz sa allz» hattar khött zuar in baibe un hattz gemacht nidarsitzan. «Vor a pizzle zait, aür månn, beratz pezzar azzarse nètt lazz seng ummanåndar. Izzar nètt sa gest gånt in ar bòtta auz in Stiria z’ arbata in di gruam vo aisan? Odar? Bènn, azzarda bidar khear zo giana, siånka azzar iz åna kontràtt; in bege khenntaren. Un dena bartar boll vennen bia zo schikhanaz her a pizzle gèlt zo ziaga vür; an lestn iz hèrta pezzar in di miniarn vo aisan baz in di khaich. I hån sa geredet pinn questor, ma asó azpida da soin gånt di sachandar, bartz soin mèchte sber, est azpi est, azzarsan mage drauzkhemmen bolvl. Pittar zait, furse bartma eppaz mang tüan. Vor dise earstn månat barte süachan zo machanaz eppaz håm zo pit von monege.» Dar avokàtt Bischofar hatt geredet ainfach, un åntze, baldar hatt geredet pinn laüt von lånt hattar genützt mearar börtar in da alt zung alz atz vitschentinar odar atz belesch, asó håmsen vorstånt pezzar. Verte zo reda, hattar gegrüazt daz arm baibe un hatt nètt geböllt, ne in zükkar ne di odjarn, ma lai az trage an gruaz soin altn tschell, Christian Sech, pasarante vorå soin haus.
Di nacht darnå ’z Tönle hatt bidar audarbisst in bege zuar in konfì. Ma zoa nètt zo machase pòkhan, ombromm sichar di pintar un di finentz håmz auzgepitet, hattz genump in bege von Kaldiartal un dena nidar pan Porsigtal, sèmm beratada sichar niamat gånt zo paitanen ombromm, ’z iz gest kartza ar a bege un soinda hèrta arkhennt ettlane slavin. Sin az iz gest ledrå, un dar snea iz gebest makkat hattz gemak åhaltn di snearoaf, ma spetar, au afte zimmen hattz gemucht piantarn di krèppela in ais, un dena nidarbart hattz gemucht sprentzan pittnan sbern stèkh un stützanse pittn vèrsnen.
In sèll abas iz gerift a Castelnuovo un hatt geslaft inn aftna tetsch, in tage darnå iz gånt a Castel Tesin boz hatt gekhennt di bittova von an arbattschell. Sèmm hebatz sichar gevuntet a guatz pett un an pjatto supp.
Di bittova hatten aukontart alle soine beata un allz daz letz bodar iz gest vürkhennt. Dena hattzen khött, ke sèmm, in sèll haus, beratz nètt ågestånt boll azzese auhalt kartza lång, un hatten gevoalt zo legase panåndar pittnan nevodo dar soinen, boda hatt vorkhoaft ståmpn un hettat augevånk in biane tage zo giana auz pan Österraich. Dar nevodo iz gest drumauz zo giana a Pieve, zo khoava di ståmpn, sèmm hettatarse gemak khoavan er o. ’Z gèlt hebatzesen geliget si, di bittova, un baldar berat gekheart bidrumm hebatarse abegetzalt pittnan zis von vünve vor hundart, azpi da usitarn di rèchtn laüt.
Vorz hettat khött ja odar nètt, ünsar menndle hatt geböllt earst ren pinn nevodo un höarn bazarda hettat pensart er. Ettlane vert, balz iz gebest übar di bèlt, hattz getrofft dise laüt a pizzle stråmbat, boda håm vorkhoaft ståmpn; da håm augehenk soine sachandar pittnar kubl gezoget au nå in ar khirch odar inn untar in an hof, un daz schümma iz gest ke da håm nètt vorkhoaft geplèttra boma hatt genützt, azpi ’z hèrta vürizkhennt in di sèlln zaitn: gürtlndar, zèltn odar loimat, ma lai kartn gevèrbet pitt hailege odar åndre, drau pitt stòrdje von vorgånnatn djar; un alle, schaugante, håm gemak vorstian dèstar vobaz ma hatt geredet åna zo khåna lesan o. Iz sèlbart, ’z Tönle, in an paran sunta, izzese augehaltet långa zait zo schauga di figùrn odar zo provara zo lesa un zo strolegàra übar di Bibl odar in khoasarraich vo Ruam, insinamai übar di rössnar von Khuneg Arthù odar vo stattn vort bait, vorlort in di bèlt, odar no, übar di kriagar von Napoldjù.
Antånto az iz gånt, pensarante übar disan sachandar, iz gerift kan haus boda hatt gelebet dar pua; ’z iz gebest a haus a pizzle auz von lånt, tortemitt in bisan in di lait von pèrge. ’Z izzese vürgemacht; di khuchl iz gest voll månnen un baibar, alte un djunge; ber iz gest gesotzt zo tisch, ber nåmp in vaür, ber gesotzt afte stiage boda iz gånt aft obar un alle soin gest drumauz z’èzza pult un basöln. ’Z Tönle hatt gegrüazt un hatt khött alln guata tschoi un dena hattz khött ber ’z iz un bem ’z hatt gesüacht. Ummadar iz augestånt vo nidar nå in ovan un izzen gånt inkeng. ’Z iz gest a pua boda hatt auzgeschauget pinn an söttan pumblatn mustatz, azpi a gaburo; ma di lången baffan håm gezoaget ke soine zbuantzekh djar hattarse boll gehatt alle. A diarn iz lai augestånt un hatten gelatt platz zo tisch, ’z Tönle alora izzese nidargesotzt. Da håmen gevorst z’sega biz sa hatt gehatt getschoint, ma iz hatt lai genump a püdele snòpz un a kikkera kafè, dena håmsa geredet. Da o, azpe sa kadar bittova, ’z Tönle hatt aukontart baz ’z izzen vürgestkhennt un bia un ombromm ’z hatt gemucht inkian zoa nètt z’soina gelekk in di khaich. Dar Orlåndo, asó hattar gehoazzt dar pua pinn baffan, izzen ågenump gearn zo giana zo khoavanen di ståmpn vor iz o, nå azpidar hatt gegloabet ke da beratn khennt vorkhoaft destrar, ma lai, hattar khött, beratz nètt djüst astomar vorttragast di arbat miar; asó dena azzede hån abegelirtn a pizzle, aniaglaz mucht gian nå soine bege, magare vennbaraz abas in an paran luak.’Z Tönle, nètt habante in briaf zo maga vorkhoavan sèlbart di ståmpn, hebat hèrta gemucht stian untar in pua, sovl biz hettat gearbatet vor imen. Di boch darnå håmsa augevånk zo giana, zo vuaz natürlich, ke di schua un di schinkh håmzase gehatt guat. Affon rukkn, gepuntet pittnan ledran gürtl, håmsa gehatt a kèssle pitt holtz un drinn a hundart foldje schümma auzgebetart un auzgetoalt nå bazda da drau iz gebest gevèrbet. Di sèlln kartn soinz gest di uantzegen sachandar vo kunst, boda vor drai djarhundart di armen laüt von stattn, von lentarn un von masan soin khennt zo khenna. Di Tasoinar soinz gest alte un guate khremar vo kunstsachandar, in di vorgånnatn zaitn anvetze håmsa vorkhoaft züntplèttla, est soinsa gelånk zo vorkhoava soine ståmpn gedrukht nidar a Basånn in da gåntz bèlt, vodar Skandinavia sin durch in India, odar in Sibèrdja un insinamai afta åndar sait von mer: in Perù. Aniaglaz folk un lånt hatt gehatt liabar ummana odar da åndar von sèlln ståmpn, daz sèll boda hatt gevallt in protestent in nòrt Europa iz nètt gånt guat vor di spanjölln; di rüss håm gehatt gearn di auzseng vo Parigi odar Londra un di LaMadonne vo Raffaello, di frantzésan un di olandésan anvetze håm gehatt liabar di kriagar von Napoldjù odar di auseng un di rüstn von ostn fölkarn, di meriké von sud håm geböllt LaMadònne dela Guadalupe un djuditze universali, di österraichan, romåntische auseng von Beleschlånt, un sachandar vo katza; ma alle håm gehatt soin hailege vor se alumma, an halige Joseph a pizzle eltar, odar a LaMadonna eppaz djünngar.
Asó, dise kremar håm gemucht khennen garècht baz z’zoaga in aniaglan klient, konforme biz soin’z gest baibar odar månnen, djunge odar alte, baz vor an gloam da håm gehatt, un baz vor an arbat da håm gemacht. Ma ’z iz no auzgevallt azta in an hof vorlort au tortemitt in balt durch in Galitzia håmsen gevorst Lo Sposalizio della Vergine von Raffaello odar a Pietà von Michelangelo (da soin gånt hèrta pezzar baz di fiaminge) un in di groazan stattn, azpi Vièna, odar Heidelberg, a pilt vo Sant’Antone Abate pinn sboile.
’Z Tönle, un soi tschell von tal, soin gånt bahemme. A Merån, anvetze baz zo giana vür au pa Aisarktal zuar in Prènnar, håmsa gevånk zuar in Venòsta tal. A Naturno håmsa augelekk bankètt vor da earst bòtta, un håm vorkhoaft genumma zo maga khoavan eppaz zo lega ka maul: sbartzez proat un a pizzle tschüdje, gesèlchatn baizan spèkh un a khaile khes; dena ummadar izzese augehaltet a Laces dar åndar iz gånt vürsnen zuar Silåndro, un sèmm, abas soinsase bidar gevuntet un håm geslaft inn aftna tetsch atz höbe. In tage darnå soinsa augestånt in aldar vrüa un soinse bidar gelekk in bege, ’z Tönle afta tschenk sait von tal, dar tschell afta rècht. Da soinse bidar gevuntet drai tage darnå in Glorentz, un sèmm håmsa durchgemacht di nacht, untar di altn maurn vodar statt, inn in an stall. Mòrgas iztada gebest a groaza fiara boda hatt zuargerüaft laüt vo bobrall, auvar vodar Valtellina un insinamai vodar Sguizzera her, un se zboa håm vorkhoaft pròpio garècht. Dena håmsa bidar audarbisst zo giana zuar in ResiaDjoch un soin übargånt in Vorarlberg.
Da soin gånt vür asó, vor zboa bochan, übar di pèrng, un a Landshut, in Baviara, håmsa vorkhoaft schiar alle di ståmpn klasike bosa no håm gehatt, asó, håmsa auzgemacht zo giana zuar Brno, boda dar Giuseppe Pasqualini, er o vo Castèll Tesin, hatt gehatt augelekk a modèrnega drukherai, boda hatt gedrukht hailechla un åndre sachandar asó. Sèmm hebantnsa gekhoaft åndre hailege un Madonne afte kart, un beratn gånt vürsnen zo kråmara. Ma mucht o khön, ke afte ståmpe von Pasqualini hebatnsada draugebunnt eppaz mearar, un hebatnse vorkhoaft iantrar o, ombromm da soin gest gemacht gåntz garècht, di varm soin gest asó natür un lente, ke in laüt håmsen auzgesek sovl azpe bar.
Balsa soin gerift nåmp Krakòvia, dar Tasoinar hatt detzidart zo giana vürsnen alumma, pasarante übar di Karpatze hebatar geböllt rivan in di Russie, magare a Kiev, a Mosca, odar a H.Peatarburg, bodar hebat gesüacht glük legante au botege sèlbart. Dar hatt gehatt gebunnt a schümma gèlt, un no, hattar khött, di paesé boda håm gelebet afte sèlln saitn hebatnen sichar geholft. Vorzase soin gegrüazt, in sèll abas, di zboa månnen soin gånt z’ èzza un zo trinkha in a birthaus, dar padrù, an ebreo vo sèmm, hatt nètt geböllt soin gezalt, ma ankunto dar tschoi izzaren genump a ståmpa drau pinn pòrto vo Amsterdåm.
’Z Tönle, hatt augevånk zo kheara bidrumm zuar humman, ma soinante ena rècht zo macha in kråmar, un ena pasapòrt un khennkart, ’z hatt gehatt lai in kondjèdo alz landwehr, hattz gemucht stian baitvort von stattn, sovl von groasan azpi von khlumman. A Brno hattz gekhoaft åndre ståmpm, schikhantese zo nemma vor iz, pan an åndarn Tasoinar boz hatt gehatt bokhennt nå de bege, auz in Boemia. Gianante pa lentar ume Saltzburg un durch in gåntz Tirol, hattzese vorkhoaft bidar alle, auz baz zboa.
Dar hunt von arm Cesare hatt njånka gepèllt, dar izzen lai zuargånt un hatten gesmekht da fustoinane pruach. Da soin gest ettlane di gesmekh ma alle guat un tschelle un asó, dar hunt hatt lai gemövart laise in sbåntz. ’Z Tönle hatt gesek, gehenk auz zo trükhna affon zou, di hudarn gevrort, ma ’z hatta nètt draupensart. ’Z hatt gezoget ’z vellele, geschupft di tür, un iz vürgånt ena zo khöda bort.
Da håmen nètt gepitet. Dar månn iz gestånt a bailele postart au pan khnöttan gesetz, dena hattar gespèrrt di tür. Soi baibe un soi muatar håm lai sèmm gelatt zo spinna in raist, soi vatar anvetze, gesotzt atz mèlchstüale, hatt geschauget in vaür, baldar hatt gebarnt in sunn hattar lai geheft in khopf un izzen auzgenump di pipa von maul. Dar earst zo stiana au iz gest dar Peatar, boda in an kantou untar in ar lantèrn, iz gest drå abezoslèchta vaüchtane taüfe tortemitt mezzadarn un holtzspan. Dena iz gest allz a geloava un alle soinen gest umminumm, di baibar håmen bratzart un gekhüsst; dar vatar, daz earst vo allz, iz gånt zo stütza di tür, dena hattaren gevånk panan arm un hatten gezoget nåmp in vaür zo schaugasen å pezzar. Alle håm geböllt bizzan bia ’z iz gånt, bia dar hatt durchgemacht di sèlln lånngen månat vort von haus, alle håm geredet, ber hatt gevorst, un ber hatt rispundart. Un an lestn alle håm kontart daz soi. Baldar hatt gemucht inkian soi baibe hatt någetrakk zait zboa månat un hatt nonet nicht gebizzt, un est izta gest gebortet a diarndle un håmz sa gehatt getoaft un gehoazzt Djoåna. ’Z khinn hatt geslaft in di biage schümma barm un trukhan, drau affon sfodjatz, un hatten getutschlt in groaz vinngar, ziagante laise in atn un mövrante apena di ganèssla. ’Z Tönle hatt hergenump di lantèrn un haltante geheft in arm hattzez ågeschauget ena z’ziaga in atn, un izzese nètt geschemp zo lazzase seng auvorkhnüpflt, sin zo vorgèzzase zo paiza ’n abe vodar snit pult un von tökkle khes, boda soi muatar hatten gehatt gelekk in di hent. Balz iz gekheart bidrumm nåmp in vaür, boda dar Peatar hatt gemacht bidar schümma augevenngen, soi vatar hatten khött: «Da håmde gerüaft in rècht, un an lestn håmsadar gètt viar djar prisou. Dar finåntz hattz auzgetrakk bolvl; draitzekh tage. Di djuditze håmdar geböllt gem simm djar, ma dar avokàtt Bischofar hatte untarstützt garècht, dar hatt gerüaft alz testemònjo in tenente Magliano. Du tarfste nètt lazzan seng ummanåndar, ombromm a tiabas a bòtta rivanda in lånt di pintarn, zo süachade, a par vert soinsa khennt in haus o, z’sega bibar bizzan bodo pist lugart»
In Tönle izzen nicht ågånt, iz hatt geböllt bizzan bia ’z iz gest gånt pinn baibe, un pinn khinn, bisa håm gehatt gelest di patatn, un gehakht in raist, azza håm gehatt higelekk genumma holtz vor in bintar, bisa håm vorkhoaft di boll odar bizase håm gehaltet sèlbart zo spinna in haus. Un no, ’z hatt geböllt bizzan bida dar sunn iz gest gånt nå in öm pinn schavar, odar bidar iz gånt kan Prudeghar zo lirna machan vèzzar, azpi’ z hatt gehatt gesek, bal’z iz gerift, ke dar pua iz gest drå zo slèchta ’n abe taüfe. Nò, håmsen khött dar pua iz nètt gest gånt kan Prudeghar zo lirna, ma dar hatt gehatt ågeft lai sèlbart sèmm alumma in haus, nützante di ordenje von alt nono; un lai, iztada hèrta gest ploazez zo tümmana, nå in holtz, un zo halta da kunt di èkharla affon Moor. Di öm, da sèll djar, håmzase nètt gehatt gètt zo pèrge azpi hèrta, ma da håmse gehaltet in di fanetschan von kamou lai sèmm umme di haüsar.
Dar Marco hatt gehatt ågeheft di schual un alle morgan hattar augevånk zo giana nidar in lånt pitt alln in gabür vodar kontrada. Antånto azza håm geredet di spusa hatten ågeschauget sovl bisen hettat geböllt lai durchporn, di hatt gehatt lai higelekk spindl un boll, un hatten gehaltet gedrukht starch di hånt, un hatt gepitet in djüst moment zo maga stian alumma pitt soin månn, zo vorsanen sachandar bose sèmm, vorå alln, iz nètt ågestånt boll vorsan. ’Z Tönle hatt kontart åna zo machaz kartza lång, un dena, sovl biz nicht berat gebest, hattz abegezoget in gürtl hatt genump ’z mezzar, hatten offegetånt un hatt auvargenump di silbran gulden, boz hatt gehatt drinngevlikht. «I pinnmarse gebunnt – hattz khött – vorkhoavante ståmpn, ummar bobrall, padar halm bèlt.» ’Z hatt augezelt ’z gèlt sèmm vorå alln: soinz gebest draitzekh stükh vo zbuantzekh kreuzer aniagladar; a bolta pizzle gèlt, schiar an kapital, ’z hattzen gètt in baibe un hatten khött: «Haltze du spusa, ke da khemmendar guat vor ’z haus» Vonar åndarn gadjòff hattz auvargenump åndre zbuantzekh gulden un ena in an bort hattzesar gètt dar muatar.
No an stroach dar månn iz gånt zuar dar biage, da khlumma Djohåna, hatt geslaft vürsnen, ’z Tönle hatt gelenngart a hånt zo darbekhase, ma ’z izzese augehaltet bintsche pellar, nåmp in roat mustètzle von diarndle. ’Z hatten parirt vor an moment zo sega lachan soi poppele in di biage un alora izzese lai hintargezoget kontent. Khearante nåmp in vaür, boda soine laüt håmen gepitet zo höaraz kontarn no åndre stòrdje, izzen khennt in sint ke auz dèllant dar tür hattz gehatt gelatt eppaz. ’Z soinz gest di zboa ståmpn boz nètt hatt geböllt vorkhoavan, ombromm da håmen asó gevallt, est da humman hattzese geböllt leng drinn a par schümmane kornisan, un henngense au in di napp von heart. ’Z Tönle hattze gezoaget soin laüt. In ummanarn hattma gesek di bölf boda håm ågesprunk an slit, gezoget von ross, boda hatt geloft padar nacht tortemitt in beldar gedekht pitt snea. Di ross soin gest narrat vo vort, un dar månn bodase hatt gevüart iz nemear gest guat zo haltase, dar hatt gehatt vorlort in huat gemacht pittar haut vo per, un pittnar skürdja hattar gesüacht zo halta bait an bolf boda iz gebest drumauz åzopaiza ’z ross. Åndre oang vo bolf håm geglentzeget, roat azpe glüat, tortemitt in balt. Afta hintar sait von slit a månn pittnan lången part, zo khnia tortemitt alln in geplèttra, hatt geschozzt zuar in bölf boden håm någeloft, pittnan lånngen sklopp. Von sklopp auz hattma gesek a roata flåmpa boda hatt dartzèrrt di tünkhl vodar nacht un hatt gemacht vorstian ke di khugl hebat gevånk in bolf, boda iz gest drumauz zo sprinnga affon slit, in di snaris. Ummaz von sèlln billn vichar iz gest danidar un izzese augebidet, an åndarz sèmm dèllant iz gest gelenngart auz in snea, getöatet.
Schaugante, hattz parirart soin, zo höara di fnisrar von ross, in visplar vodar nistl, di hukar von bölf, in schuzz von sklopp. Alle soin gest hergevånk vo disarn stòrdja, vor earst håmsa geschauget lai ’z pilt gåntz, dena alle di khlumman sachandar boda ’z Tönle hatten gezoaget pinn vinngar. «Ma eråndre vatar» hatta gevorst dar pua «saitar no gånt boda soin di bölf?» «I pinn gest afte Skarpatzi, sèmm afte sèlln pèrgn o, soinda di bölf; ma da sprinngen å di laüt lai pan bintar, balsa soin starch hummare» Allz izzese gemacht stille, un alle håm geschauget zuar dar tür, vo baitom hattma gehöart pèlln a hünten zuar in må, ma ma hatt vorstånt ke ’z iz gebest a tschellegar pèllar un di nacht iz gestånt rue.
’Z Tönle hatt offegemacht d’åndar ståmpa: disa, hatt gezoaget katzàrn in per. Hintar izta gest gevèrbet a pèrge un a tunkhlar balt, attavorå daz groaz vich, groaz azpi ma hatt nia gesek åndre, iz gestånt geluant afte hintarn schinkh un hatt gekhemft pitt a khutta hunt bodaz håm ågesprunk. Zboa vo disan soinen gesprunk in di gorgol, åndre håmen geloft umminum, ettlane soin gest danidar ferirt tortemitt in grass, un ’z grass sèmm ummar iz gest allz boblüateget, un gåntz boplüateget soinda gest dar per un di hunt o. Ummadar von katzadör hatt gehaltet in da rècht hånt a lånngez mezzar, an åndadar pinn sklopp hatt gepitet in djüst moment z’schiaza. A gaburo hatt gehatt augenump in di arm an hunt offedartzèrrt pinn pauch un voll pluat un iz gest drumauz zo giana vort. Disar arm pua, offe pinn maul un pinn oang gekheart zuar in per, hatt auzgeschauget darstokht, sovl bidar hettat geböllt gaüln alle soine zeacharn.
Alle håm ågeschauget disa ståmpa in timpl liacht von vaür, ber hatta gezoaget bi groaz ‘z ista gest dar per, ber biavl koradjo ’z håmda gehatt di hunt odar di katzadör.
«I bart machan zboa schümmane kornisan» hatta khött an lestn dar Peatar «I hån no an tòko lèrchana vlekh pitt schümmane khnöpf: ’z bart soin a schümmaz auzseng»
In sèll abas, dòpo sovl zait, dar arm månn hatt bidar gemak nidarlengse in soi pett, pitt soin baibe nidar nå, un pinn zboa khlumman khindar in di biang bodaren iz gezoget nåmp. Dar izzta njånka draukhennt ke ‘z iz gebest khalt, soi laip izzese lai darbèmp gedrukht kontro soinar spusa. ’Z ais afte lastre hatt gehèkklt söttane schümmane koltrila un ’z liacht von må boda hatt gelaüchteget affon snea izzese gebetart auz timpl, timpl, in di khåmmar un hatt geglentzeget azpi ploaz stèrn, asó hattz parirt z’ slava drinn in an lam hümbl. Merare vert, da sèll nacht, izzarse genempart soinar spusa un dena izzar intschlaft haltnarar a hånt postart affon pusom.
’Z hatten darbekht daz earst liacht von takh, un ’z gelaüta vo alln in klokkn, un ploaz laüt boda von kontradn ummanåndar, soin khennt zuar in lånt singante in alt kantzù vo boinichtn. Di kantzü soinse augemischt in air boda hatt parirt pitt glass, dar khlång iz gånt un khennt; benn starch, benn laise. Dar hattzen nètt dartånt zo vorstiana di börtar, bidar ånka hatt gespitzart di oarn, ma vo bo un vo bia ’z izzen zuargerift di votze hattaren gemak vürstèlln: «Dise soinz di månnen von Ebene, dise soinz di baibar von Bald un von Prudegar.» Dar izzen gedenkht balda er o, alz gaburo iz gånt zo sinnga auz pa beng - dar snea hatt geprosslt untar di brokkn von schua. ’Z izzen khennt in sint dar alt kantzù, un laise, laise, hattar någesunk di altn börtar:
Darnaach viartansong iahr
Az dar Adam hat gaveelt
Ist kemmetaf disa belt
Dar ünzar libe Gott...
....................................
Gabüart in bintar zait
In armakot, un vrise
Z’öxle alloan, mit plise,
Un z’eselehaltenz barm...
.....................................
Oh Gott ba d’allez möghet !
Von eüch beghen ist hümmel
Dì’earda, dar gliz, dar tümmel
Un Iart gabuart so arm
Di klokkn håm augehöart zo laüta. Soi baibe iz augestånt bahemme von pett, un izzese ågelekk zo giana nidar aft untar z’zünta ’z vaür azpi alle morgan daz gåntz djar. Di hatt gehöart in Peatar vitschln laise, dena tüan offe un spèrrn di tür: puam un diarnen bodase soin gerüaft, un dena singen :
Gasegt an stearn in hümmel
Drai mann von morgond lantar
In könighe gaventarn
Leghensich af an bek...
«Ma ombromm di gabür bartn hèrta åhevan vodase vort, ke ’z iz ummana von lestn stròfe?» Asó hattze khött, un dena izze augestånt.
Vor’z Tönle håmda ågeheft drai månat loune; ’z hatt nètt gemak gian ummanåndar auz pa tage, un zo giana nidar in lånt njånka lazzansen khemmen in sint; lai an paran abas dòpo tschoi iz gerift sin nidar in stall von Nappn, bodase soin getroff di månnen vodar kontrada z’tschèkkla. Da håm geredet vodar arbat, von bèttadar, von laüt bosa håm bokhennt gianante ummar pa bèlt, vo bia da håm auzgeschauget, un bia ’z soinda di fremmegen baibar. Ma, alz fremmege soinda gest geroatet di laüt boda håm gelebet lai da züntrest ünsarn pèrgn o!
Epparummaz arbatante nå dar aisanpån iz gest gerift sin in Anatolia, un hatt aukontart ke zo defendrase von bölf, padar nacht, håmsa gemucht zünten sött groase vaürdar auz nå in barakkn, un ke da håm gemucht arbatn draugeschauget von soldàn, ombromm ’z soinda gest di bandìttn bulgare un macedone boda alle nècht håm gesüacht auzzomachase.
A tiabas a bòtta laise, zoa nètt zo lazzase höarn håmsa gesunk in kantzú von aisanpånarn, boda håm gearbatet zo pora durch di pèrgn un zo djukha prukkn, zo macha durchgian in aisran bege. Dar kantzù hatt khött asó
E la mattina all’alba
Si sentono le trombe suonare
Sono gli aisanpånar che vanno via
Ciao bella mora mia, se vuoi venir
Un di baibar boda håm gespunnt håm respundart timpl:
Mi sì che vegneria
Ma dove mi condurrai ?
Ti condurrei aldilà del mare
Ne la bela casa dell’aisanpånar.
Quell’aldilà del mare
L’è tanto lontano da casa
Ma non ti lascio solo andar via
Che da la nostalgia mi sento morir.
Dar kantzú iz gånt vürsnen laise, timpl, un, lazztmarz khön, süaz azpi hone, antånto di haspln håm gesaüst azpi di paing un håm augemövart da barm luft von stall, sovl biz berat gest lånngez.
Dòpo disan kantzú vor a bailele alle håm gesbiget, sin azzta epparummaz, boda iz gest gerift sin durch in lånt von ungarn hatt ågeheft zo kontara vodar arbat zo graba di kanel von bazzar un von karettn decauville gezoget vo gåntze file ross untargehenk in par. Ma in Ungaria håmsa gehatt glük zo haba di ross z’ziaga di karéttn, ombromm in Taütschlånt, boda hatt geschaft dar khosar, in di gruam un in di minìarn, di karèlln håmzase gemucht schupfan odar ziang di månnen sèlbart.
Nètt hèrta ’z Tönle hatt geslaft in soi pett; zèrte vert, balz iz gekheart bidrumm abas, hattz gevånk di håntstiage un iz gånt au in di dilla; asó, azta beratn zuarkhennt di pintarn zo süachaz, beratzen gest dèstar inkian vo hintar auz in haus un lugarnse au in balt. Op un zua, balda vodar botege von Puller izta khennt an paran alarme, ’z Tönle hatt augevånk un iz gånt au in di hütt von Püne bosen iz gest gemacht a dèstarz èstle tortemitt in höbe. In soi pett, pinn lailechar un pinn baibe, izzese fidart z’slava lai balz iz gånt bint un snea, balda sichar di pintarn soinen nètt genump di zait zo giana ummanåndar zo süachaz.
’Z iz auzgevallt, in an tages voll sunn, dòpo azta di månnen von kontrade håm gehatt geschauvlt di beng boda håm gevüart zuar in lånt, azta drai pintar un an ufitziar soin khennt sin au in haus zo süachaz. (Furse håmzaz gehatt gebarnt, odar epparummaz hatten eppaz khött) Ma ’z Marìnele Ballòt, hattze gesek auvarkhemmen pa zaitn, un hatt lai genump di katzedrèlln un iz gånt loavante, machante fenta zo giana na bazzar kan Prünndle, un vo sèmm hattz geloft vürsen sin kan haus von Bintarn zo geba aviso. ’Z Tönle asó, hatt gehatt alla di zait zo inkiana padar hintarn tür, zo vånga in bege von slit un zo giana zo lugarase au in balt untar dar gelaichegen skaff vo hèrta, vo sèmm hattz gemak auzschaung ena z’soina gesek. Di gabür håm nicht khött niamat un njånka di åndarn laüt vodar kontrada.
Åndre vert di karabinìarn soinz khennt zo süacha, un a nacht håmsa augemachtstian alle von pett un håm gebüast bobrall, azpi da earst bòtta.
Ma oramai dar bintar iz gest drumauz zo rivase; di tang soinse laise, laise, gelenngart, dar khüdjrarvogl hatt sa provart di earstn visplar, un dar krosnòbl hatt sa geschauget bo zo macha ’z èst. Di sunn iz gest starch genumma zo zorgiana in snea afte tèchar un ’z stroa hatt getrupft bazzar, boda padar nacht hatt gevrort machante ploaz schümmane aiszökkl auz nå in tach in di sunn.
Di lestn drai tage von fevraro azpe ’z iz traditziong, di djungen soin gånt ummar zo rüava zuar in lånngez pinn schèlln: se o soin gest stüfo un saur vo snea, von lånngen abas ingespèrrt, un azpe di vögl un di kapardjölln håmsa gepitet di lånngen tang pittar sunn hoach un pinn grümma grass. Di altn, schaugante di èsch bodase iz gehaüvart untar in heart un daz bintsche holtz gestånt, håm hèrta khött: «disar bintar o iz auz » un dòpo oine di sunn soinsa gånt affon bege z’schauga di vaürdar zöbrest in Moor un in Spilleche: di sèlln soinz gest di vaürdar boda håm vorprunnt in bintar un gezoaget in djüst bege in vögl boda soin gekheart bidrumm aft ünsarne pèrgn. Di altn håm gelüsant kontent di gabür boda håm geloft, parbaz, nidar un au pa bisan, boda håm ågeheft zo eapra un pa begela zbisnen in haüsar sinngante:
Scella scella marzo,
Snea dehin
Gras dehear
Alle de dillen lear
Az dar kucko kuck
Pluut der balt;
Ber lange lebet
Stèrbet alt!
Balda di kalendarlèrch håm ågeheft zo sinnga in di fanetschan zuar dar sunn, ’z Tönle no a bòtta hatt gelazzt soi haus, un iz gånt bidar übar in konfì. Disan stroach, hattzese nètt gemak leng zo vorkhoava di ståmpn alumma auz pa khoasarraich, azpi ’z hatt gehatt pensart zo tümmana. Soi tschell kropf, in sèll bintar, iz nètt gest gekheart dahumman, ber bill bizzan bodarse iz gest augehaltet, furse a Cracovia odar a Kiev, un imen, nètt soinante untar in Fråntz Joseph, håmsen nètt zuargètt zo maga ummar gian zo vorkhoava, siånka az hatt gezoaget alln soin condjedo von redjiment von landwehr. Dar arm månn hatt njånka gehatt an passapòrt odar an arbat, asó håmsen lai gelekk an stempl aftna’n alta arbatzkart, un azzar gea in nome di Dio nå soine bege.
A pizzle arbatante in di beldar vodar Karintscha zo schintla gehültz, a pizzle arbatante pinn baké vodar Stiria, dar månn hatt auzgetribet di earstn månat von lånngez: di sberarstn. Balz hatt gehatt zuargelekk a senjele gèlt, ’z Tönle iz gånt durch in Burgerland un iz gerift in Ungarn. Sèmm hattz gevuntet zo macha an kontratt sin in ditzembre, zo zügla au ross vor di soldàn.
Da sèll nidarebene hatt parirt nimmar mear auhöarn, un di tèrmarn von etzan soin gest lai baite kanel odar flüzz. Sèmm boz hatt gearbatet zo stiana nå in ross izta gest a khlumma lentle pitt a drai èlbar, groaze stèll un prünn zo trenkha ’z vich, gert pitt tschükkn un khabaz.
Auz di lestn vo setembre izta zuargånt di khoasarkomisiong un an ispetor von esercito.
Da håm gemacht innzoünen alle di ross pittnan groazan gattar un vor da gåntz boch soinsa gånt vür auzzozornira ’z vich zo zügla odar zo hoala, odar daz sèll boda iz gest krånkh zo metzrega.
Dar vetrenardjo vodar komisiong, darzuar, hatt gehatt auzzozornira a guatz ross vor an kolonèll von honvéd, un ’z Tönle hatt gehatt gesek an schümman sauro, in di sèlln månat hattz gehatt gelirnt vil sachandar übar di ross, asó izzen gebunnt a guatz gèlt darzuar, vor dassèl in såntzta abas hattz gemak iz o vairn luste.
Sèmm in di sèlln lentar, aniaglana bòtta boma hatt gemacht verte a paran arbat, odar in bèkslan von stadjongen, soinda hèrta zuargerift di zagoinar zo faiva di czarda un zo macha tåntzan.
Da sèll vorgånnt iz nètt gest a letza stadjong, nètt sovl vor ’z gebinn, eppaz skartz, ma ombromm di arbat hatten gevallt, un di såntzta hattma getåntzt un gesunk, ’z iztada gest guata bira, un guate tschelln.
Disan stroach, affon bege zo kheara bidrumm dahuam, ’z Tönle izzese augehaltet in Österraich ka zèrte baké bose se iz gest fermart ka lånngez zo setza di patatn. Segante biavl, un bett schümmane patatn di sèlln laüt håm augelest, hattzara gevorst a zen kile vor in såm, zo traga vort. ’Z soinz gest sött patatn pittnar hèrtn schintl, tunkhl, schiar viòlat, drinn anvetze soinsa gest baiz un di baké håm khött, ke bisa ånka nètt soin gest pròpio guat, håmsa auzgehaltet di khelte ena zo gevriara. Ka lånngez håmsa nètt gekhoimt, un asó hattmase gemak èzzan sin ka herbest von djar darnå.
Da sèll vidjildja vo Boinichtn dar månn iz gekheart humman pitt bintsche silbrane gulden, ma pittnan guatn såm patatn, boda sidar alora, vor sovl un sovl djar hatt getånt asó garècht un izzese ingevånk aft ünsarne pèrng.
Zboate kapitl
Di zait iz vorgånnt, un ummaz a djar ’z Tönle izzese gevuntet a Praga, sèmm izzen khennt in sint zo haba gehöart khön, ke a paeså, boda hatt gehoazt Andrea Raconat, sunn vonar parénte, di Katina Püne, iz gest khennt ufitzìar vodar khoasarenn Maria Ånna Karoly, boratet pinn Ferdinånd von Osterraich khuneg von Lombardo-Veneto, un iz khennt geschafft vo disarn alz vorsitzar von khosarnkhèllarn. ’Z Tönle hatt gevorst in pintarn z’sega bisa khennatn disan månn un sikome dar hatt gehatt boratet di tochtar von Pürgarmaistar, Sabokta, iz nètt gest malamentar vennen in palatz bodar hatt gelebet.
’Z Tönle iz khennt ågenump garècht, dar paeså boda iz nemear gest gekheart bidrumm in ünsar khlummana huamat darsidar ’z djar 1886 un hatt gehatt eppaz darvert lai durch di post, odar lesante di fòldje, hatt geböllt bizzan allz daz sèll boda vürizkhennt dahumman, von vraütn, von tschelln, von nachbarn, vo baz ’z machanda auz di kamoündar un di groazan boda håm geschafft in lånt. Dar Andrea Raconat, hatt geböllt azta ’z Tönle haltze au z’tschoina, zo tisch pitt imen un pitt soin baibe un pinn khindarn un bidàr siånka iz gest vort vo huam vo a söttana baila zait, disar ufitzìar hatt no isorirt azpi a khinn un izzen khennt dar khnopf in hals zo höara no ren da alt zung von vetar un zo höara nem un börtar bodar hatt gehatt pensart vorgèzzt vor hèrta. Soine laüt håmen ågeschauget ena zo vorstiana: da håmen nia gesek asó luste un kontent.
Verte z’tschoina, di zboa månnen soinse gespèrrt inn alumma in a khåmmar von palatz, dar Andrea Raconat hatten gemacht trang zboa botzan boi un dena soinsa gestånt sèmm a gåntza baila zo kontarasen vo balsa soin gest poade khindar in khlumma lånt au affon pèrge.
Un asó, disar ünsar paeså un bait parente, hatt gevuntet in Tönle a guatana arbat, azpi gertnar in kastèll vo Hradcany, in Mala Strana.
’Z hettat gemak stian sèmm vor hèrta, ma balda afte gert un afte tèchar vo Praga izta gevallt dar earst snea, hattz gehöart starch in lust zo kheara ka haus. Nètt vor nicht izzese gehoazzt: Bintarn.
’Z hatten gevånk a groazez geinsorira; ’z hatt insorit von bill magar khèrschpuam obar ’z tach pitt stroa un vo allz daz sèll boda iz gestånt untar. Azpida da iz gest eppaz bodaz hatt geschupft zo giana vort ka lånngez, asó, eppaz no sterchar, hattz hèrta gemacht khearn bidrumm ka herbest; ’z iz gest eppaz sterchar baz aniaglana böllkot, asó azpi da vorgian di stadjongen, azpi da di vögl båndarn, azpi da di sunn oinegeat, un dar må kreschart odar kalart, asó ’z Tönle Bintarn hatt geböllt khearn dahuam.
’Z Tönle hatt någetånt in lestn sachandar: pinn durr loap hattz gedekht di bòkkldörn, gehakht raso di roasan boda bidar hettatn geplüant ka lånngez, auzgegrabet un gelekk tschèrm inn in rovolt di patatn von dalie, untargehauget in mist in di gert un an lestn augekhert danidar bobrall.
’Z hatt gegrüazt soin schaffar, un in schaffar von kastèll, un iz gånt nidar in di statt zo grüaza in paeså.
In sèll abas vo ditzembre o, dar ufitzìar, boda hatt geschafft di khèllerai von khoasar, hatt geböllt azta ’z Tönle haltze au z’ tschoina pitt alln soin laüt, un balzase soin gegrüazt dar arm månn izzese auvorkhnüpflt, asó starch hattar insorirt. «Schaugebollau zo grüazamar di vraütn vo moinar muatar un ünsar kontrada, un in Moor.» In dise bintsche börtar soinda drinn gest di schümman spilar von djungen djardar, di vaürdar ka lånngez, di èstla in balt von summar, di raitar atz ais pinn slitle.
’Z Tönle hatt augevånk in bege zo kheara bidrumm, ma soinante sa gest spet un habante gebunnt a bolta migele gèlt, disan stroach, anvetze baz zo legaseda in bege zo vuaz, hattz genump in aisanpån boda in drai tage hattz abegevazzt ka Tria.
Pinn voll må vo ditzembre un durch di lugaratn staigela von übartregar, boda da nonet iz gest kartza vil snea, ’z Tönle iz gånt übar in konfì, un in viar urn iz gelånk z’sega in khèrschpuam obar ’z tach.
Da alt muatar iz gest gestorbet in månat vo setembre, in tage vo S. Matio; un imen izzen khennt in sint ke pròpio in sèll tage, atz ununzbuantzekh, izzen gest åkhennt a sölladar stråmbatar afåno, ’z izzese gest gehöart asó traure, zo bölla stian alumma tortemitt in groazan èlbar boda sa håm ågeheft zo khemma röatlat, åna khumman lust z’èzza odar zo trinkha; azpe da sèll unrue boda vånk a tiabas a bòtta di vichar o.
’Z soinda vorgånnt alte un khennt naüge stadjongen; un vo balda iz zorgånnt dar snea, sin baldar bidar iz gekheart zo valla, dar månn iz gånt durch di lentar von khoasar, arbatante bo ’z izzen getrofft, a tiabas a bòtta gebinnante garècht, åndre vil mindar.
Pan bintar izzar gestånt inngespèrrt in haus odar in di kontrada odar au in balt zo macha au holtz odar in a parana hütt, zo lugarase von pintarn boden håm gehaltet affon strich, zo pòkhanen un zo spèrranen inn viar djar in di khaich. Ma hèrta, in anfång von bintar, umme di Boinichtn her, ’z Tönle iz gekheart dahumman abas, balda di tünkhl hatt zorgånnt in di nacht in bill khèrschpuam aftz tach pitt stroa. Un balz iz gerift, alle di vert hattz gevuntet an åndarz khinn benn a püable, benn a diarndle.
In kamou håmsa gelèchlt zo gebanen soin nòm, ma dar alt faff hattz lai abegehakht vor alle, «bida siånka di pintarn von khuneg soin nètt gest guat zo darbissa in vatar, boda iz gestånt lugart in auzlånt, bill’z nètt soin gemuant ke di khindar von baibe soin nètt gest soi!»
Di zait antånto hatt gemecht pitt tiave fitzan di mustètz von soin laüt un von tschelln, naüge sachandar soinda vürkhennt un naüge idee soinen gemacht platz in khopf von laüt von ünsarn lentar o. Da soin gest in ettlane boda soin gånt z’arbata in auzlånt; da håm augevånk alle pittnåndar, ka lånngez, pinn ordenje vo maurar drinn in di kardjöla un zo vuaz soinsa gånt au pa Asstal dena nidar pa Laaz sin ka Tria, sèmm, ber ’z hatta gehatt genumma gèlt, hatt gemak nemmen di aisanpån. Ettlane vert disan månnen soinen någånt di khindar boda håm djüsto gehatt verte da untarschual, di finentz affon Tèrmar, belese un taütsche, håm gemacht fenta vo nicht, lai a tiabas a bòtta håmsa gevorst in briaf vodar toaf.
Ma ber ’z izta gelånk, arbatante an earstn in Prussia odar auz pa Österraich, hatt higelekk ’z gèlt z’zala ’z schift zo giana durch in Mèrika. Davor, håmsa geschribet, iz allz an åndarz sachan: arbat iztara gest hèrta vor alle, un di page soin gest höachar baz in aniaglaz åndarz lånt.
Ma hatt gehöart hevan å zo reda vo sotschalismo un vo feròine vo arbatar, un koperative. Ber ’z hatta nètt gehatt koradjo zo nütza ’z bort sotschalismo hatt geredet un geschribet vo sotschalità ma ma mucht khön eppaz kurdjosatz, alle di sèlnen boda håm genützt sachandar von kamou, azpe ’z holtz von beldar, lai alle ünsarne paesé in groazan gåntzan, soin khennt gerüaft komunistn afte kartn o.
Da ka üs o, boda sidar djarhundartar, di sèlnen boda håm geschafft soin hèrta khennt zornirt von laüt, soinda khennt augelekk zboa partìtn, di progresiste un di moderate ma untar, untar håmsa vürgetrakk lai bazzen iz gånt guat imenåndarn un in a drai raiche famildje: asó daz sèll boda nia vürizgestkhennt in achthundart djar iz est vürkhennt. Straitar, rèchtar, laüt boda soin inkånt in auzlånt; ’z soinda khennt drinngerüdet faffan un notare, avokètt un arme arbatar boda njånka håm gehatt genumma z’èzza; ’z iztada insinamai gest ber ’z hatta vorkhoaft di vote odar hatt gevrèzzt übar in paesé, boda zo venna an arbat håm gemucht gian in auzlånt. Alz daz sèll boda vürizkhennt in disa zait boazparz ankunto in an földjele geschribet gåntz vonan maistro vo schual, boda vor dassèll in an trauregen tage hatt gemucht auvången un inkian er o in Argentina affon bastiment Sirio vodar firma Florio Rubattino.
Azta di moderate håm augelekk di Mutuoferoine di progresistn håm hergerichtet di Arbatarferoine; azta di earstn håm zuargelekk di bånda pittar roatn baritt, di åndarn håm gemacht da sèll pittar grümman baritt un pittar vedar vo fadjå affon huat, azta dena zèrte håm gefift vor Garibaldi odar vor Porta Pia, di åndarn håm gefift vor in Statut odar balda hatt kompirt di djar di khunegenn Margherita.
Antånto di famildje håm gebunnt hèrta mindar zo spinna di boll in haus, ka Slait håmsa gehatt augelekk di groazan fabrike, asó soinzase inzenjart zo macha skèttela pitt holtz vor di medisin, di gabür von zen afte vürtza djar håm gemak gebinnen sin afte sèrtzekh zenteseme affon tage. In sèll földjele, bode hån khött vorå, soinen gerift lettarn azpi dise, sichar någeschauget von diretor: «I pinn z’arbata in minìara pitt a drai paesé, disa minìara iz da raicharste vodar gåntzan Prussia un furse vodar gåntzan Euròpa. Untar disan hügele arbatnda achthundart månnen. Moi arbat gevalltmar ma di iz schaüla streng; ma hatt nia genumma oang nètt zo tüananen bea. Morgas, di viare, mucheme leng in bege, un gian vor viartzekh minutn inn in pauch von pèrge, vor de rif affon platz z’arbata muche machan zboatausankhundraihundart mètre hevante å von vuaz. Vor zen urn mage nètt auvarkhemmen un balde mage, höareme debl un fiakko vor da vil arbat un vor da letz luft boda da iz sèmm untar. Biavl djunge vo draitzekh, viartzekh djar schaung auz sovl bisara hettatn vürtzekh! Lai schiar alle di sèlnen boda arbatn da untar. Un darzua dar letzan luft iztada di lantèrn o boda macht an söttan sbartzan tåmpf boda iz tozze vor in körpar un azzma nètt sait guat auzospurgaranen muchtma inkian odar stèrm. I, Vorgèll’z Gott, djukhen auvar ma vil stian geschedeget...» An åndadar khnappar schraibet vo Algringen asó: «I arbat tausankh metre drinn in pèrge. Morgas geade vort vo humman di vünve petante Gott’n Hearn azzarme halt auz von perikole. I gea inn in stoll un arbat in gåntz tage sin di vünve odar di sèkse abas. Balde hån verte, kheare bidrumm ka haus kontent zo habanen gebunnt vünf liare, zèrte vert mearar, zèrte vert mindar.»
Pan bintar, in di birthaüsar von lånt, khnappar un aisanpånar håm hèrta geredet übar dise sachandar un håmda draugetrunkht guatn boi. ’Z Tönle Bintarn boda sichar hattze nètt gemak lazzan seng pitt imenåndarn iz gestånt untartust in di kontrada lai inan paran abas, in di stèll, hattz geredet von Manifest von komunistn boz hatt gehatt gelest aftz taütsch ’z djar boz hatt gearbatet in minìara auz a Hayngen.
In di sèlln djar zèrtedune, nonet pròpio raich, ma boda sichar håmz auzgetribet garècht un soin sichar gest furbat, håm augelekk in partit von Roatn Barittn un håm augehetzt di laüt zo macha toalbar vo alln in sachandar von kamou: toaln vor aniaglaz mentsch di beldar, di etzan, di bisan un di èkhar. Baz sa håm gehatt in sint iz gest hoatar: a bòtta auzgetoalt, beratz gest dèstar vor se khoavan abe in armen laüt boda njånka håm gehatt z’èzza, vor biane gerst, mel, odar khes, daz sèll boda sa iz gest vo alln. Disan Roatn Barittn håmen gètt kontro di Malve, boda boll håm ågenummp azta eppaz khemm vornaügart: azpi di schual vor alle, odar dar telegrafo, un ’z liacht, ma da håm geschauget pitt ploaza vort allz daz sèll gehetza tra in armen laüt. Tra ummaz un daz åndar, di sèlnen bodasan soin drargånt pezzar baz alle, soinz gest di sèllnen, boda håm ågenump di arbatn afte fört.
Antånto izta khennt daz naüge djarhundart, daz zbuantzege, un in lånt håmsa gemacht an groazan vairta. Di pompìarn, geschafft von Vitadoro, soin gebest alle parardja, un dòpo zo haba geputzt un gebèscht stiang un pompe soinzase gerüstet afte vairta. In tages soinsa gerift tortemitt in lånt un vorånavür iz gebest allz a giloava vo khindar, diarnen un puam, alle sinngante luste, un allz a gekhlingla vo borondìn, un a gåntzez gekhlopfa von sèks ross boda håm gezoget di karettn. Dar schaffar pinn baffan hatt gemacht volng alle, fikrante lång odar khurtz pitt soin fikarle un baldar hatt gehoket eppaz z’schaffa, di pompìarn soin gest boroatet zo hennga å di tum von bazzar un zo macha gian di håntpompe boda håm gezoget bazzar auvar von Pach, un an lestn håmsa gelekk gadreau di stiang au pa maurn von haüsar, ombromm ma saitze gevörtet ke schianzante di vaürdar, in pon vodar nacht, von Gaiga abe, hebatnda gemak vången vaür di tèchar pitt prettar un stroa; alle soinen gemacht ploaza meravedja z’sega bi bravat ’z soinda gest ünsarne pompìarn. Balda allz iz gebest verte, un hi un her hattma no gehöart a par a: «ooh... pazauf» soinsa gånt alle in atz birthaus vodar Faiona un dar pürgarmaistar hatt geschafft boi vor alle, biavl da håmsan geböllt.
Zo riva vor earst iz gest di fanfara von alpìn, un lai spetar izzta khennt auzgètt z’èzza, un alle di pantètz bodase soin gelekk in fila afte tür zo paita, håm gemèkket di zait afte gameln, un dena in an moment håmsa augeputzt allz. Biane nå izta gerift di fanfara von Roatn Barittn, ma di sèlln faivar håm sa gehatt getrunkht bakkat un soin nètt gest guat zo faiva azpe ’z hatt gehatt z’soina: da soin gest partirt vo auz züntrest in ünsar lång lånt, un aftnan iaglan birt soinsase augehaltet zo netza di trialn, un asó soinsa gerift in platz trunkhat. Di Bånda von Lånt un di Bånda Mora anvetze soinse gelekk zo faiva azpe ’z geat gefift, un di zboa pestn trombìttn soinen gètt zo tüana zo machase seng ummaz pezzar baz daz åndar, di laüt håmen alle gemèkket di hent un håmen hèrta gevorst zo faiva vürsnen.
Di khindar håm geschozzt pèll snea alln, persin in guardia Frello, boda sa mòrgas in aldar vrüa hatt gestunkht na pråmpoi; di diarnen anvetze håm gekhuttart un gekriglt un siånka azza håm gehoket soinsen gelazzt djukhan in snea pa hals nidar von puam, boden soin gemacht koradjo un soinse vürgemacht in sèll groaz vairta.
Von birt Alla Torre, von Kafè Al Mondo, von Aquila Imperiale, sin an Circolo Alpino un an dar Croce Bianca iz gest allz a gegiana un a gekhemma, allz a gerüava un a gåntzar durch un her, alle håm gerüaft epparummaz z’èzza odar zo trinkha, azpe ’z iz nia gest vürkhennt.
Mittanacht di Schola Cantorum vodar khirch hatt gesunk da Groaz Miss von maistro Perosi «Al Signor levate, o genti...» un spetar, verte di miss, balda alle di laüt, di schaffar, di ufitzìarn un di alpìn vodar kasèrma soin gest affon bege, vo zöbrest dar Gaiga håmsa ågeheft zo schiaza, machante audarhozzan alle di hunt vodar hoachebene un di vögela in di gabie von katzadör.
Ma ’z Tönle iz nètt gest in lånt pitt alln soin laüt: ombromm hebatzese gemucht machan pòkhan pròpio da sèll nacht, bosa alle håm gèzzt un getrunkht? Ma un ombromm, lai iz, hettat nètt gesöllt vairn in sèll tage, boda sa sidar ettlane månat alle håmda draugeredet abas in di stèll gelaüchteget lai von khlumma lumile pitt petròldjo, antånto azta di baibar håm gespunnt di boll? In tages iz gest gånt au zöbrest in Monte Katz un von Balt von Gharto hattzen nidargezoget affon snea, sin bintsche untar ’z kraütz, a groaza faschì tesan abegehakht vo untar in vaürtn, un sèmm, auzzalt dar hütt von Runz, gesotzt affnan höltzar hattz gepitet in groaz vairta. Vo dom hattz gemak höarn allz ’z gefaiva un ’z gesinga un insinamai ’z getschèkkla von laüt. Verte zo schiaza, balda hatt augehöart dar èko durch di pèrng, un di hunt håm augehöart zo pèlla, ’z Tönle Bintarn hatt gezüntet soi khlumma vaürle un izzen getrunkht an slunt pråmpoi vonan bötzle auz bosen iz gest någetrakk. Nidar in lånt mearar baz ummaz hatt gebarnt daz sèll vaür un di laüt vodar kontrada, boda soin gest gånt in lånt zo vaira, tra de se håmsa squintzegart kontent.
Ma asó azpi ’z hatt nètt gemak soin pitt alln in åndarn da sèll nacht von naüge djar von 1900, hattz njånka gemak vairn in tage bodase iz boratet soin eltarste tochtar, boda hatt gemechlt an Camplan von Bortoni. Da håm gemacht in vormaz pinn vrisch proat, tschokkolata, milch, un insinamai pult un vlaisch (ma ditza lai vor di altn). ’Z hattar gehatt gemacht a khlummana dott pitt silbarntèllarn, allz daz åndar geplèttra vodar dott iz gest khennt gehöst un gesnaidart in haus, un iz nètt khennt zo khosta bintsche, ombromm vor drai bintadarn anvetze baz zo tausa auz di boll pinn Stèrn, ankunto mel un tschüdje, håmzase vortgehaltet vor di diarn.
‘Z djar 1905 balamång ünsar Tönle hatt gemak auhöarn zo lugarase un hatt bidar gemak gian ummar pa beng azpi alle di åndarn laüt ena zo vörtase z’soina ingekhaicht. Daz sèll djar izta gest gebortet dar sunn von belese khuneg un zo vaira in khruaprinz izta khennt gemacht a gnade un asó vor ’z Tönle hatta augehöart di zait zo inkiana.
Dar avokàtt Bischofar hatt lai bahemme ingètt alle di kartn boda soin gest mengl, un geholft von a par tschelln bodar no hatt gehatt nidar in Ruam, in bintsche zait soinsen khennt ågenump. Est, dòpo sovl, hattma gemak ziang a khöstle in atn. ’Z baibe von Tönle hatt bahemme getrakk in avokàtt a zumma vrische öala un a spòrtola radikkn. «Dena» hattze khött «balda moi månn bart khearn dahuam disan bintar, bartar boll khemmen er zo zalanaz abe in a par an a manìara»
Zo khödaz djüst dar månn hebat nemear gehatt di djar zo giana übar di bèlt z’arbata, di puam o soin gest ormai groaz un drai håm gearbatet afte fört, boda di belesan soin gest nå z’ziaga au kontra in sèlnen boda, aft åndar sait von konfì, dar djeneral Conrad iz sa gest drumauz zo macha verte. Sidar a baila zait håmsa sa gehatt gemacht verte di kasèrma von Untarkhnott, boda soin gestånt di alpìn von bataldjù Bassån, un verte soinda o gest di fört von Rastach un vodar Laita, un est hattma gearbatet afte groazan fört von Lisser, von Verena un von Hasplkhnott; ma siånka azza soin gest vil di maurar un di manovel boda håm gearbatet vor di fört, soindara no gest vil åndre boda no håm gehatt liabar, ka lånngez, gian übar di bèlt; un vil soinsa gest di sèlnen boda soin gånt durch ’z mer in Australdja odar pa Mèrike.
’Z Bintarn, pinn gèlt higelekk machande daz gåntz lem aniaglana arbat, da strembarste o, hatten gehatt augelekk an khlumman schaf, un vo madjo sin in otobre iz gånt vür pitt soin viartzekh vichar, zèrte vert straitante pinn forestél, balzese hatt gelatt gian zo etza inn pa beldar von kamou; aft ditza però hattz gemucht stian au pinn oarn, ombromm soinante sa gest gemeldet a bòtta (vor in sèll stroach in finåntz) az hettat gevånk an åndra meldung hettatz bidar gemak gian in di khaich. Di forestél, bodaz håm gebizzt, vil vert håm lai gemacht fenta vo nicht.
Gianante pa pèrng pitt soin öm, ettlane vert izzen vürkhennt zo bokhenna in dokhtur Paul, E. von Paul, a schientziàtt von Österraich bodase iz interesart au pa khnottn, roasan, gegress, ma nètt lai, dar hatt någesüacht afte zung un afte stòrdja, sidar a par djar izzar zuarkhennt auzzotraiba in sümmar auvar afte hoachebene, dar hatten gehatt genump a khåmmar in gelaichege hotel, boda håm gehatt kuartiaro ettlane ufitziarn un impiegètt boda håm gearbatet vor in govèrno.
Dar dokhtur Paul iz gest a mentsch gekhennt vo alln un alle håmen gehatt gearn, dar iz gånt ummar pa pèrng di gåntzan tang un iz nia gest müade, un baldar hatt getrofft ’z Tönle izzarse augehaltet gearn, åntze, azzar hatt gebarnt ke ’z iz gest sèmm ummar izzarz gånt er sèlbart zo süacha, un hatten gevorst zo reda, nètt, atz taütsch, odar atz beles, odar boemo, ma da ünsar alt zung, siånka azzar vil börtar hattarse nètt vorstånt un hatt hèrta gevorst zo übarsetzase in åndre zungen, un vil vert izzar njånka gest guat zo vorstiana vo bo da soin abegeståmmt di sèlln börtar, un izzen hèrta gemacht groaza meravedja zo höara no a söttaz altz gereda, boma hatt gevuntet atz khummana åndra sait. Disar studjos però, hatt geböllt o bizzan von Tönle, bo ’z soinda gest di naschentn, (ma boazt ke naschentn aft ünsarne pèrng soindara gåntz bintsche, ombromm di krötz da ka üs haltn nètt ’z bazzar, boda lai loaft vort asó azpe ’z khinnt von hümbl abe, di groazan naschentn soin züntrest in pèrng, in Valsugåna odar al piån) un no hattar geböllt bizzan alle di staigela un di begela: dar iz ummar gånt di gåntzan tang, un iz insinamai gånt zovorlur, giante nå in baichela von kholar bodase soin vorlort tortemitt in dörn un in krånebittn.
In an tage vo setembre von djar 1913 in di zait abezovazza di pèrng, balda di khüa soin übargånt in konfì un soin gekheart bidrumm abe von Vesadarn zuar in Beleschlånt, dar dokhtur E. von Paul, dar sèll månn asó guat boden izzen gest gemacht ettlane tschelln afte hoachebene, iz gekheart dahumman auz in Österraich. Pitt imen sin affon konfì izztada gånt dar Nicola Parent, a guatz mentsch azpe bintsche åndre, da håm getrunkht a guata Pilsen atz birthaus von Tèrmar un dena soinsase gegrüazt azpi zboa guate laüt, boda nicht håm gehatt zo lugara niamat, untar di oang von djendarme.
A pizzle zait darnå, auz pa lånt hattma gehöart khön ke dar guat dokhtur Paul iz nètt gest åndarst baz an ufitzìar von Khoasar, un in soin prosakk boda hatt auzgeschauget az pi alle di åndarn prosèkk, hattar drinngehatt disenje un foto von fört, von beng un von staigela, un alle di naschentn vodar hoachebene.
Draite Kapitl
Atz achtunzbuantzekh von sunjo von djar 1914 izta vürkhent di disgratzia vo Serajevo: di schüzz boda håm getöatet in Fråntz Ferdinånd, ma ’z Tönle izzez khennt zo darvera lai an månat spetar, ombromm ’z iz gest vür pinn öm affon Zingarallenbeck. ’Z hattzen aukontart a kholar boda iz gånt zo hakha krånebittn obar in Stoll vodar Goaz. Da soinse gebest augehaltet zo trinkha an trupf bazzar kan an prünndle. «I hån gehöart khön nidar in lånt, atz birthaus vodar Faiona» hatta khött dar kholar, «ke in Serbia håmsa getöatet in sunn von Fråntz Josef un ’z söllata soin auzgeprocht a kriage zbisnen Russia un Fråntscha.» «Dar sunn von Fråntz Josef » hatta gevorst ’z Tönle, «ma dar iz gestorbet a Mayerling ’z djar achtunachtzekh; in da sèll zait pinne gest z’arbata afte sèlln saitn, i gedenkhmarz garècht, dar hatt gehoazt Rodolf, furse håmsa getöatet in arciduka Fråntz Ferdinånd boda hebat gevånk in platz von Alt....» «Ia dar sèll » hatta rispundart dar kholar, «pitt soin baibe, asó khönsa atz birthaus.»
’Z Tönle, siånka az nia iz gest gånt ka schual, hatt gehatt gelirnt lesan un schraim un machan konte genumma zo darberase in lem. Darzua izzese gètt zo vorstiana in viar zungen un dena hattz hèrta gehatt gearn khennen di stòrdja von lentar bosen iz getrofft zo giana z’arbata. In di sèlln lentar vort bait von soi, Ungaria, Österraich, Boemia, Bavìara odar Slesia un Galitzia, lüsnante baz da håm kontart di laüt, hattz gelirnt alla darsòrt. Asó ’z menndle izzese gelekk zo kontara in kholar: «’Z bart soin, ke ’z Österraich-Ungaria hatt gemacht kriage dar Serbia un asó di Rüss bartn håm ågètt kriage in Österraich-Ungaria; ’z Taütschlånt vor dassèll bart machan kriage in rüss, un di Fråntscha in Taütschlånt. Un biar belese soin pitt Österraich un Taütschlånt... .» Asó håmsa geredet antånto azzta di öm håm geetzt in vrisch grass un ’z bazzar hatt ågeschozzt in di naschentn, un di mèrle håm geflattart tortemitt in krånebittn.
Balda dar kholar iz gånt nå soine bege au pa staige zuar in snealoch, ’z Tönle izzese gesotzt aftnan khnott in di sunn un hatten gezüntet di pipa. Ma azta di oang håm gehüatet di öm, soine pensìare soin gest vo åndarst. ’Z izzen khennt in sint, balda vor a khutta djar iz gest soldàdo in di kasèrma vo Budweis, geschafft von madjor von Fabini un dena, balda iz gebèkslt dar govèrno, in Verona in di kasèrma Paloni geschafft von kolonèll Heusch cavalier Nicola.
Bi eppaz stråmbatz hattz pensart, balde pinn gest untar di österraichan, hattmar geschafft ummadar pittnan belesan nåm, anvetze untar di belesan hattmar geschafft ummadar pittnan taütschan nåm. Ma dòpo, ziagante in di pipa hattz pensart ke ’z iz nètt asó stråmbat; di hearn soin hèrta hearn bobrall, in Österraich sovl azpe in Beleschlånt, un in armen laüt trèfftzen hèrta volng, schaffta berda bill, bèkslta nicht. Z’ arbata trifftz hèrta imenåndarn, un zo macha in soldàdo o un asó z’stèrba in di kriagar. Ma furse in Taütschlånt barta auzkhemmen a revolutziong gemacht von armen arbatarn asó azpeda hatt gehatt geschribet Karl Marx in soi Manifest, iz hatten gehatt gelest pittnåndar pinn khnapparn. Baz vor a djar bartz soin gebest, furse ’z djar 1890. Sichar, iz in kriage hebatnzaz nemear gerüaft... un pitt bem se pròpio, pinn von Fabini odar pinn cavalier Heusch? Soine sünn boll però hebatnzase sichar gerüaft. Vo baitom hattz gesek a fila alpìn boda laise, laise soin gånt auz nå in zimmen von Kempel. Tra se hebatada gesöllt soin soi sunn Matio o, boda iz gest untar soldàdo pinn bataldjù Bassån.
In sèll summar, ummar pan ünsarn pèrng soinda nètt gest lai di alpìn boda soin gestånt afte hoachebene, un di sèlln pinn mülln, ma ’z soinda zuarkhennt ettlane åndre soldàn, stille stille ena zo lazzase höarn. Bobrall auz nå in beldar soinda gest zèltn un håmda getempft di heartar un alle tage affon bersaldjo von Petereitele håmsa geschozzt un augemercht di pünt. Zo macha’n au holtz odar z’arbata in di èkhar di baibar håm hèrta gemucht gian alle pittnåndar: ombromm, asó håmsa khött, von napoleté (napoleté soinsa gest alle vo Firenze nidarbart) hattmase nètt gemak vorlazzan. Ma ’z iz o bar ke bobrall iz bèlt, un zerte abas soin gånt boda di soldàn håm gehatt gelekk di zèltn zo süachase. Ma mucht o khön ke ’z hatta geloft vil gèlt o, ombromm, tra di sèlnen boda håm vorkhoaft geplèttra in soldàn, di aisanpånar boda soin gekheart humman peng in kriage, di arbatn zo macha au di fört un di beng zo giananen zuar, di sèlnen boda håm geputzt un gebèscht, alle håm gebunnt un di birtn un dar cinema teatro Eden soin gestånt offe di gåntzan nècht. Ma hatt gehöart singen un lachan, schraing un straitn. Kontra allz ditza gekhuttra dar alt faff, dar sèll boda ’z djar 1848 hatt gehatt gekriaget kontra in taütschan, hatt gehoket abe von pridegestual.
Ma ’z Tönle Bintarn izzesan gestånt drauz vo allz ditza, iz, iz gånt vür pitt soin öm, un ettlane vert stianante alumma izzen khennt in sint daz sèll boden hatt gehatt aukontart dar alt kholar, un pitt allz daz sèll boz hatt gehatt gelebet izta gelånk z’sega un zo vorstiana sachandar boda niamat in da sèll zait hatt nonet gehatt gesek odar vorstånt.
In an tage iz gest gånt vür pitt soin öm affon boalgrüne un vo sèmm hattz gesek khemmen auvar pa pèrge ettlane soldàn, un no vo baitom håmsa ågeheft zo rüava un zo macha gian di arm zuar imen. ’Z Tönle izzese nètt gemövart vo sèmm boz iz gebest, ’z iz lai gestånt au zo vuaz z’sega pezzar. Di soldàn soin pasàrt tortemitt in schaf un dar hunt hatt gebruntlt un gespitzart ’z har; dar månn hatten gerüaft laise un dar hunt iz gånt zo hukhase afte vüaz. Vorånavür alln izta auvarkennt dar ufitzìar, allar gesbitzt un offe pittar foat, ummen hals her hattar gehatt da baiz ves von soldàn. Gerift azzar iz vorå in Tönle izzaren abegenump di baritt un izzen abegemacht ’z gesbitza. Von mostrin, dar månn hatt vorstånt ke ’z iz gebest a tenente von artilìarn. Di soldàn soinen gestånt alle umminum ena zo khöda na bort, un iz hatt gepitet azzar rede. An lestn dar ufitzìar hatten geredet un hatten khött ke, daz spetarste in tage darnå, hebatz vortgemuchtgian vo sèmm un auhaltnse in balt von Dhorbellele ombromm sèmm hebatnsa geschozzt.
’Z Tönle hatten khött ke dar balt von Dhorbellele iz bandirt, ma dar ufitzìar hatt rispundart ke dar hatt sa gehatt geredet pinn forestél un pinn pürgarmaistar, un ke ’z hebata gemak gian ena pensìare. Dar alt månn hatt lai gebruntlt eppaz au pa imen sèlbart, ombromm ampò dar hatt gehatt vorstånt ke dar hebata nicht gemak tüan. Azta di hoachan zuargem zo etza an balt bandìrt, un di soldàn schiazan pinn kanü afte etzan von laüt, billz pròpio soin gemuant ke di bèlt iz gånt untaraubarst, un nodarzua azta allz ditza khinnt vür afte konfìn pinn Österraich, billz soin gemuant ke ma muchten impaitn schaülane, traurege zaitn. Dise sachandar ’z Tönle izzesen augebruntlt in da alt zung boda niamat von soldàn hatt vorstånt, asó ummadar hatt gehoket: «Ma baz tschöttartar au disar billmånn?» Furse dar tenente hebat eppaz geböllt draukhön, ma di oang tiaf un hert von månn håmen gesbiget.
Di soldàn soinse augehaltet a halba’n ur un håm gèzzt an tòko proat un a skèttele vlaisch. Dar tenente hatten gevorst z’sega bisen vorkhoavat a lemple vor di khuchl von ufitzìarn, ma iz hatten khött ke di lempla soin khennt afte bèlt zo kreschra, zo macha boll un zo khitza un nètt z’soina gèzzt von ufitzìarn. A soldàdo boda sin alora hatt hèrta gesbiget, hatt gepitet azta alle di åndarn lengse in bege zo giana nidarbart, un baldar iz gestånt alumma izzaren gånt nåmp zo vorsanen von öm: biavl ’z hattara gehatt un biavl lempla, un sin benn ’z berat gestånt afte sèlln hoachan etzan, boda sichar izta gest guatz gras, ma palle berata gevallt dar snea; dena, hattaren no khött, ke di sèlln öm soin gest vil gröazar baz di sèlnen von soin lånt un ke da håm gehatt a gröbarna boll un a khlümmanarz autar. Furse eråndre mèlchtze nètt? Balda ’z Tönle hatt gehatt verte zo rispundra, dar soldàdo hatten khött ke er o iz gebest a schavar in soin lånt, afta åndar sait von mer, in Sardenja un ke machan in soldàdo hattzen pròpio nètt gevallt.
Di åndarn antånto soinse gest augehaltet eppaz nidarbart un håmen gerüaft; alora hattar gegrüazt in alt pükhante in khopf un hatt augevånk zuar in tal loavante.
Balda ’z kriage hatt auzgeprocht izzez khennt zo darvera vo zboa paesé, dar Stèfan un dar Tone Haus, boda soin gest gånt in pa pèrng a katza von zedrù. ’Z hattze gekhennt garècht di zboa katzadör ombromm sidar ettlane djardar ka herbest soinsaz gånt zo süacha un zo vorsanen bo ’z soinda gebest di èstar un asó håmsa pipart pittnåndar un geredet von sèll boda vürizkhennt. Un lai soinsa nètt gest azpi zèrte konte vo Venezia, boda soin gånt a katza pinn baizan hånngas un an sèrvo boden hatt getrakk in prosakk un di sklöpp: un håmsen gemacht gem balda dar hunt hatt gehaltet in vogl un håmen lai bidar gètt bidrumm dòpo in schuzz. Mearare vert hattzese gesek tüan asó, un ditza izzen nia nidargånt, vor daz sèll vo imenåndarn izzese nia gelatt seng, ånka azta in an stroach boz hatt asó gesnibet un se soin gånt tschèrm in soi hütt håmsen gelatt zboa silbrane liare vor ’z holtz.
Balda dar Stèfan un dar Tone Haus håmz bokhennt affon Bisen-Stoan Djoch iz gest in aldar vrüa un iz hatt sa gehatt gezüntet ’z vaür zo prata a snit pult. Da håmen aukontart ke ’z Österraich hatt ågett kriage in sèrbn un di rüss in Österraich un ’z Taütschlånt in rüss un Fråntscha un Ingiltèra in Taütschlånt. Insoma da gåntz Europa iz gest allz an durchanåndarn, un in lånt alle tage håmsa gerüaft epparummaz soldàdo.
’Z Tönle hatt lai gelüsant ena nicht zo khöda un hatt pensar balz hatt geredet pinn kholar, un pinn tenente von artiliarn; un no hattz pensart aft soine sünn, affon schavar sardanjöll un sovl åndre boz hatt gehatt gekhennt gianante ummar arbatante åna konfìn.
Dar Stefan un dar Tone o soinen augelekk soi snit pult zo prata, ma lai dòpo zo habanen gevorst azza mang. Dena håmsa geredet vo gebillt un håmen gevorst boz hatt gebarnt da lest bòtta in zedrù. Da håm gèzzt; un dena håmsa auvargenump di platar von sboi pinn tabakk von èkhar un håm geroacht ena mear zo reda un håmda draugetrunkht an slunt bazzar.
’Z Tönle hatt gemèkket di pipa in di hånt un hatt gezoaget pinn stèkh zuar in krånerbittn boz hatt gehatt gesek a par pulèstar vo zedrù un dena no zuar in skaffan boz hatt gehatt gebarnt di baizan pernisan.
«Furse» hattz khött sovl biz hettat geredet pitt iz sèlbart «di governe machan di kriagar ombromm da vörtnse ke di laüt darbekhan auz un khemmen kartza starch.»
«Di djornel khön» hatta respundart dar Stefan «ke ma mucht machan frai di sèlnen vo Tria un Trieste un alle ünsarne prüadar boda soin übar di grentze.»
’Z Tönle hatt lai geschauget übar di pèrng boda håm gemacht konfì un soine öm boda håm geetzt in di rue un dena hattz geschüttlt in khopf un hatt lai khött: «Mah.»
Da soinse gegrüazt vorhozantese ke da beratnse bidar gevuntet z’èzza di trippsupp in tage vodar fiara vo San Matio.
’Z iz asó sidar ettlane djarhundart, atz ununzbuantzekh vo setembre in tage vo San Matio di kentsch, di kholar un di manèkkar vennese zo vaira, un, verte da groaz miss, gianza alle pittnåndar pa birthaüsar un kontratarn zo khoava odar zo vorkhoava khes, holtz un zo reda vo bia ’z izta gånt ’z djar un bia ’z barta gian ’z djar boda bart khemmen. Disan stroach però mearar baz vo soin afare håmsa alle geredet von kriage un von sèll boda håm geschribet di djornel. In di botege von Puller anvetze baz vo tregarai un finantzìarn hattma geredet von Balcani, von Taütschlånt, vodar Russia, odar von Bèldjo un vil vert soinda khennt augeroatet stattn boda soin gest z’arbata ünsarne khnappn un aisanpånar.
’Z Tönle Bintarn iz gest khennt abe von pèrge un izzese gest augehaltet afte etzan von kamou; in di kurt von Gèrtele hattz gehatt getust di öm un in tage vodar fiara hattz kontratart soi boll pinn marként un hatt gebunnt sovl gèlt azpesen nia berat impitet. Ma ditza hatten nètt parirt soin eppaz guatz, ombromm balda ’z gèlt iz asó vil, varlertz bintsche. Asó in sèll abas izzen getrunkht a drai tatzan boi kartza vil, ’z hattz hèrta getånt, in abas vo San Matio, balz iz gest übar di bèlt o. Gianate zuar huam hattz gemèzzt in bege in di baitom, un dar hunt, a tiabas a bòtta, izzese augehaltet zo paitanen; ’z hatt getrofft soldàn boda soin gest frai un håmen någehoket eppaz zo trètzaz. Kan Grebezar hattz gevånk dar Sèpp von Pün, a djungar khüdjrar, boda pinn gèlt gebunnt affon pèrge, izzen gebest gekhoaft a par djüste schua pitt ledar untar pinn brokkn, un allar stoltz hattarse gehaltet gepuntet umen hals her.
Da soin gånt pittnåndar, un dar arm Sèpp hatt gemucht auzlüsnen alle di stråmbanade boda ’z Tönle hatten augetschöttart, übar ’z kriage, übar biavl ’z khosteta di boll, odar afte soldàn, odar no, affon kastèll vo Praga, affon Rodolf von Habsburg, übar di ståmpn boz hatt vorkhoaft vor vil djardar, afte ross von Ungarn; allz augemischt in an gåntzan durchanåndarn. A tiabas a bòtta izzese augehaltet tortemitt in bege un izzese postart affon lång stèkh un hatt gemacht verte aniaglaz gereda khödante: «Ostiadefero i hånnara gesek ploaze, ma du, moi khinn, barstara seng vil mearar baz i!»
’Z iz gerift dahumman, un azpi ’z iz getretet inn in di khuchl hattz gesek prinnen ’z vaür in heart ma dar lumì iz no gebest z’zünta, un izta nètt gest soi baibe zo paitanen azpi hèrta, sidar vürtzekh djar, ’z izzen lai khennt dar khnopf in hals un traurege pensiare håmen gedrukht umme ’z hèrtz her un di khugl iz lai vorgånnt. Zo mischa au di pult in khezzl izta gest soi snur un nètt soi baibe azpi alle tage dòpo toat soi muatar, un di nevon håm alle gesbiget un geschauget zuar in vaür. Njånka soi sunn Peatar iz nètt gest afte tür zo pipara da lång pipa, azpi dar hatt hèrta getånt dòpo gevüatart ’z vich. ’Z Tönle izzese genempart in vaür un hatt ågeschauget di snur ena zo reda, da soinse vorstånt lai pinn oang. Un ’z baibe hatt gezoaget pinn khopf, sovl azpi zo khöda: «Di iz au aft obar in di khåmmar.»
’Z iz gånt loavante pa stiang au, zöbrest hattz gevuntet di tür vodar slafkhåmmar spalankart, aftnan traf izta gest gehenk di lantèrn. Soi baibe iz gest nidargelekk in daz groaz, vaüchtane pett, un hatt auzgeschauget asó khlumma un magar un hatt gezoget an sbern atn, in mustatz iz gest allz bofitzt. Dar Peatar iz gestånt augeluant züntrest in pett ena zo mövrase.
’Z hattar genump a hånt in di soinen, di iz gest durr un gevrort, di edar plabe un gesbollt; si hatt offegetånt di oang un hatt gesüacht zo machanen a khlummaz lècharle. Dar Peatar hatt khött: «I hån geschikht in Kharl zo rüava in dokhtur. Hattaren nètt bokhennt? Balbar soin gekheart bidrumm vodar fiara hattze geböllt azpar gian affon Moor zo lesa patatn. Balda oine iz gånt di sunn izzese nètt gehöart garècht, alora hånnese abegeprenk dahuam afte akhsln. Si khütt ke di vriart; di Brigida hattar gelekk in barm kuadrèll züntrest in vüaz.»
’Z Tönle hatt lai geschüttlt in khopf un hatt genemparn di karege. ’Z iz gestånt sèmm vest zo schaugase å un zo haltanar di hent gevrort azpi an aiszokkl; si hatt bidar offegetånt di oang, di nas hatten parirt soin khennt dünn dünn, un dar mustatz magar magar, voll pitt sött khlummane fitzan. Di haut, tunkhl, gepratet vodar sunn von èkhar, laise laise iz khennt grisat azpi di èsch, ’z har, gezoget hintar un augevånk pittnan pumman strelele, muchanar håm gètt fastidio ombromm di hatt gesüacht pittnar hånt auzzolükrase. ’Z Tönle, süachante zo tüana daz lesegarste boz hatt gemök, hattar geheft a pizzle in khopf.
Daz gåntz haus iz gest in stille, di khindar håm gesbiget, un di snur iz gånt inn un auz ena zo lazzase höarn, ’z iz gest allz asó stille, ke ma hatt gehöart krèkkn ’z vaür in heart sin au in di khåmmar. ’Z Tönle hatt nètt augehöart zo schauga in sèll mustatz un di sèlln hent, boda est soin gest postart afte dekhan, un izta draukhennt biavl zait un biavl lem ’z izta gest vorgånnt: daz sèll von soi baibe, daz soi, von soin altn, von sünn, un di zait un ’z lem von nevon boda berat inkånt azpe a has in hoach grass.
Dar hunt von arm Cesare hatt gètt an pèllar in di nacht, dena hattz gehöart khemmen inn pa tür in dokhtur, un nå, di sbern tritt von nevodo un von sunn. Spetar hattz gehöart nidar untar ren in åndar sunn, in Matio, boda iz gest pinn alpìn in di kasèrma von lånt. «Bènn » hattz pensart «dar Peatar un dar Matio soin da, ma dar Khrist, ’z Engele un dar Marco soin in Mèrika; di Djoåna bart lai khemmen.» Dar dokhtur iz gånt pa stiang au un iz gånt au nå in pett, dar hatten gemacht liacht hevante abe di lantèrn von traf. Dar hatt auzgelüsant in polso, dena ’z hèrtz postarante ’z oar, darnå hattarar geschauget in di oang nemprante no mearar di lantèrn, dar hatt gemacht sitzan ’z baibe un hatten gemèkket affon pètto un affon rukkn: «Höartar bea?» hattaren gevorst «i hån lai an groazan vrost un pinn asó debl.» «Baz khütze» hatta gevorst dar djung dokhtur boda nètt hatt vorstånt ünsar alta zung, asó ’z Tönle hattzen übarsetzt.
Verte azza håm gehatt, soinsa gånt alle nidar in di khuchl un affon tisch dar dokhtur hatt geschribet baz di hatt gehatt zo nemma. Dar Peatar iz gånt pinn dokhtur sin nidar in lånt un dena in farmacia zo nemma di medisin.
Da alt muatar hatt nicht geböllt nemmen, lai an trupf milch vo goaz, gelenngart pittnan trupf gerstan kafè (asó hattma gespent di khindar o).
Zboa tang spetar hattze gespèrrt di oang un hattze nemear offegetånt. ’Z izta khennt dar don Titta Müller zo gebanar daz hailege öl un drai tage darnå hattze augehöart zo ziaga in atn. ’Z izta bidar gekheart zo khemma dar faff, gerüstet pitt kòtta un stòla, un dar mesnar pinn kraütz un pinn ross augerichtet sbartz un gel. Daz gåntz lånt un ettlane laüt von lentar sèmm ummanåndar soin zuarkhennt vor in lest viazo atz hügele hintar dar khirch, boda sidar hèrta soinda khennt getrakk zo rasta alle di laüt vodar kontrada. Balz iz gekheart bidrumm ’z Tönle izta draukhennt bi ler ’z izta gest soi haus un bi ler ’z pett boda vor sovl djardar håmsa getoalt panåndar, siånka azta vor vil månat hattz gemucht stian vort bait z’arbata.
Zèrte vert hattzen no parirt z’segase da alt, machan augevennen ’z vaür in heart, odar in daz tunkhl khemmarle zornirn di patatn: un ena zo böllaz hattzese gerüaft ma alora dar schatn iz lai zorgånnt un iz izzese gehöart an armar boas vo niamat.
In sèll herbest soinda khennt gelest vil, guate, gesunte patatn; guatar rok un guat un schümma raif izta gest di gerst o. Di dillan soin gest voll durrez höbe vor in bintar. ’Z Tönle hatt gevüart soine öm afte etzan auz nå in balt von kamou. In tages, verte di schual, soinda zuargånt di nevon, di khindar von Peatar odar vodar Djoåna; alle pittnåndar, dòpo zo haba ingezoünt di öm in seradjo vodar Gluppa, soinsa gånt in balt von Håno zo khera loap, abas håmzaz getrakk humman in groase sekh; da hebatnz genützt pan bintar z’ströba, ka lånngez beratz khennt guatar mist.
In novembre hattz gesnibet, ma dena dar reng hatt bidar gemacht eaparn un izta khennt a schümmana barma sunn boda hatt bidar gemacht plüanen di röasla affon Spilleke. In di bermarstn urn von tage dar raif hatt geloakht afte èkhar, un est, boda pinn kriage alle di auzlendar soin gest gekheart bidrumm, hattma gesek ettlane månnen pa laitn nidar zo pauga. Dòpo zo haba auzgehakht dörn un krånebittn, håmsa augeprocht di basan un håmen abegeschüttlt di earde, dena håmsase gelekk zo dèrra pinn burtzan in di sunn; di khnottn håmsase alle augehaüvart un pinn gröazarstn håmsa augemacht maürla un in di lere ka pèrge, håmsa ingevüllt pitt khlummane khnöttla, dena gler un earde. Obar håmsada gelekk di basan un drauvorprunnta di dörn un di krånebittn, asó iz gebest boroatet zo sena un vor a par djardar hebatma gelest guat. Ma mucht o khön ke zo boroata bintsche mètre quadre earde hattma gemucht arbatn ettlane bochan.
Azpi hèrta sidar az nemear hatt gemucht gian übar di bèlt, ünsar Tönle, in sèll lånngez von djar 1915, iz gebest afte bisan auztodjukha mist; zo traganen auz pittar djèrla izzese nemear gehöart ma alz ummaz abas khearante dahuam hattzen augenump a schümmana faschì durre est zo schüra in ovan, bodase hatt abegeprunnt azpi stroa. Ma daz sèll boden hatt gevallt daz mearaste iz gest stian alumma afte etzan pitt soin öm, ’z hattze gekhennt alle, aniaglana hatt gehatt eppaz åndarz bodase hatt auzgenump: ummana hatt gehatt di boll a khöstle tünkhlar, an åndra hatt gebètzeget sterchar, siånka azta vor di fremmegen håmsa auzgeschauget alle gelaich iz hattze darkhennt ummana vor ummana, ’z hatt gebizzt bela zo hüata ombromm di hatt hèrta geböllt inkian, bela ’z izta hèrta gånt in gruamat un izzese geplent, belz lemple iz gånt untar zo taida siånka az hettat gemucht soin gespent sidar månat, bela ’z hatta gelekk mearar zo entrukha. Dena, soin altn hunt izzen gest genumma lai zoang ena njånka zo khöda a bort, un er hatten lai gelest in pensiaro.
Balda in tages izzen zuargånt dar nevodo, håmsa geredet daz mindarste bosa håm gemak, ma di börtar soin gest asó hoatar un ainfach ke, balsa håm gesbiget, iz gest sovl bisa beratn vürgånt zo reda, vo pèrng, vo arbat, vo beldar, vo gebillt un von vichar von haus.
In an tage, disar nevodo, bidrumm vodar schual, hatten aukontart ke di maistra Gusta hatt khött ke palle ’z Beleschlånt berat gånt in kriage kontro in Österraich-Ungarn zo macha frai Tria un Trieste. Di hatt gehatt getrakk in klasse in Corriere della Sera boda drauizgebest geschribet, ke dar groaz dichtar Gabriele d’Annunzio hatt geredet sèmm boda in ar bòtta Garibaldi iz gest partirt pitt tausankh månnen zo giana in Sitschilia, un ke in di statt alle håm geböllt ’z kriage.
Dar sèll von djar 1915 iz gest ummadar von pestn lånngez boma hatt gedenkht sidar hèrta, dar snea pinn reng von lentz iz gest vortgånt allar, un hatt parirt, ke mearar baz nia, daz sèll djar, vorprennen in Martzo un mèkkn di schèlln hebat auzdarbékht pellar di bisan un di beldar. Dar snea iz gest zorgånt in tausankh bèzzarla boda håm geloft bobrall nidar pa pèrge, un di bisan soinse lai gedekht pitt senpümmala un di paing soinda lai draugest. Atz halbe von månat vo aprile di lèrch håm geplüant un dar zedrù hatt gesunk. Di earstn von madjo di puachan soinse gedekht pitt loap, a schümmana, grümmana rüst tortemitt in sbartz von vaüchtn. Dar khèrschpuam atz tach hatt auzgeschauget azpi a roas, drinngestrelt in har vonar djungen diarn, odar azpi a ròsata bolkhnen gemacht pitt bòkkln. Di khlumman löapla soin gevallt laise, laise danidar, flattrante azpi scharèttela un soin gånt zo postarase aft ’z stroa boda hatt parirt sèlbart plüanen. Dar kukko, azpi alle djar, hatt gekukkt in ta’ vo San Marco un est hattar geflattart vonan balt in åndar ena rèkie, zèrte vert hattar geflattart un gekukkt asó nåmp in haüsar von laüt, ke ’z hatt parirt soin dar hettat geböllt rüavan epparummaz. Dar reng vorånahì un di hitz spetar håm gemacht aubaksan ’z grass in di bisan azpe’z nia iz vürkhennt.
Atz viarunzbuantzekh vo madjo, morgas in aldar vrüa, ’z Tönle hatt gevüart soine öm afti etzan azpe hèrta, dena izzese gesotzt aftnan khnott un hatten gezüntet di pipa un izzen geschauget ummanåndar kontent. An earstn hattz gehöart an söttan schaülan rümblar durcht in hümbl un dena vo baitom an schuzz. ’Z iz augestånt un hatt geschauget afte sait boz hatt gehöart khemmen in stroach, ma ’z hatt nicht gebarnt, dena hattz bidar gehöart a gelaichegez sachan un nå un nå hèrta mearar. Alora hattz vorstånt: ’z hatta gehatt auzgeprocht ’z kriage, di fört von Campolongo un von Verena håm geschozzt afte sèlln vo Lusérn un von Vesan.
Sa auz pa dar nacht hattzen parirt zo höara asó eppaz, ma furse dar pèrge vorå in haus, odar dar bint håm augehaltet in rumor un imen izzaren gerift asó timpl ke dar hatt pensart ke ’z magatnz soin di min boda di soldàn håm gemacht springen affon Portule zo tüana offe in bege zo traga dom di kanü vo zboahundartunachtzekh mm, asó izzese gekheart afta åndar sait un hatt bidar gevånk slaf.
Ma da sèll nacht niamat hatt gehatt geslaft nidar in lånt; sa in ta vorånahi in komandånt vodar kasèrma izzen gest khennt geschafft z’ stiana in alarm, un in tages hattar gehatt darvert, ke dar botschaftar von Vittorio Emanuele hatt gehatt ågett kriage in Fråntz Josef.
Dar Tenente Djeneral Pasquale Oro, boda hatt geschafft afta gåntz hoachebene, hatt geschribet alln in laüt von ünsarn pèrng. Pitt ploaz groase un schummane börtar hattar geprideget ke ma mucht kriang zo macha frai di prüadar afta åndar sait vodar grentze. Dena, però, sovl biz nicht berat gest, hattar o khött ke di laüt hebatn gemucht sèlbart helvan in soldán, åna zo vorliara zait, un ke, azzaz nètt hettatn getånt, hebatarsen geschafft er.
No da sèll nacht di altn, boda bidar soin gest gerüaft untar soldàdo, håm augevånk zo giana zuar in konfì boda da soin gest di bataldjü Ivrea un Trieste. Niamat hatt geslaft, alle håm geschauget zuar Tria un in belesan fört, boma sa hebat gemucht seng di vaürdar von earstn schüzz.
Umme mittanacht ditza iz vürkhennt. An minut spetar dar flåmma hattma gehöart in schuzz partirn, un nå an åndarn betar, vorlort pa pèrng: ’z iz gest dar sèll vodar granat boda iz skopiart. ’Z soinz nètt gest di schüzz vodar sagra disan stroach, un niamat hatt gehatt lust zo reda odar zo khöda eppaz; di khindar soin gestånt ågehenk in konsött von müatarn, di püallaüt soinse gehaltet starch panar hånt un di altn håm pipart ena zo khöda bort. Nò, ma hatt nètt gemak soin luste vor di sèlln vaürdar un vor di sèlln schüzz: da soin gebest sèmm obar di haüsar un håm gemacht di vort, ’z iz gest eppaz naügez ja, ma schaüla traure, vil traüregar baz di klokkn boda hatt gerüaft vor ’z vaür odar boda in di vorgånnatn djarhundart hatt gemacht bizzan ke von nort soinda abekhennt di soldán zo töata un zo distrüdjra allz daz sèll bosa håm gevuntet.
Ünsarne laüt håm gepitet affon bege azta austea di sunn bodase hebat furse a pizzle gebèrmp un dena stille stille, azpe sa soin auzkhennt abas in sèll morgan von viarunzbuantzekh von madjo 1915, soinsa gekheart dahuam, spèrrante vor da earst bòtta di türn, ombromm au ka üs vor djarhundart di türn hattze nia niamat gespèrrt.
Vor allz ditza boda vürizkhennt in di nacht, ’z Tönle in sèll morgas hatt nètt gesek tempfan di khemmechar un hatt niamat gebarnt ummar pa èkhar odar affon bege zo giana in balt. An earstn hattzta nètt draupensart, ma est habante gehöart di sèlln ströach, hattz vorstånt allz. Nidargeslakk dar månn hatten gezüntet an åndra bòtta di pipa, dar izzese gehöart traure ma in da gelaichege zait zorne, schiar znicht, kontra in govèrne un in dichtar boda håm geböllt ’z kriage. Vor di djenerel, hattar pensart, machan ’z kriage iz soi arbat, siånka azta machan töatn di laüt an åndarn, iz boll da letzarste arbat boz gitt. Furse, vo zbuantzekh djar, machan in soldàdo vor ummaz odar vor daz åndar magat soin gesek azpi a spil odar an okasiong zo khenna åndre lentar un åndre laüt odar zo höarase starch odar no zo geba kontro in sèlln boda schaffan, asó azpi da hatt getånt dar arm Tita Haus, boda iz gestånt vor zboa djar in di strengkompanie von Madjor Fabini un an lestn håmsen gemucht schikhan dahumman ombromm da soin nimmar mear gest guat zo redjranen. Inaran bòtta, dar von Fabini hatten gemacht nistln afte kulàttn vorå in gåntz bataldjù, un balda allz iz gest verte un dar Tita hatten sa gehatt augezoget di pruach, hattaren khött: «Gedenkhtaz ke i hån a hèrtz pitt aisan.» Dar Tita hatten augepuntet garècht di pruach un dena hattaren gespibet afte stiveln un hatten rispundart: «Azzar iar hatt ’z hèrtz pitt aisan i hån in ars pitt bronzo.» Asó håmsen gemucht schikhan da humman, da håm vorstånt ke ’z iztada nicht gest zo tüana dar månn beratze nia gepükht.
Oh ja, asó boll hettatma gemak machan, odar nètt machan in soldàdo, ma nètt gian ummar zo darschiase un zo töatase tra arme laüt. Un vor bem pò? Ditza hatta übarlekk dar arm månn schaugante drau aft soine öm, piparante un lüsnante in bruntlar von kanù afta åndar sait von Ass.
Viarte Kapitl
Schiar alle tage balz iz gest di ur zo sitzase zo tisch z’èzza an mumpfl pult, hattma gehöart daz sèll bait gebruntla von kanü, ma di laüt soinse palle gebont un ’z lem iz gånt vür alz ummaz: di baké soin gånt nå in höbe, boda hatt gedorrt afte bisan, di baibar håm gedjetet di patatn un alle soin gånt zo macha holtz vor in bintar. Balda iz khennt di zait von gruamat, au zuar in khesarn von Vesan, di belesan håm ågegrifft di Österraichn. Di bataldjü soin gesprunk auz von balt alle pittnåndar, aftavorå håmsa gehatt di bandìarn un di bånda boda hatt gefift, di komandent, gerüstet vor di hoachan vairta, håm geloft vorånavür alln pinn sbèrt geheft: asó håmsa geböllt rivan sin ka Tria. Anvetze vil soin gestånt getöatet un no mearar geschedeget vor hèrta. Di feriratn soin khennt gelekk in haus boda hebat gesöllt soin dar naüge ospedal vor ünsarne laüt.
Vor da earst bòtta sidar ’z djar 1866 in sèll summar niamat hatt übartrakk geplèttra tra ünsarne pèrng un di Valsugåna un niamat von sèlln, boda alle djar soin gånt in auzlånt, håm gevånk in bege von Laaz. Est di tirollar, boda in an stroach håmen gètt herbege, soin gest alle pinn ståndschützen zo schüana di konfìn. Niamat hatt nemear gemak gian von Beleschlånt in Österraich ombromm di soldàn håm geschozzt no vorsa håm gesek ber ’z iz; da soin nètt gest azpe di finantzìarn, ke ma hattze gemak abekhoavan pittnar liara, est, ummenicht, hattma gemak soin getöatet.
Njånka ’z vich hatt nètt gemak khemmen gevüart zo pèrge un vor da earst bòtta sidar ettlane djarhundart di khesarn soin gestånt ler. Di månnen von lånt, boda nètt soin khennt gerüaft untar soldàdo, di altn obar di vürtzekh djar un di djungen von viartzane sin afte noüntzane soin khennt untargelekk z’arbata vor in esercito: da håm gemucht machan beng un schützgrabe. Afte beng, boda soin gånt sin zöbrest in pèrng, soinda khennt gezoget lai von månnen di groazan kanü vo 149 mm un, a bòtta postart, soinsa khennt gestützt pitt vaüchtane höltzar, lèrchane vlekhan un sèkkhla earde.
Zboa sünn von Tönle, dar Matio un dar Peatar, pitt åndre djunge von lånt un von åndarn kontrade sèmm ummar soin gest pinn alpìn zbisnen dar Renzola un in Mandardjöll; di åndarn drai soin gest in Mèrika un håm geschribet ke da beratn sichar nètt gekheart in Beleschlånt zo machase darschiazan, ma lai aztada berat gest a guata arbat. Furse soinz nètt gest pròpio dise di börtar ma sichar ditza håmsa geböllt khön. Asó est, pitt zboa sünn in kriage un drai in Merika, un di töchtar boratet, ’z baibe toat un di djar hèrta mearar, dar arm månn hatt gemucht arbatn vor alle; ja, di snurn håmen boll geholft un di pantètz soin gestånt nå in gart, in èkhar von patatn un nå dar gerst, da håm geschauget afte hennen o, ma dar schaf un ’z holtz vor in bintar soin gebest gåntz aft soine akhsln; un siånka azta di öm soin nètt gest vil, est pinn kriage hattma nemear gemak gian afte hoachan etzan ma ma hatt gemucht stian in balt auz nå in lånt un iz gest vil sberar hüatnse, ombromm zèrte vert soinsa gånt zo intrukha in tiaf von balt un, balda iz khennt di zait zo traibase zuar humman, saitma nemear gest guat zo vennase. Gianante na holtz, in alt, dòpo an uantzegen viazo pittar karge afte akhsln, soinen lai darstokht di schinkh.
Ma azta ’z kriage hatt getrakk an söllan schade in schavar, in kentsch, in kholar, in übartregar, un in manèkkar, nètt asó iz gest vor vil åndre paesé, boda anvetze håmda draugebunnt bakkat; di hotèl soin gest alle voll ufitzìarn un djornalistn, di birthaüsar soin gest voll pitt soldàn un marként, pekhan, baibar boda håm gebèscht ... un huarn ... alle håm gearbatet un gemacht gèlt azpi nia.
In pon vodar kontrada Schbanz håmsa gehatt augemacht sött groaze hüttn, ke ’z hettatnda drinngemak stian mearar baz hundart öm, anvetze håmsada drinngelekk di roplé, boda soin khennt von hümbl abe. In an tages verte di schual, dar nevodo iz lai geloft afte etzan von Håno zo kontara in alt nono, ke dar dichtar Gabriele d’Annunzio, boda iz gebest khennt gemacht komandånte, azpi da hatt khött dar diretor Müller, hatt geflattart pinn sèlln roplé sin obar Tria un hatt nidargedjukht obar di haüsar ploaz zettela un da belese fåne. Höarante asó baz, ’z Tönle hatt lai geschüttlt in khopf un hatt drinngezoget starch dar pipa: ’z hattze gehatt gesek di sèlln groazan aisrane vögl flattarn rümblante obar in Ass. ’Z iz gest da earst bòtta, ma mearar baz bundarnse izzese dartzürnt zo pensara biavl da bartn soin gekhostet di sèlln ordénje vorz kriage un biavl mel vor di pult ma hebat gemak khoavan zo geba z’èzza in laüt un biavl öm. Azta da vor alle se soinda gest di konfìn, ombromm di roplé håmda gemak obargian, un aztada nètt soin gest konfìn parardja ombromm håmsada gemucht soin danidar. Pinn sèll bort «se» hattz geböllt muanen alle di sèlnen boda håm gegloabet ke di konfìn soin eppaz hoach un inngebaiget, ma vor iz un vor alle di sèlnen azpi iz, un soin nètt gest bintsche ma di mearastn, di konfìn soinda nia gest odar da håm geböllt muanen lai in zol z’ zala, pintarn zo inkiana un nicht åndarst. Azta ’z bazzar hatt gemak loavan boz hatt geböllt un asó dar bint, hebata gemucht soin frai di earde o.
In di sèlln earstn bintartang vo kriage di sünn, boda soin gest afte konfìn sèmm ummar, håm gemak khearn a tiabas a bòtta dahumman un asó håmsa gemak vüarn ka haus pittn slit a bolta migele holtz, boz sa hatt gehatt gekhastet züntrest dar Gluppa.
Spetar soinsa khennt geschikht pitt soin bataldjü in da Obar Karnia, ombromm sèmm, håmsa khött, beratada gest mearar mengl. Ma ummar pa lånt izta khennt khött, ke da soin khennt vortgeschikht ombromm da soin nètt gest znicht genumma.
Daz sèll djar dar snea iz khennt palle zo dekha ünsarne pèrng, in bintarmånat da baiz dekh hatt sa augedekht in sbartz balt von Dhor: di tetschan untar di tèchar von haüsar soin gest ingevüllt pitt höbe un loap vor in bintar, in di khèllar untar dar stube soinda gest patatn, khabaz un gerst.
Az berat nètt gest vor in sèll rümblar von kanü alle tage mittartage, hebatma gemak gloam ke disar earst bintar vo kriage berat gest a bintar azpi alle di åndarn. In lånt però iztada hèrta gest a gåntzar durchanåndar: soldán, kåmion, ross, pintarn. Dar treno iz khennt auvar von tal tempfante, voll pitt alla darsòrt zo töata laüt; pinn trèno izta o zuarkhennt allz ’z gereda boma hatt gemacht übar ditza kriage in da gåntz bèlt, un asó hattma darvert ke da håmz gerüaft «Bèltkriage» sovl biz berat gest eppaz schümmaz. In an tage izta auvarkhennt insinamai dar khuneg von Beleschlånt, Vittorio Emanuele III, gerüstet vo soldàdo.
Ka boinichtn soinda khennt gesunk di altn kantzü, ma lai di laüt von kontrade håmse gesunk az pi biar, ombromm di soldàn håm gebruntlt un håm khött ke da beratn gest kontro in belesan, asó, auz baz dar Adeste Fidelis soinda khennt gesunk åndre kantzüla åna vèrt.
Di tang soin vorgånnt gemischt inn in snea, un in di stèll abas hattma nemear geredet von altn Göttar, Odino odar Loki, un von gaistar, boda dar kontzilio vo Tria hatt gehatt inngespèrrt vor hèrta in Nusstal, odar von arbatn in di baitn lentar vodar bèlt, ma hèrta lai von kriage boden hatt gehatt vortgetrakk di pestn puam, boda hebatn gemak arbatn ummar afte beng vodar gåntzan bèlt. Un azzta epparummadar iz gestorbet afte arbat iz sichar nètt gest azpi valln in kriage: arbatn hattma gemucht zo zügla au di khindar, anvetze in kriage saitma gestorbet ummenicht; asó balda di karabinìarn odar dar månn von kamou soin gånt inn in a par a haus zo khöda ke ummaz iz khennt getöatet, birsar baz allz izta gest dar zorn.
In stall von Nappa, in timpl liacht vodar lantèrn hattma ågeschauget in fòldjo, boda hatt gekhostet zbuantzekh zenteseme, gehoazzt: La Guerra Italiana, cronistoria illustrata degli avvenimenti gedrukht vo Sonzogno vo Milån. Sichar lesan zèrte sachandar da, boda ’z kriage iz gest, makma khön, afte tür von haus, hattz boll auzgeschauget stråmbat un malamentar zo gloaba, ma allz ummaz soinda gest laüt boda håm gegloabet az sai allz bar bazta iz gest geschribet affon sèll fòldjo.
Aftna sait hattma gesek an soldàdo hergerichtet azpi vor draitausankh djar in kriage vo Troia, pittnar rüst pitt aisan, an èlmo affon khopf, un insinamai aisrane gomaschan, in arm hattar gehaltet an söttan lången spitzstèkh azpi di crotschati. Aftna åndra sait hattma gelest ke: «In a hütt gevånk von alpìn iztada gest geschribet atz belesch: «ziaget da, ke untar iztada ’z gèlt» un anvetze untar iztada gest a granatt. Un no: «Di spitzstèkhan gedjukht abe von roplé porn durch allz daz sèll bosa vennen.» Dise sachandar asó geschribet un åndre, boda håm gezoaget kanü groaz azpi a haus, odar a pilt von staige, boda ünsarne laüt håm genützt zo giana nidar in Valsugåna untargeschribet:
«Sbarramento austriaco nel Trentino con reticolati elettrizzati» håm lai gemacht lachan alle, un sichar azta a par a hoachar hettatze gehöart asó lachan hebatar khött ke da håmz au pinn belesan.
Di lestn tang vo febraro, azpe alle djar, di khindar soin gånt ummar loavante pa lånt schèllante di schèlln von khüa zo rüava zuar in lånngez un daz schümma bèttar, di gabür håm geloft parbaz auz pa bisan nonet gåntz eapar. Di soldàn però håm ja nètt gelazzt züntn di vaürdar afte ekkar ombromm, asó håmsa khött, ma hebat gemak gloam ke ma zoaget in taütschan bo zo schiaza. Un furse pròpio peng in sèll, dar månat von lentz, anvetze baz zo prenga zuar sunn un reng, hatt bidar geprenk snea un gevroratn bint.
In lånt izta khennt ummarkhött, ke disertör, boeme un a par a trianar, boda håm übarsprunk, håm aukontart ke di österraichan håm boroatet hundartar kanü, zèrte gåntz groaz, boda schiazan granatn vo zen quintel; un ettlane redjimentn boda soin gest in Russia soin gest drumauz zo khemma abe von Tirol, un ke dar Erzherzog Eugen un dar Printz Karl sèlbart beratn gest vorånavür zo schaffa in soldàn vürzovånga ünsarne lentar. Ma aft allz ditza, håmsa o khött, di belesan djenerel håmda nètt gegloabet. Asó khalt un letz soinda gest di lestn tang von bintar, asó schümma un barm soinda gest di earstn von summar. Di tang soinse gelengart bahemme, un bahemme izta zorgånt dar snea, dar kukko hatt gekukkt un dar gåntz balt hatt geplüant, in di kontrade di baibar håm hergerichtet di gert un di èkhar, un höarante in kukko håmsa geheft in khopf un håm pensart in månnen bait in kriage. ’Z Tönle Bintarn, hèrta pittar pipa in maul, iz khennt alle tage traüregar un hatt geredet hèrta mindar: ’z iz gånt auz von haus mòrgas in khemman dar takh un sin abas iz nemear gekheart bidrumm. Alle di vert, gianante vort odar khemmante zuar, dar månn hatt geheft di oang zuar in khèrschpuam aftz tach z’sega bidar plüant.
In an abas von madjo antånto azta ’z Tönle iz gebest affon Moor pinn öm un izzese geschauget ummanåndar vorlort in soine pensiarn, hattz gehöart laütn timpl di ruarn. Dar sèll khlång bodase iz gebetart übar di etzan un di beldar, bodase iz untarmischt pinn gepiapa von vögl, un hatt gedekht vor a pizzle in rümblar vo alle tage von kanü au zuar in konfìn, hattz gemacht khemmen no mearar traure un hatten dartzèrrt di seal, ’z Tönle hatt pensart ber ’z hebata gemak soin gestorbet.
’Z hatten gezüntet di pipa un in sèll abas izzen khennt imen o zo pensara affon toat, ma ena zo vörtase, lai sovl azpe ’z berat gest a zait zo rasta, stian vest vor hèrta in an platz azpe dar sèll boz iz gestånt est un schaung. Asó muchtz sichar soin gest vor soi baibe balda dar sunn in sèll herbest hattz geprenk abe von akhar von patatn afte akhsln.
Ingespèrrt az hatt gehatt di öm un gètt a snit pult in hunt, iz khennt abe von etzan, un djüsto inn pa tür soi snur hatten khött ke ’z izta gest gestorbet dar avokàtt Bischofar. ’Z hattzar gehatt khött a baibe, boda iz gest gånt in platz zo vorkhoava di öala.
Gesotzt nidar nåmp in ovan hattz gèzzt an piatto gegres, a snitle smer un zboa snitn pult; dena hattzen gezüntet di pipa un iz gestånt z’schauga di glüat von heart. ’Z hatt gedenkht in alt avokàtt, bodaz hèrta hatt gerüaft tschell in da alt zung un nètt atz belesch, un balzase soin bokhennt, di sèlln zboa, odar drai vert atz djar, hattaren hèrta zuargeredet az pi biar un hatt gekhennt börtar boda soin ågånt in vich un in stèll, boda njånka iz sèlbart hatt nemear gebizzt. Ma sichar hattz nètt vorgèzzt ’z Tönle, allz daz guat boda dar månn hatt gehatt getånt vor iz un vor soine laüt in sèll stroach boz hatt gemucht inkian peng dar sèlln nistl boz hatt gehatt gètt in finåntz. Asó, alle djar ka Oastarn hattzen getrakk a halbez lemple, un er, dar alt avokàtt, hattzen hèrta geböllt zaln. Est, iz gestånt stille z’schauga argian ’z vaür. Di sunn, gianante oine, hatt gemacht smarirn laise di varm un di sachandar. «Mòrng» hattz pensart «barte gian zo gebanen ’z baigebazzar.» In tage darnå izzese schümma gebèscht un gepartet, hatt genump auvar von khast di rüst pitt halbaboll, boz hatt ågelekk lai in di groazan vairta, ’z hatten geputzt un ingesalbet di schua un pittar pipa in maul gehaltet starch pinn zenn ormai sbartz, izzese gelekk in bege zuar in lånt.
Dar alt iz gest drinn in paur augerichtet in soi khåmmarstudjo; di quadre, gehenk au pa maurn drau pitt gekhennatn laüt, soin gest alle gedekht pitt sbartze vlèkh, un asó, hattz parirt ke di skafél von libadarn soin khennt inkeng zuar alln in selln boda innsoingånt. Roasan, ’z soinda gest ploaz roasan: bòkkln, nartzisan, botondòre von bisan, un djerånje gepuntet in di mètz odar in sött groase vasan, boda vürhåmgenump alln in platz untar di vestadar un daz guat gesmekh hatt augedekht ’z gestånkh von khertzan. Ettlane laüt soin gånt nidar un au padar stiage von alt haus, boda iz gestånt aftavorå in palatz von Siban Altn Kamoündar Prüadar Libe. Bintarn o iz gånt au padar sèlln stiage un iz inngånt. ’Z hatt njånka gemacht fenta zuar in alt faff gesotzt in an kantou, zuar in laüt von haus un in vraütn von groaz alt in paur, odar in hoachan boda zuarsoingånt. ’Z iz lai gestånt augeluant vest vor a bolta pizzle, sovl biz hettat gehatt gemacht di burtzan in di baizan vlekhan von pon, un ettlane håmz geschupft zo böllase machan vürsnen bruntlante. An lestn hattz khött schiar hokante, ke da soin alle audarhozzt: «Palle odar spetar alle muchan stèrm.»
«Amen!», hatta respundart dar alt faff, von kantou bodar iz gebest gesotzt, pittar gelaichegen votze.
’Z Tönle izzese gepükht laise zuar in paur boda iz gest nidargelekk soi tschell, ’z izzen augelekk in huat un hatt gevånk di tür zo giana, schupfante di laüt zoa zo tüana pellar zo kheara bidrumm affon Moor.
Drai tage darnå, atz 15 von madjo, dar khèrschpuam obar ’z tach hatt offegetånt di roasan, un di pètale soinse postart aftz stroa boda hatt gedekht ’z haus, azpi flökk snea affon pèrge åna bint.
’Z Tönle iz augestånt in aldar vrüa, afte tür, hattz ingevüllt di pipa un hattze gezüntet; ’z hatt geschauget in khèrschpuam un nidar pa laitn, boda auhattgebakst, schümma mòrbiatz grass, dena hattz augevånk un iz gånt zuar soine öm. ’Z hatt offegetånt in gattar un hatt gerüaft in hunt azzar traibe in schaf zuar in etzan von Petareitele un izzen någånt haltante hèrta in gelaichege tritt. Hi un her hattz gelazzt azta soine öm eppaz auvrèzzan au nå in staige untar in stuaplattn augeluant auzzozoüna bisan un èkhar.
Balz auizgerift, izzese gesotzt untar in ar vaücht, hatt gezoget auvar von gadjòffan zboa patatn, boz hatt gehatt gepratet ’z mal vorånahi untar di èsch un hatt ågeheft z’èzza. Dar hunt gesotzt sèmm dèllant hatt gepitet azzen djukh di sintln.
Allz in an stroach hattzen parirt zo höara au zuar in konfìn in rumor von an roplå: di taup, asó håmsen khött di laüt, iz khennt vür hoach obar ’z lånt un lai nå soindara khennt åndre zboa, un alle drai håm gemacht an triångolo. No a bòtta hattz pensart biavl arbat un biavl gèlt ’z gianda vorlort in kriage.
Dise taupn hattmase gesek ettlane vert, da soin khennt zuar vo baitom, furse vo Tria odar vo Mattarèll, da håm geflattart obar, un dena soinsa lai gekheart bidrumm, balda di soldàn håmen någeschozzt a paran schuzz ena vèrt. Disa bòtta anvetze håmsa seguitart zo giana umminumm azpi podjarèkk übar di pulèstarla, sin azta dar arm Gènio hatt gelekk hånt zo laüta da groaz klokk, da sèll boda in di hitz von summar hatt gemacht zorgian di baizan bolkhnen von schaur. Dar hattze gelaütet pinn håmmar azpi balda hatt auzgeprocht ’z vaür, boda vil vert hatt abegeprunnt ünsarne haüsar gedekht pitt lattn un stroa. In sèll morgas hattma nemear gehöart ne di vögl ne in rumor von roplé, ma lai da groaz klokk, boda hatt gemèkket durch alle di pèrng. ’Z Tönle iz gestånt au zo vuaz un izzese postart pitt poan in hent affon stèkh; in sèll momént hattz gehöart an tiavan rümblar khemmen von hümbl abe un obar di pèrng her, ’z iz gest azpe a groazar schèrtzar un dena bidar allz stille, durch zuar in Hort hattz gesek a groazez vaür un a bolkhnen hevanse un lai nå an tondrar boda hatt gemacht zittarn di vüaz von pèrge. In arm månn izzen darstokht di rede.
’Z iz gebest dar Lång Georg a kanù vo 350mm boda hatt geschozzt granatn vo simhundartunvürtzekh kg bait draitzekh km; dar hatt gètt å ke ’z hettata ågeheft di Strafexpedition .
Dar earst tondrar hatt nonet gehatt augehöart ke åndre gelaichege granattn håm ågeheft zo valla alln sovl minuttn atz lånt, ma hattze gehöart khemmen vo baitom visplante tiaf. Di granattn soin skopiart tortemitt in haüsar töatante di laüt, mèkkante ar di tèchar un di maurn, daz gåntz lånt iz gest an uantzegez groazez vaür.
Iz, vo baitom un vo au hoach, hatt sichar nètt gemak höarn di hokar voll schrakh von baibarn un von khindarn, di hokar von soldán un von sèlln boda håm geschafft, ma ’z hatt vorstånt allz ummaz baz ’z izta drågest zo khemma vür in lånt. ’Z hatt o gebarnt, ke tra in rümblar von kanü, un in rumor von roplé, iztada untar gest a sötta tiavar, tunkhlar khlång, boda iz khennt ar von Vesadarn, ’z iz gest di fånteria von österraichan boda hatt ågegrift di belesan.
’Z Tönle hatt vorstånt garècht alle dise trauregen sachandar un ’z hatten parirt insinamai z’segase di laüt un ’z lånt untar ’z vaür von groaz kanù un in soin hèrtz hattz gehöart aukhrescharn an groazan zorn, zuar allz un alln. Piparante un sakramentarante hattz bahemme getribet di öm in inn tiaf von balt, ombromm ’z hatt nètt geböllt seng un höarn nicht åndarst. Ma ’z hattzen nètt dartånt zo haltaz auz lång. ’Z iz khennt auvar von balt, hatt ingespèrrt in schaf, geholft von hunt, un izzese inviart zuar huam.
’Z iz gest biane dòpo mittartage, von lånt soinse geheft bolkhnen tåmpf un daz zengrate gestånkh von vaür un von schiazzpulvar hatt gekratzt in di gorgl von sèlnen boda soin gest gebont zo pipara o. Azpe ’z iz getretet inn in di khuchl, soinen khennt inkeng di nevon, boda soin gest inkånt vo schual, no alle audarbermp un augerekt vor daz sèll boda vürizkhennt. Da håm aukontart dar muatar ploaz gåntz schaulane sachandarn un si, boda innzbisnen hatt gehatt auzgedjukht di pult atz pultunlukh, iz gånt nidar un au un durch un her åna vèrt, süachante ’z mezzar bose hatt gehatt in di hånt.
’Z Tönle hatt bidar gehöart in gelaichege zorn vo morgas au in balt; ’z hattze gemacht sbaing alle, hattze nidargemacht sitzan z’èzza ena mear zo khöda a bort. Ma in di stille iz gest no birsar, ombromm di schüzz von granattn un dar sèll bait tiaf bruntlar soin gest no traüregar baz di börtar konfuse von khindarn un ’z gegiana durch un her vodar muatar. Ma dar alt iz gest sichar ke di granattn hebatn nia gemak valln sèmm bosa soin gest, ombromm dar Moor hebatze augehaltet, un alle di haüsar soin gest ar a bege.
In tages, in lånt soinda gerift di karabinìarn, ma disan stroach soinda nètt gest übartregar zo lega in di khaich. Hokante håmsa gerüaft alle di laüt auz affon bege, da bartn soin gest in allz a zbuantzekh, zo khödanen ke ’z izta khennt auzgemacht ke da muchan lazzan di haüsar un gian nidar in tal, sèmm hebatnsa gevuntet herbege. Da hebatn gemucht tümman daz bahemmegarste bosa hettatn gemök, ombromm ’z izta gest a groazar perikolo, un vorsa beratn inkånt hebatnsa gemucht offetüan alle di türn un di vestadar, un nånemmenen lai daz sèll bosa hettatn gehatt daz meararste mengl. Furse, in bintsche tang hebatnsa gemak khearn bidrumm. Khött azza håm gehatt ditza, di karabinìarn soin vortgekheart un soin gånt in alle di åndarn lentla sèmm umminumm zo schaffa di gelaichegen sachandar.
In sèll abas di vaürdar håm gelaüchteget di nacht azpe pa tage un ’z Tönle hatt gevüart soi snur un di nevon au kan Prudeghar, ka soinar tochtar Djoåna. Aftz karettle von holtz hattz gehatt gelekk a drai ordenje vodar khuchl un drinn in an sakh, dekhan un a pizzle geplèttra åzolega, umme in hals vodar snur hattz gepuntet a sèkhle pitt ledar drinn pitt 100 silbrane liare. Kan Prudeghar soinse gest gelekk panåndar baibar pitt baibar, khindar pitt khindar un atz zaitn di månnen. Di baibar, di khindar un di altn, beratn partirt vorda auberatgestånt dar takh, da beratn gånt nå in altn staigela åna zo pasara durch ’z lånt. Gerift azza beratn kan balt vodar Lukh hettantsa gevånk in bege von Camporossignolo un vo sèmm beratnsa gerift al piån. ’Z Tönle hatt gegrüazt prüste sünn, snur un nevon, ’z hatten augebruntlt eppaz sovl azpe zo khöda, ke iz berat gekheart dahuam, un azzese berat gelekk letz, beratzen någånt spetar, pinn öm.
Sachandar in soi lem ’z Tönle hattara gehatt gesek ettlane un durchgemacht ploaze, ma eppaz asóbaz hattzez nonet gehatt gesek nindart. Nia izzen auzgevallt z’sega di haüsar asó ler, stille un arm, azpi a hüttle von paing gelatt ler, azpi an èst auzgestolt, un vorå alln in sèlln türn offespalankart zo paita in kriage, ’z Tönle izzese ingespèrtt azpi ’z nia hatt gehatt getånt, njånka baldaz håm gesüacht di pintarn. ’Z izzese gezoget inn in soi khåmmar un izzese ingeslozzt sèmm o, sin alora hattz hèrta gehaltet offe a khlüstle di tür pittnan khaile pitt eschpuam.
’Z hatt nètt geslaft, in da groaz stille von haus hattma gehöart di altn travan boda krèkkn un di kontrada boda redet pinn geskritzega von vestadar boda soin gånt durch un her, (oh biavl ’z hettat geböllt höarn khlopfan in reng aftz tach un in bint boda plast ring durch di raisar von khèrschpuam) est hattma gehöart no starch in kanù boda hatt geschozzt un ’z gekrèkka von vaürdar boda håm abegeprunnt ’z lånt.
Balz iz augestånt iz no gest tunkhl, ’z hatt offegetånt ’z vestar a sud zuar in lånt, un hatten augepuntet di schua in liacht von vaürdar. Dena iz auzgånt un hatt augevånk zo giana affon pèrge.
Di sèlln vaürdar soin nètt gebest azpi di sèllnen von earst von djenaro von djar 1900, balda, nètt magante stian pittnåndar pitt soin laüt, hattz gezüntet daz soi o vaür, vorå in kraütz von Monte Katz: da sèll bòtta soinsa gest alle luste, haüt anvetze lai vort un zeacharn, ma disan stroach o azpe in åndar hattzez durchgemucht machan alumma.
Vo au dom hattz gesek herkhemmen in takh, un dena di laüt afte beng, boda von kontrade håm gevüart zuar in tal, un von tal auvar hattz gesek khemmen di bataldjü von soldàn zo vuaz odar pinn rad boda håm bokhennt ünsarne laüt boda soin inkånt. Antånto dar khlång von kriage izzese gemacht hèrta sterchar.
’Z hatten ågevüllt di pipa un hattze gezüntet, ’z hatt geschauget di ur un iz gånt kan soin öm un hattze bidar getribet inn in tiaf von balt.
In sèll tage soldàn, karabiníarn un finéntz soin gånt ummar pa lentar un pa alln in haüsar auz alumma z’sega bida di laüt håm gevolget un soin vortgånt. Ma bobrall håmsa gevuntet epparummaz bodase iz vorspetet bodasanen nicht drauzizgemacht von granattn un von vaürdar un hatt gesüacht zo traga tschèrm eppaz mearar baz daz sèll boda iz gest mengl subito: gèlt odar geplèttra odar lai eppaz zo maga gedenkhan a bèlt, boda iz någest zo giana vorlort vor hèrta. Dar tåmpf obar di haüsar iz gest sber un ne di roasan afte vestadar ne di gert, odar di bisan boda håm geplüant, soin gest guat zo lugara daz schaüla un di graus boda hatt gemacht dar sèll tåmpf, gel un sbartz; asó azpe ma hatt nemear gemak höarn di lódln odar di vinkh boda håm gevispilt in di plètz mearar ar a bege in inn balt, allz iz gest untargevånk von kriage.
In tages ’z Tönle hatt gekukket auz von balt un hatt gesek ke dar kampanill o hatt geprunnt.
Furse a bomba iz gest gevallt afte klokkstube gebante vaür in travan boda håm augehaltet di klokkn; alora pinn gåntz hèrtz un pitt groazan zorn hattz gehoket: «allz iz vorlort.» Un izzese gelekk zo mèkka pinn stèkh inn panar krånebitt. Balz bidar iz gelånk hizosböagase hattz gekheart z’schauga zuar in kampanill un izzese gedenkht ke vor vil, vil djar, soi muatar un soi nona håm gehatt geschenkht di retschin pitt golt zo smèltza drinn in bronzo zoa azta dar khlång von klokkn sai süasegar.
’Z soinda vorgånnt no åndre tang. Khummane mear laüt soin gest gestånt in di haüsar un di soldán o, boda soin khennt geschikht zo halta ’n au di österraichan, håm gesüacht nètt zo pasara in di lentar un håm martschart schiar lai padar nacht. ’Z Tönle iz gestånt in gåntz tage in inn balt pinn öm un pinn hunt un lai dòpo oine di sunn, balma hatt nemear gesek in khèrschpuam atz tach, iz khennt auz von balt hüatante azpe da tüat dar vukhs un in iz gånt humman zo lega eppaz ka maul un zo rasta a par urn in soi pett.
Daz sèll, boden pròpio nètt iz nidargånt, iz gest, nètt zo maga züntn ’z vaür. Est in dise arme lentar, vorgèzzt vo alln, izta gest sovl z’èzza azpi ’z iz nia vürkhennt in alle di djarhundart vorgånnt; in di offegen haüsar hattma gemak vennen patatn, spèkh, stükhla khes, gerst un basöln, insinamai getempfatz vlaisch. Hennen un konedje soin gest ummar pa gert un pan lern stèll, sovl bisa hettatn gesüacht di padrü, vor di soldán iz gebest dèstar darbischanse.
In an abas ’z Tönle iz gånt in haus von Püne, boda sin biane tage vorånahi iz gest voll khindar, puam un diarnen, un est anvetze iz gest asó stille un allz offe. Affon froumpuam vorå in haus izta draugest a sbarm paing, boda sichar niamat hebat nemear zuargelest, un untar in hoff iz gest voll khatzan vo niamat. In di khuchl hattz khött starch: «Makma?» azpi ’z hèrta hatt getånt, balda no soin gest di laüt.
Dena hattz nemear geredet un iz gestånt a bailele afte tür z’schauga in di stel obar di khupfanen fånnen, sèmm boz hatt gebizzt ke ’z schöllata soin gest a bòtza pråmpoi pittar antziåna. Di bòtza iz no gest sèmm in gelaichege platz vo hèrta un di zboa pudela o, gekheart nidarbart zoa azta nètt drinngian di vlaüng. ’Z hatt genump di bòtza pitt tunkhl glass un a pudele un iz gånt zo sitzase afte karege pitt stroa nåmp in heart, ’z izzen augeleart ’z pudele voll sin an oro, un hatt getrunkht schaugante in da gevrorate èsch. Balz iz augestånt zo lega bidar in soi platz di bòtza un ’z tètzle, di tünkhl vodar nacht iz sa gest pa vestar inn; ’z Tönle hatten någezoget di tür un no a bòtta hattz geschauget zuar in lånt boda hatt seguitart abezoprenna, un a sberar tåmpf izzese geheft übar di haüsar.
In morgas darnå, in khemman dar takh, hattz geböllt gian z’sega in stall von Nappa o. Di khnettnen håm gepenklt abe von parn no drinn pitt höbe boda di khüa nètt håm gehatt zait zo vrèzza au, un loap un mist soin gest geströbet bobrall. Alora hattz hergenump in pirchan pesom, boda iz gest hintar dar tür, un hatt augekhert. ’Z hatt augenump di hèspl un di boll boda di baibar håm sèmmgelazzt un hattze getrakk in di khåmmar zbisnen in stall un dar khuchl bosa soin gest nå z’ arbata a loimat pitt raist un hånof. ’Z hatten gevånk a söttaz starchez insorira von filò, balda pròpio sèmm in da sèll khåmmar, soinsase gevuntet zo kontara au stòrdje un a tiabas a bòtta zo singa in kantzù von aisanpånar.
Auz di lestn von madjo iz khennt barm, bermar baz di åndarn djar un ’z grass in di bisan iz sa gest hoach, un tage vor tage iz gekreschart hèrta mearar. In di fanetschan boda sa soin gest khennt gesent, dar rok, di gerst, dar hånof, di patatn un dar raist soin augebakst asó garècht, njånka zo magaz gloam, vil pezzar baz alle di djardar vor in kriage, sovl azpe da di natur hettatz geböllt håm gebunnt aftz kriage un afte laüt sèlbart. ’Z Tönle hettat boll gemak etzan alln in sèll bèndedio vo niamat, ma ’z hatta njånka pensart. Un njånka hattz nètt geböllt lazzan soine pèrng zo giana pitt soin öm un pinn hunt nidar in ebene, boda sa soin gest gånt z’stiana soine parentn un di nachparn sidar ettlane tage. ’Z izzese gehöart sovl azpi geschafft zu hüata di herbegen von soin laüt, sovl azpi a khüdjrar vodar hoachebene, a senjal von lem kontra allz in letz von kriage. ’Z izzen khennt zo pensara soin tschell avokàtt, boz hatt gehatt gegrüazt vor da lest bòtta zen tage vorånahi, un soin baibe gevüart abe von èkhar afte akhsln in tage vo San Matio, boda est hatt gerastet in vraithof hintar dar khirch. Ma di khirch iz gebest halbe abegevallt un dar kampanill umgemèkket von kanü, di klokkn geprocht vor hèrta, un di grebar von vraithof gåntz durchanåndarn.
Von balt abe hattz geschauget pasarn di bataldjü von soldán boda soin gånt zo khempfa. In an tage håmda geschozzt alle di kanü azpe nia, ma alz in an stroach håmsa augehöart.
Alla da sèll stille allz in an stroach hatt gemacht no mearar di vort baz di schüzz, di kre un di tachln soin gånt z’snakka in pa gert un pa kurtn von ünsarn gelazzatn haüsar, ormai ler un vo niamat. ’Z Tönle hatt gesek loavan abe von Dhor zuar in Prudegar a khutta soldán ena niamat boden hatt geschafft, zèrte anvetze, ummadar nå in åndar, soin gånt aubart un ena zo khöda a bort håmsa gevånk di staing zuar in höacharstn zimmen.
In tage darnå håmsa gekhempft nempar; di kanü håm bidar ågeheft z’schiaza afta åndar sait von Ass un åndre haüsar un kontrade auz alumma soin abegeprunnt. ’Z soinda nemear gest klokkn zo laüta ka vèspar abas, obar di Wassa-Gruba iztase zuargemacht a temporal pitt tondrar, plitzegar un schaur boda iz gånt zo vazzase abe zuar in Moschiagh. Untar in temporal di österraichan håm ågegrift schiazante pitt kanü, mitráldje, håntgranattn un sklöpp, asó tra in rümblar von hümbl un in sèll vodar earde izta auzkhennt a höllesturm.
’Z Tönle, lugart hintar in ar vaücht pinn tesan sin danidar, auz nå in rånt von balt von Gartho hatt gelüsant voll pitt vort in sèll Dies Irae un tortemitt in raisar hattz geschauget di plitzegar von hümbl un von pèrge. ’Z iz gest sovl azpi da allz daz sèll getondra un geschiaza hettatz gehaltet gepuntet sèmm ena az sai guat zo nemma vort di oang odar zo mövra an tritt zo giana vort.
Balda natur un månnen soinse gesböaget, hattz bidar gehöart di trupfan bazzar boda håm getöslt von tesan abe, ma vo baitom hattz o gehöart di schraigar von feriratn, un an lestn auz alumma a salva vo sklöpp her von balt von Sichestal.
Da sèll nacht balz iz gekheart bidrumm in soi haus, hattz auzgemacht zo traganen vort daz mearaste geèzza un tabakk boz hettat gemak trang. Ma affon bege hattz getroff soldàn boda håm gestolt in di haüsar; pitt zorn un haltante in stèkh sovl biz berat gest a sklopp hattz ågeheft zo hoka atz taütsch, di sèlnen soin darsrakht un soin inkånt bahemme, furse håmsa pensart z’soina khennt gepòkht von österraichan. ’Z izzese njånka augehaltet dahumman un iz gånt auzzotraiba di nacht untar dar skaff bozese iz gest lugart vor vürtzekh djar dòpo zo haba ferirt in finåntz. Di öm hattzese gehatt gelatt, gehüatet von hunt, untar dar bånt von Kheldar, boda a fremmegez hettatze nia gemak vennen.
In tage darnå hattz parirt soin bidar allz stille. Di soldàn übarlebet, boda in tage vorånahi soin gest gånt aubart, soin gekheart bidrumm durch di bisan un soinse augehaltet untar in lånt, boda no hatt geprunnt, un håm ågeheft nidarzograba schützgrabe zo spèrra ’n abe in bege zuar dar ebene.
In aldar vrüa ’z Tönle hatt gèzzt a schial getempfatz vlaisch, hatten gezüntet di pipa, un in da naüge stille iz gekheart bidrumm kan soin öm. Dar hunt izzen lai gånt inkeng un izzen augesprunk allar kontent un di öm håm geböaket. Pinn khlumma schaf iz gånt afte offegen etzan von kamou, boda nètt soin gest khennt geetzt sidar ettlana zait; un sèmm ’z grass iz gest augebakst azpe nia.
In tages hattz gesek khemmen auz von balt a patuldja soldàn, un azpizase soin durchgevüart, schaugante hi un her, no mearar baz von rüstn, hattz vorstånt ke ’z soinz gest österraichane. Di soldàn soin vürkhennt gehukht hintar in stuanplattn augeluant auz nå in begela un soin gerift sin in lånt oramai gåntz abegemèkket. ’Z iz gest atz achtunzbuantzekh von madjo.
Asó azpe da vorå hattz gesüacht nètt zo trèffa di belesan soldàn, no mearar est izzese lugart von österraichan. Est håmsa gekhempft untar ’z lånt, boda di hügln gedekht pitt balt soin gest untar ’z vaür von kanü tage un nacht.
’Z Tönle hatt geschauget un gelüsant, stianante hèrta lugart in tiaf von balt un spitzegarnte di oarn vor aniaglan rumór, zoa nètt zo machase darbissan odar lazzanen stoln di öm. In tages, lugart in an paran stoll, azpe a billez vich izzen vürkhennt zo pensara soin baibe toat odar in tschell avokàtt odar di zait boz iz gest z’arbata azpi gertnar in kastèll vo Praga. Ma mucht khön, ke ’z soinen nia khennt in sint di drai sünn durch in Mèrika odar di zboa in kriage pinn alpìn odar di snurn un di nevon inkånt nidarbart in di earstn tang bosa håm ågeheft z’schiaza.
’Z iz gest atz noüne von sunjo balz iz bidar gekheart z’slava in soi haus, ’z hatt gelatt di öm un in hunt auz nå dar bånt von Kherldar un an tritt nå in åndar iz gånt nidar bahemme zuar dar kontrada ormai vo niamat.
’Z izzese gest gebont in vaürndar von kriage boden håm gelaüchteget in staige un spetar ’z haus. Azpe ’z hatt inngetret izda draukhennt ke sèmm o soinda gest pasart di soldàn; ma furse, ombromm ’z haus iz gebest asó arm, håmsa nètt gemacht an groazan schade. Alz ummaz håmsa buschizzt in di khuchl un gètt au khear in khèstla un vorprennt atz vaür a par kareng. Ma di zboa altn ståmpe, da sèll von per un da sèll von bölf, boda håm agegrift di karòtz, soin no gest in gelaichege platz, bodase hatt gehatt augehenk dar Peatar daz earst djar, boz iz gest inkånt, gesüacht von pintarn. ’Z hatt getret au aftna karege un hattze argenump un untar izta gestånt daz baiz von khalch sovl biz berat gest a loch in di getempfatn maurn. ’Z izzese ummargeschauget z’sega bo ’z hebatze gemak lugarn un an lestn hattzese vorstekht untar in an trav von stall.
Khearante bidrumm in di khuchl, afte tür, hattz getretet in a schaize, ’z izzese darzünt azpe nia, un vluachante hattz genump in pirchan pesom un hatt augekhert in drèkh; von prunn hattz gezoget a zikkl bazzar un hattz gedjukht pitt zorn afte plattn un dena hattz bidar auzgekhert; ’z hatt gelekk a pòst di sachandar un an lestn hattz gespèrrt di tür un izzese gezoget inn in soi khåmmar, da sèll vo hèrta, vo disarn hattz asó insorirt balz iz gest übar di bèlt, ma vo eltom izzesen gegòdart vor sovl bintarndar.
Von innate gadjöffle von rokh hattz auvargezoget in rolodjo zo vazzanen un dena hengenen au in nagl obar in khopf von pett. Ma vorzen hatt augehenk hattzen gehaltet a pizzle in di hånt zo höaranen sbern un mèkkn un, biz ånka in schatn izta nètt gelånk z’sega garècht di ur, hattz gesek ’z hemmarle von aparatt boda hatt gemèkket di sekonde un untar di vinngar hattz gehöart di börtar geschribet umme di raze un hintar afte kassa izta gest drau a miniara pinn saüln un pittnar lantèrn, un zboa khnappar. In sèll rolodjo hattzen gehatt gekhoaft vil djar pellar in Ulm, un di sèlln börtar soinz gest di mòtte von arbatar sotschalistn boda in di sèlln djardar håm gekhempft zo arbata mindar urn affon tage. ’Z izta gest geschribet atz taütsch: Biar bölln arbatn acht urn – acht urn lirnen – acht urn rastn. Un no: Vor sotziale liabe un pruadarkòtt un panådarkòtt. Bégante in rolodjo in di hånt ’z Tönle hatt übarlekk: «Urn in miniara hattmara gearbatet sèchtzane odar mearar o un est anvetze baz pruadarkòtt habar ’z kriage, un di armen töatnse tra de se... »
’Z hatt gehenk in rolodjo affon nagl un hatten argezoget di schua, ’z izzese nidargelekk atz pett un hatten augezoget an alta dekh. Vo bait hattma gesek laüchtn di gelaichegen vaürdar vo hèrta un di flåmpe von kanü, a rümblar boda nètt hat augehöart, est a pizzle sterchar, est a pizzle deblar.
In khemman dar takh hattz gehöart tretn nåmp in haus un dena, starche ströach in di tür. Iz izzese nètt gemövart von pett: «Sa, azze hettat gelazzt offe di tür niamat hettat gemèkket, asó anvetze, an uantzega tür gespèrrt tortemitt alln in åndarn offe billz soin gemuant ke ’z izta epparummaz inn, zèrte sachandar di soldàn vorstianse.» Da håm gemèkket no sterchar un ’z vèllele izzese abegeprocht un di tür hatt gesmèttart au pa maur. ’Z hatt gehöart tretn in di khuchl un gian inn in stall un no hattz pensart: «Sperarbar azzar nètt venn in tabakk.» Dar soldàdo iz gekheart bidrumm in di khuchl un dena hattar gevånk di stiage.
Di tür vodar khåmmar o iz offegånt. Schaugante auz untar di zedje, in schatn hattz gesek an pua gerüstet alz soldàdo; dar iz gestånt vest a bailele afte tür un hatt ummargeschauget. Dena izzarse augehaltet z’schauga pezzar zuar in pett, boda ’z Tönle hatt gemacht fenta z’slava. Gelokht von mèkk un von glentzegar von rolodjo dar soldàdo izzese genempart laise, laise un hatt gerekht di hånt zo nemmanen. ’Z Tönle hatt offegetånt di oang un in an plasar hattzen khött atz taütsch: «Lazzen bodar iz, püable!»
Dar soldàdo iz gestånt darstokht un, baldar iz renvenirt, izzar inkånt loavante, intzamparantese pa stiang nidar. ’Z Tönle o iz augestånt un lai balda dar soldàdo iz gest in gart, hattzen bahemme ågelekk di schua un iz gånt nidar in stall zo nemmanen in tabakk vor di pipa boz hatt gehatt augepuntet in an zopf un lugart untar di ströbe in tunkhl kantoüle. Ma in gianante auz izzen gevuntet aftavorå dar tür von haus a patuldja österraichane geschaft von an loüfar boden lai iz gånt inkeng un hatten khött atz beles: «Iar sait a spiù, dar sait gepòkht!»
’Z Tönle hatt gespibet danidar, an tunkhln spaibar vo tabakk, bruntlante eppaz boda dar loüfar hatt nètt vorstånt un asó hattaren gevorst bidar, hèrta atz beles : «Ma baz khöttar au? Khennt pitt üs!»
«I hån di öm zo vüara afte etzan» hatta rispundart daz alt, atz taütsch, «un hån nètt zait zo vorliara pinn soldàn.» Khött az hatt asó, hattz augebölltvången zo giana, ma dar loüfar hatt geschafft zboa soldàn zo haltaz au. Di sèlln håmz lai darbisst pan arm; iz, pinnan zèrrar, izzese auzgeviklt, ma ’z iz nemear gest djung azpe in ar bòtta, asó håmzaz bidar gepòkht un gehaltet no sterchar.
«Altar taüvl!», hatta khött dar loüfar, redante daz taütsch vo Vièna, «est richtparde biar. Bar vüarnde in komåndo un sèmm barpar höarn basto hast zo khöda. Bar darschiazande!»
«Du, hear loüfar» hatta khött daz alt, redante azpi er un machante lachan di soldàn «du pist a gaburo boda nicht vorsteat. I khüdar an åndra bòtta: i much gian vür pitt moin öm.» Da håmz gevånk tortemitt un gevüart zuar in haus von Püne; gianante gepükht durch pa Grabo, soinsa gerift kan Petareitele, boda ’z djar 1909 dar Matìo Parlìo hatt gehatt augemacht soi haus auz vodar bèlt; da di österraichan håm gehatt gelekk in komåndo von redjiment. Hintar in haus soinsa gest drumauz zo richta au di khuchl un iz gest alz a gegiana un gekhemma vo soldàn: ber hatt gegrabet, ber hatt zuargetrakk holtz, ber bazzar von Prünndle. In di hütt von Nicola Scoa muchansa håm gehatt inngerichtet an verbåndsplatz, ombromm sèmm nåmp soinda gest åndre soldàn alle augevest.
Ummenumm in alt soinse zuargemacht ettlane kurdjös, boda håm getschèkklt tra de se; a kaporall izzen gånt nåmp un hatten gètt a kikkera barmen kafè, iz hatten getrunkht laise antånto azta alle di soldàn håmz ågeschauget. Balz hatt gehatt getrunkht, hattz gètt bidrumm di kikkara un hatt khött: «Vorgèll’z Gott kaporal.» «Redetar taütsch nono?» «Ja» hattz rispundart «pellar baz du» un hatt nemear khött a bort.
Dena håmsaz gevüart inn in haus in di khuchl boda a madjòr, pinn hent postart affon oro von tisch, hatt geschauget afte kartn boda soin gest auzgebetart. Dar loüfar izzese gehaltet zboa tritt hintar; sichar pellar hattaren gehatt khött bia un baz.
«Alora», hattar khött dar ufitzíar allz in an stroach, stianate au «eråndre hatt di öm zo vüatra, un bo beratnsa?»
«Untar di bånt von Kheldar.»
«Un biavl soinsa?»
«Simunzbuantzekh pinn lempla» Ma dar månn hatt khött lempla in da ünsar alt zung un dar ufitzìar hatt nètt vorstånt.
«Pitt baz?»
«Pinn diarndla öbe» hattar rispundart. Dar loüfar hatten gemacht an lachar un izzen gelekk a hånt vorå in maul.
«Ombromm saitar nètt vortgånt eråndre o pinn åndarn, balsa håm ågeheft z’schiaza.»
«Ombromm, ombromm! Ombromm da izta moi haus, un i pinn an altar månn.»
«Hattar geredet pitt epparummaz? Saitaraz gevuntet pitt belese ufitzíarn?»
«Pitt niamat!»
«Un bo soinsa gånt di bersaldjiarn boda soin gest affon Mosciagh?»
«I boazmarsan nètt.»
«Ombromm redetar asó garècht aftz taütsch?»
«Ombromm, hèrta ombromm! I hån gemacht in soldàdo in Boemia, un spetar hånne gearbatet in alle di lentar boda schafft dar Khoasar Fråntz Joseph.»
«Ber hattaz geschafft auz in Boemia?»
«Dar Madjór von Fabini.»
«Dar fèldmaraschall von Fabini, bartar furse bölln khön. Ma alora saitar a guatar patriòtt» hatta khött dar madjòr allar kontent.
«Nò!» hattz rispundart «i pinn lai a khlummadar schavar un an altar, sotschalistegar arbatar.»
«Alora saitar a spiù vor di belesan, dar sait gestånt da vor daz sèll!»
«Geat alle kan taüvl, eråndre un di belesan, lazztme gian nå moine bege!»
Dar ufitzíar o izzese dartzünt un hatt geschauget zuar in zboa soldàn bodaz håm gehüatet; da håmz lai gevånk un gevüart auz, hintar in haus.
A halba ’n ur spetar izta zuargånt dar loüfar pittnan obarkaporal; da håmz genump pitt se un soinen någånt auz pa staige von Platabech sin untar dar bånt von Kheldar z’sega bise iz gest pròpio bar da sèll stòrdja von öm. Dòpo a par urn soinsa gekheart bidrumm pinn öm un pinn sbartz hunt.
Vünfte kapitl
’Z izzen nia vürkhennt, un nia hattz gehöart kontarn, vonan schavar boda hatt geetzt di öm draugeschauget von soldàn pinn sklöpp. Di zboa stirienare soldàn bodaz håm gemucht tüan, soinse gegòdart azpe khindar vodar statt zo gianen nå, imen un soin schaf pa balt un pa bisan ar a bege von kanü von belesan. Drai tage darnå, gianante hèrta durch beng un staigela lugart, boda iz hatt gekhennt vil pezzar baz di soldàn, bodase håm gelirnt lai afte kartn, soinsase inviart zo giana übar in alt konfì. Di kanü züntrest in pon håm geschozzt tage un nacht afte beng boda håm gepuntet di lentar, odar boda di belesan håm pensart ke di österraichan beratnse gevuntet, odar gehatt di magazindar. ’Z Tönle hatt zornirt in lenngarste bege, un di zboa soldàn soin gest mearar no baz kontent.
Da soin gånt durch di tèllela, boda in madjo håmsa starch gekhempft, un gåntz umminumm iztada no gest allz an durchanåndar: kanü gemacht sprinngen un gelatt sèmm, karettn un ploazez åndarz geplèttra. Bobrall dar balt iz gest abegeprunnt un auzgedorrt, di etzan augegrabet von granattn un bobrall soinda gest toate, månnen un vichar.
Iz hebat nètt geböllt schaung di sèlln trauregen sachandar, ma biz ånka nètt hatt geschauget, di sachandar soinda gest allz ummaz un iz izzesen gehöart hintar nå azpi a schatn, pittnåndar pinn öm un pinn zboa soldàn. Gianante bahemme, in balt von Sichlstal hattz gesek draitza belese soldàn darschozzt ummadar affon åndar, ena mostrin un ena grade. Ummadar von zboa, boden nåsoingestånt, hatten khött ke da soin khennt darschozzt von soinen, kisà vor baz. Nètt bait vo sèmm a par soldàn boda håm geredet kroàt soin gest drumauz zo graba, un håm gehatt di sklöpp in an arvl augeluant untar inar vaücht.
Ünsarn alt izzen khennt in sint dar sèll abas, ’z bart soin gest auz atz achtunzbuantzekh odar noünunzbuantzekh von madjo, balda dòpo in temporal hattz gehöart daz sèll geschiaza un dena nicht mear.
Da soin gånt vürsnen zuar in Dhorbellele, boda inar bòtta håmzaz gehatt geschikht pinn öm balsa håm geschozzt, no vorda auzizgeprocht ’z kriage; affon Monte Kuko tortemitt in krånebittn hattz gesek åndre soldàn nidargelekk sovl bisa hebatn geslaft, ummadar von zboa stirié hatten khött ke soinz gest belese gevallt atz sèksunzbuantzekh von madjo; un ke dar izta gest er o sèmm affon Portule.
Laise soinsase gezoget nidar in Asstal; sèmm, boda da soin di naschentn, ’z soinda gest österraichege soldàn boda håm gerastet nidargelekk untar di tånnen. Dise håm geschauget kurdjosat in alt, di öm, un di zboa stirié; dena soinsase gelekk z’spöttla vor di sèlln armen gevångatn.
Az piz hatt geböllt soinsa gerift affon groaz bege, dar gelaichege bege boda ’z Tönle hatt gemacht sovl vert zo giana z’arbata übar in konfì. Dar sber rümblar von kriage, ma at disan ormai alle soinse gest gebont, iz gestånt laise laise hintar in rukkn.
In Vesan håmsa bokhennt an gruppo ufitzíarn boda pitt kanotschél, prosèkk un kartn soin gånt zuar in Beleschlånt. Balsa soin vürpasart, di ufitzíarn soinse augehaltet z’schauga da sèll stråmbate kompanjia, un dar djung tenente Fritz Lang izzese genempart zo reda pinn soldàn un pinn alt. ’Z Tönle hatt gehatt auzgemacht nemear zo reda pitt niamat un hatt nètt rispundart in sèll boden hatt gevorst dar tenente. ’Z hatt nicht ågètt niamat, un nicht hattz khött balz hatt gebarnt, tortemitt in ufitzíarn, gehaltet da kunt vo alln, in sèll boden hatt geschaft in Budweis: dar madjór von Fabini.
Dar fèldmarschall von Fabini, boda est hatt geschafft da achtege gebirgsdivisión von zbuantzege armeekòrps von arciduka Karl, Markgrafen vo Slege, hatt geschauget in di oang in sèll alt, buschizzt un bosudlt, un vor an moment hattzen parirt zo khennanen odar zo darkhenna eppaz. Dar hatt vortgenump da tschenk hånt von gürtl un hatt gemacht an senjo boda niamat hatt vorstånt, dena izzar gånt vürsnen zuar in Astetal nå pinn soin ufitzíarn. Di åndarn o soin gånt vür: ’z Tönle un soine öm pitt soin soldàn, bille khön.
Übar di nacht soinsase augehaltet zbisnen S. Giuliana un dar Tschint, züntrest in Laaz. In tage darnå soinsa gånt ka Pèrsan, un da, ena zo khöda a bort niamat, ’z Tönle iz gånt inn in a haus, bodase hèrta soin augehaltet di auzlendar zo rastase un zo lega eppaz ka maul, vor sa håm augevånk zo giana zuar Ulm. Ma ’z haus iz gest ler; danidar iztada gest ploazez stroa un a gåntzar durchanåndar, allz hatt gezoaget hoatar, ke di lestn boda da håm gelebet in sèll haus, soinz gest soldàn.
Ka Pèrsan håmz ågenump di djendarme. Sber pinn hèrtz di zboa stirié håm bidar gevånk in bege zo kheara bidrumm affon fronte, ma vorånahi håmsaz hèrtzlich gegrüazt. Di djendarme håm inngespèrrt di öm un in hunt in an lern stall, un iz, ’z Tönle, håmsaz augesotzt affon treno zuar Tria.
Allz soi gestraita hatt nicht varlert, un nicht hatta varlert z’gekoinka von hunt un geböaka von öm. Asó, hèrta gehüatet, iz gerift affon komåndo vodar djendarmerj bozaz håm någevorst vor zboa gåntze tang.
’Z iz gebest rispundrante zorne un hokante bodaz håm gehöart dar hunt un di öm boda soin pasart untar di vestadar. Iz o hatt gehöart di öm böakn un in hunt pèlln un izzese schiar gedjukht zuar in vestar asó bahemme, ke dar djendarmo boda iz gest drå nåzovorsanen iz gestånt offe pinn maul, ’z Tönle hatt gètt an hokar azpe da tüan di schavar, un dar gåntz schaf izzese augehaltet, spèrrante abe in bege in soldàn.
’Z izta nemear niamat gest guat zo macha mövarn di öm un in hunt, asó an lestn håmsaz gemucht lazzan gian zo legase voråna vür in schaf; azpe a khuneg, hèrta gehüatet von soldàn, iz gånt durch di statt un alle håmen någeschauget, bintsche ziviln un kartza vil soldàn.
Asó soinsa gånt sin in Gardolo; sèmm håmsen vortgenump vor hèrta soine vichar un håmen lai gelatt an zettel pittnan stempl. Iz, ’z Tönle, håmsaz gesotzt au afte aisanpån, boda iz gånt zuar in Prènnar, un håmz gevüart a Katzenau boda sa soin gebest ingespèrrt mearare ziviln.
Da sèll iz gest da traüregarste zait von soin lem; vorgånnt dar zorn von earstn tang izzen hintargestånt a sötta trauregez sachan boden iz gånt umme ’z hèrtz her, bodaz hatt gemacht soin znicht pitt alln. Alle håmz ågeschauget malamentar, di armen laüt vo Rovrait un vodar Valsugåna, boda soin gest ingespèrrt pitt imen, gelaich azpi iz, o.
Habante gåntz khumman tabakk mear iz nètt gest guat zo volga in regln boda hatt geschafft dar komandånt von lagar, von Richer. Un darzuar hattz gèzzt biane, ombromm, balzda iz gelånk, hattz auzgetaust ’z tòkkle sbartzez proat, gekhocht malamentar, pittnan snupf tabakk vor di pipa; un di supp vodar tschoi hattzesen gètt, hintarnå ena zo lazzase seng, in an tschuvittle boden hatt gedenkht vil soi khlumma nevoda.
’Z hebat geböllt persin auztausan vor an snupf tabakk in schümma rolodjo o, un an abas hattzen gehaltet a guata’n ur afte hånt, ma an lestn hattz auzgemacht zo haltanen; kartza vil sachandar håmen gedenkht di sèlln rödela, di raze, di süstla, di börtar geschribet; ’z hettaten parirt zo vorliara allz daz sèll boz iz gest in lem. Asó hattz gepizzt umme di pipa her pinn sbartzan zenn, ke ’z hattze squase dartschèkket.
Di zait, ena nicht zo maga tüan, iz vorgånnt laise azpi nia un hatten parirt zo dareltra zen vert mearar. In bintsche månat izzen gest khennt ’z har gåntz baiz un di fitzan von mustatz soin gest khennt tiaf azpi sluavan nidargebèscht von reng; di hent o soinen gest khennt magar un håm gehatt vorlort alla di sterche.
In an tage pitt åndre zboa iz khennt geschikht zo helva in baké lesan di patatn, hèrta draugeschauget von djendarme. ’Z hatten parirt zo renvenira, ma lai vor in sèll tage, ombromm, balz iz gekheart bidrumm, iz khennt no mearar traure, siånka az iz gest gelånk zo übartraga a par kile patatn inn in lager. Di patatn hattzese augetoalt pittar muatar von diarndle bodaz hatt gerüaft nono, di sèlln boden soin gestånt anvetze, hattzese auzgetaust pitt tabakk.
Lai in sèll abas, balda oine iz gånt di sunn, izzen gesüacht a kantoüle zo pipara in patze di pipa un zo gedenkha pezzarne zaitn un soi lånt vort bait. Ma a djendarmo, furse traure az pi iz, izzen gånt zuar zo böllanen ren.
«I grüazaz, nono» hattaren khött «Bia geatzaz?»
«I pipar» hattzen rispundart ’z Tönle.
«I sige. Ma ombromm haltnsaz da ingespèrrt? Un biavl djar hattar?»
«Mearar alz achtzekh.»
«Vo bo khenntar?»
Iz hatten nètt respundart subito, ’z hatt auzgenump di pipa von maul un hatten ågeschauget garade in di oang.
«I pinn khennt ferirt nåmp aürn lånt» hattaren khött dar djendarmo. Da håmen gehatt gelekk sèmm pròpio peng ditza, ombromm ormai izzar nemear gest guat vorz kriage.
«Est izta allz distrüdjart.»
«I boazez.»
«I pinn khennt ferirt balbaraz soin hintar gezoget.»
«Ah, ja» hattz khött ’z Tönle, «alora håmz bidar gevånk di belesan?»
Asó iz khennt zo darvera ke di österraichan soin khennt augehaltet un getribet bidrumm, ke di haüsar soin gest alle abegemèkket un ke est dar konfì iz pasart au nå soin haus un iz gånt au pa etzan un pa beldar sin bodar iz gest vor in kriage, affon Lempldjoch.
Ma furse soi haus nètt, soi haus iz nètt gest khennt abegemèkket, soi haus, di altn håmz gehatt augemacht ar a bege von bèttadar, un furse von kanü o.
’Z izta khennt a trauregar herbest åna varm, nètt azpi au ka üs; a rinngez grisatz rengle iz gevallt afte bèlt in kriage. Durch di lastre von vestadar vodar barakk gespèrrt pitt fridjé, daz alt Tönle Bintarn hatt geschauget rengen un hatt pensart affon heart von soi haus, affon khèrschpuam aftz tach un aft alle di åndarn haüsar vodar kontrada, affon tåmpf von khemmechar un allz ’z lem boda da iz gest in di sèlln haüsar: alle di lentegen un alle di toatn. In di barakk boda hatt gestunkht, di zait, voll pitt börtar ena vèrt un nezze, iz vorgånnt laise azpe nia. Un in da sèll zait, boda hatt parirt nia auhöarn, in lagar izta gerift ’z bort ke dar Fråntz Joseph, dar Khoasar, iz gestorbet. ’Z Tönle izzen gedenkht ke in an stroach hattzen gehatt gesek, ’z iz gebest afte konfìn von Russialånt, iz, iz no gest a djunngar pua untar soldàdo un sa sèmm, dar Khoasar izzen vürkhennt an altar månn, pinn lånngen grisatn baffan. «Azzar sa iz gebest alt, balde i pinn gest soldàdo» hattz pensárt «kisà biavl djar dar hatt gehatt est.» Furse hundart. Ma ombromm alora håmsa gemacht ditza kriage? Bia makta an altar vo hundart djar, biz ånka iz a khoasar, schaffan in soldàn? Un, az nètt soin di khoasar un di khünege z’schaffa, ber alora? Di djenerel? Di ministarn? ’Z hatt hèrta pensart, ke di manòvre un di soldàn bodase soin gelatt åschaung, soin gemacht lai zo macha luste in Khoasar; un ke ’z kriage boz hatt gehatt gesek aft soine pèrng iz gest nicht åndarz baz a spil vo laüt sterchar baz dar Khoasar odar dar khuneg Vittorio Emanuele.
Dar von Richer, boda hatt geschafft in lagar, izzen gelekk umme in tschenk arm a sbartza vesch pitt saide, un vor a boch hattar geredet pitt niamat, niånka pinn soldàn; dar hattze gemacht vorstian lai pitt khlummane djèste.
Dar rinng reng grisat hatt nètt någelatt un hatt gerunnk abe afte lastre hintar in fridjé, boda di oang von alt Tönle håm gesüacht an lånngez boda nètt hatt gemak soin.
Laise laise, soinse genempart di Boinichtn. Di sèlln biane vert boda di grisatn bolkhnen soinse offegetånt un soinse gezoget durch ’z vèlt un übar di nakhatn èlbar, ’z Tönle iz gelånk z’sega in snea afte abassait zuar Linz. Hintar in sèlln pèrng hattz pensart soindara åndre no höachar, un dena di flüzz beratn gånt nidar afta åndar sait zuar dar sünne, un sèmm, in di pèrng in di sünne iztada gest soi haus pinn khèrschpuam aftz tach.
Padar nacht iz gestånt nidargelekk affon padjù pitt stroa drau afte vlekhan, un iz gestånt offe pinn oang zo schauga aubart in di tünkhl vodar barakk, un hèrta in khemman dar takh hattzesen nemear dartånt z’stiana vest. ’Z hatt gelüsant di tritt von soldàn durch un her, hèrta gelaich, di börtar von sèlln boda soin gest in enentruam, di tiavan etn, ’z gepeta un di vlüach, von sèlln boda soin gestånt in di barakk, ’z gegaüala von khindar afte sait von baibar.
Umman von sèlln morgas håmsaz geschikht iz un a drai åndre atte statzion abezovazza khabaz vor di khuchl von lagar. ’Z izta gånt gearn ombromm, tüanante eppaz, di zait izzen vorgånnt bahemmegar. Da håm gearbatet urn un urn, djukhanten ummaz pinn åndar di groazan khabaz; da håmse gevazzt afte karettn gezoget vo ross magar un voll pitt piang, hintargelatt von soldàn. Ma, balda dar lest vagù o iz gest drumauz z’soina geleart un di djendarme soinen getrunkht a bira in patze, ’z Tönle hatt detzidart zo giana nå soine bege. Ena in an bort hattzen ågelekk in rokh, ’z hatt gemacht fenta zo soacha in an tschump un dena vort… auz pa bisan imbombirt pitt bazzar.
Vor a par urn iz gånt süachante z’stiana lugart in balt, dena iz gånt sealig. Aftnan bege tortemitt in èkhar hattz getrofft an armen pua, boda hatt gevüart an karett gezoget von an altn ross. ’Z Tönle hatten zuargeredet un dena iz augesotzt affon karett un pittnåndar håmsa gemacht an schümman tòkko bege. Balsa soin gerift in haus, boda dar arm pua hatt gelebet pitt soinar muatar, håmsen gevorst az stea sèmm pitt imenåndarn zo helvanen, est boda alle di månnen soin gest in kriage. ’Z Tönle iz gestånt pitt imenåndarn a par tang, dena hattz bidar gevånk in bege. ’Z hatt auzgemacht zo giana nå in flüzz sin zöbrest un dena gian nidarbart. ’Z iz nètt gest da earst bòtta bosez hatt getånt. Est però di djar in di schinkh soin gest vil un izta gest ’z kriage un hatt gemucht stian au pinn oarn azzaz nètt darbissan.
’Z iz gånt stianante bait von stattn un von groazan lentar; a tiabas a bòtta izzese augehaltet zo macha a par an èrbatle in di höff auz alumma in halbepèrge. Niamat hatt pensart letzez vo imen; vor alle iz gebest lai an altar båndrar boda hatt geredet bintsche un hatt gesüacht zo ziaga vür ’z lem.
Gianante asó laise laise, hattz gemacht mearar alz hundart kilòmetre un iz gerift a Trofaiach, nåmp Leoben. Da, in an birt, a djendarmo, segantez asó gehottart un pensarante ke furse hettatz gehatt mengl z’soina geholft, hatten gevorst di khennkart. Von alt pòrtafòldjo hattz auvargenump in briaf boda hatt khött ke ’z hatt gehatt gemacht in soldádo vor in Khoasar, ma affon dokument izta gest geschribet boz iz gest gebortet o, un daz sèll lånt est iz nemear gest khoasarraich. Dar djendarmo hattzan geböllt bizzan mearar un hatten gemacht auzziang allz daz sèll boz hatt gehatt in pòrtafòldjo: ’z soinda gest kartn vodar arbat, ’z hailechle von soi baibe drau pittar foto un an åndra foto gemacht durch in Mèrika von soin sünn auzlendar un an lestn dar zettl bosen håm gehatt gètt balsen vorthåmgenump di öm.
Dar djendarmo hattz gemacht austian von tisch, bozese iz gebest gesotzt, zo trinkha a birle un hattz gevüart in kasèrma; sèmm håmsen någevorst vor a gåntza baila in di hitz von buró... auzzalt hattz gesnibet.
Dar alt, hert azpi a mülstua, hatt nètt geböllt respundarn odar dar hatt respundart azpe dar hatt geböllt. Da håmz ingespèrrt paitante zo bizzasan mearar un a par tang spetar, balsa håm darvert bia un baz, håmsaz augesotz afte aisanpån bodaz hatt bidar gevüart a Katzenau. Dar Von Richer hatten zuargebruntlt ma untar untar, dar sèll alt hatten gevallt.
In lagar, in di zboa tang vor Boinichtn, daz ring grisate rengle izzese gemacht snea, sber un nazz: an earstn izzarse ingemischt pinn tschokk, dena hattar augedekht allz. In mòrgas von vünfunzbuantzekh vo ditzembre, dòpo zo haba abegemacht pittar hånt di lastre von loakh, ’z Tönle hattz gesek geschribet groaz affon snea vorå dar barakk: FROHE WEIHNACHTEN!
Z’schraibaz iz gest a djendarmo boda hatt gehatt gemacht in lest turno vodar nacht. Vo baitom hattma gehöart laütn di klokkn von lentar.
Antånto azta allz ditza iz vürkhennt in arm Tönle, åndre sachandar håmda gelebet soine laüt un di laüt vodar hoachebene geströbet profuge nidar pa Beleschlånt.
Dar prefèkt hatt gehatt augelekk in kamou in Noventa; sèmm dar pürgarmaistar, di asesör, di impiegètt, dar messo un dar saltaro håmen alle gètt zo tüana zo helva auz ünsarn laüt, zo legase panåndar, innzoschraibase, zo vennanen a herbege un asó vürsnen.
Ma mucht o khön, ke nètt herta, nò nètt hèrta, ünsarne laüt, boda håm gehatt vorlort allz in kriage, soin khennt geholft von belesan. Furse ombromm ünsarne paesé soin gest gebont sidar hundartar djardar zo redjrase alumma, furse peng in karatere bosa håm gehatt, furse vor da alt zung bosa håm geredet, furse ombromm da håm auzgeschauget asó arm, furse peng alln disan sachandarn gelekk panåndar, di armen laüt soin khennt gehaltet alz taütsche un ågeschauget letz sovl bisa beratn gest schult se azta di österraichan håm durchgeprocht di konfìn, sovl bida baibar, alte, krånkhe un khindar hettatn gemak auhaltn di khugln vodar mitràldja un di granattn von kanü pinn hent! Asó, di ünsarn håm pensart, ke ’z mucht soin gest a par a djeneral zo macha gloam in laüt daz sèll getschöttra, zoa nètt zo mucha zuargem ke dar iz nètt gest guat zo macha soi arbat an pestn. Spetar, dar Cadorna defatte hattara auzgebèkslt ettlane von sèlln djenerel.
A par månat darnå in sèll madjo von djar 1916, balma sait gest guat zo maga zeln di profuge, soinsada draukhennt ke ’z hatta gemenglt ünsar altz Tönle Bintarn; un niamat hattzen nètt dartånt zo vennaz, da håmz gesüacht bobrall: in di altn höff auz nå in pèrge, zuar in mer, boda sidar hèrta di schavar håm gevüart in schaf zo traiba auz in bintar. Lai dar Bepi Püne, dar pua boda hatt gehüatet in schaf von Parlìo un boda est iz gest in kriage pinn bataldjù Simm Kamoündar, hatt khött zo habaz gesek gian au zuar in beldar in ta’ bosa alle soin inkånt nidarbart.
Vo Noventa vort, dar pürgarmaistar hatt gemacht schraim in roat kraütz, z’sega bida durch di Sguizzera beratma gest guat zo darvera eppaz von österraichan auz. A Milån dar sunn von avokàtt Bischofar, boda iz gest inkånt in da sèll statt pittar famildja un hatt gelebet in an armez haus in Porta Ticinese, iz gånt kan Patronato Lyceum Femminile, a helfkomitàt vor di profuge; sèm hattar nètt gevorst hilfe vor imen, ma dar iz gånt pinn date von ünsar alt boden hatt gett a tschell, zo vorsa azzen süachan. Asó, di Dame Milanesi o soinen gètt zo tüana, un durch daz roatz kraütz, faffan, un komitètt, soinsa khennt zo darvera ke dar alt iz gest lente, ingespèrrt in an lagar auz in Österraich nåmp Linz un asó håmsazen khött in töchtar un in nevón, boda soin gestånt in Varese, un in zboa sünn untar soldàdo, boda est håm gekhempft afti Ortigara, un in åndarn drai in Mèrika.
A djar spetar op un zua, geschafft von belese roat kraütz, sektziong Lyceum Femminile vo Milån, a faff von Ticino hatt gemak gian inn in lagar vo Katzenau z’sega, bia ’z håmda gelebet di laüt, un vorsan in österraichan zo lazza gian frai in Beleschlånt, durch Sguizzera, di krånkhan, di baibar un di khindar, bèkslantese auz pitt sovl gelaichege österraichege soldàn ferirt, tüat azza nemear hettatn gemak khearn zo kriaga.
Sa in ludjo iztada gest khennt gemacht asó eppaz un a hundart laüt håm gemak khearn dahumman.
Dar komandånt von lagar, dar von Richer, boda hatt getrakk da sbartz vesch ummen arm zo gedenkha in toat Khoasar, hatt gelüsant gåntz khalt daz sèll boden hatt khött dar faff, ma untar untar izzar gest kontent ombromm ’z iz gest hèrta sberar vennen zo geba herbege alln in sèlln laüt.
In faff izzen khennt zuargètt zo maga gian ummar pan gåntz lagar; baldar hatt gesek auz alumma, in an kantou, an altn månn boda hatt geschauget drai löapar bodar hatt gehatt gelekk zo dèrra zoa zo piparasen in da bosudlate pipa, izzarse augehaltet zo schauganen å pezzar. Dar iz gånt no nempar, un dar alt, ena zo heva di oang, baldar hatt gesek in satn afte löapar hatt khött: «ziade ar a bege da muchan dèrrn.»
Dar faff hatten gevorst z’sega vo bo dar khinnt, biavl djar dar hatt, un baz dar hatt getånt, un bia dar steat. Dar hatten gemacht khön bia dar hoazzt un hattz geschribet aftna libarle, dena izzar vortgånt ena z’soina gegrüazt.
Berbillbizzan ombromm dar von Richer hatt nètt geböllt aztada drinn sai ’z Tönle o pinn sèllnen boda beratn khennt getaust pinn österraichegen soldàn; furse ombromm di djendarmerai hattz gehatt affon strich, furse ombromm da soinse gevörtet ke ’z hebat kontart daz sèll boz hatt gehatt gesek hintar in fronte, furse ombromm in an tage iz gest a soldàdo von Khoasar (un i gloabe az sai gest daz mearaste vor daz sèll) odar ombromm ’z hatt geredet ploaz zungen: taütsch, boemo, ungarés, kroat, belesch, un da sèll fremmege zung gehoazzt zimbresch.
Ma dar faff titschines iz gebest trotzat sovl azpe dar Barón von Richer un an lestn izzar gelånk zo schikha zo rüava in sèll alt, stråmbat un hèrta zorne. Lai dòpo zo habenen gepittet un gepetet dar alt hatt respundart atz hoachtaütsch un hatt khött ke ’z hebaten boll gevallt khearn dahumman, ma sèmm hebatnsen gemucht gem bidrumm di öm un in hunt bosen håm gehatt vortgenump. Åntze, boda di djendarme håmen gehatt genump dòpo azta di soldàn håmen gepòkht. Dar hatt gehatt in zettl bodaz hatt khött ditza! Un khödante asò hattar auvargenump vodar innate gadjòff vodar pruach pitt fustòi in pòrtafòldjo un hatt auzgezoget in zettl schümma augepükht, hatten offegetånt un hatt khött in zboa azza lesan se o.
Dar von Richer un dar faff håm gelest, dena soinsase ågeschauget un håm khött vo ja. Da hebatnen gemacht vennen di öm un in hunt, ma ’z Tönle hatt vorstånt ke da sèll iz gest lai an arma lung, zuar imen sèlbart o, un a lècharle traure, a lècharle vo schavar, izzen gånt durch di oang un hatten gezoget ’z maul. Sichar di zboa håm nètt vorstånt un soi nåm iz khennt gelekk drinn pinn åndarn boda beratn gekheart humman.
Di kartn soin khennt geschikht vonan buró affon åndar, vo Viena a Ruam, vo Ginevra a Milån; ågenump un gestemplt, un lettarn geschribet darzua, un ploaz åndre sachandar durch un her padar halm Euròpa.
Antånto soinda vorgånnt di månat un di bochan un dar herbest von djar 1917 iz gebest afte tür. ’Z Tönle iz khennt zo darvera ke di belesan håm ågegrift di österraichan aft ünsarne pèrng ma da soin khennt augehaltet afte Ortigara, ’z iz gest in sèll stroach, boda berat khennt gedenkht vor lånnga zait. ’Z hatt bidar ågeheft zo renga un di zait iz bidar nemear vorgånnt, azpi a bazzar vest. Di laüt ingespèrrt a Katzenau soin gest hèrta mearar nidargeslakk un traure, da soin lai augesprunk ummenicht, di oang von khindar, bodaz håm gerüaft nono, soinse gemacht hèrta gröazar, un hèrta mindar håmda gespilt di gabür. Di toatn soin gest hèrta mearar un nètt azpi dar Khoasar, vo schiar hundart djar, in soi pett in groaz haus. ’Z soinda auzgevallt di sachandar vo Karfrait o, bosa lai alle soin khennt zo darvera un hatt parirt soin, ke ’z kriage berat lai gest verte ma dòpo izta khennt dar Piave un ’z kriage iz gånt vürsnen azpe hèrta.
’Z iz gest ditzembre un sidar ettlane tang hattz nètt getånt åndarst baz rengen; in lagar vo Katzenau di nezz un di müffa soin gest bobrall, in air, in di barakkn, in proat pitt gesaga, in hèrtz von laüt. Mèkkante pittnan aisan aftna schina von trèno in an tage håmsa gerüaft alle panåndar.
Da håm gerüaft di nem geschribet afte dokumentn voll pitt stempln, da håm gelekk auz alumma di sèlnen gerüaft, dena håmsen gemacht aunemmen daz bintsche bosa no håm gehatt un laise laise, hèrta untar daz sèll loune getösla, soinsa khennt gevüart in statziong boda a tradotta iz gest sèmm boroatet auzonemmase.
Antånto dar komitàtt von roat kraütz vo Milån hatt gehatt gemacht bizzan in vraütn von internaratn, di sèlln bosa håm gevuntet, ke da beratn gerift in di haupstatziong in sèll tage da sèll ur, azza khemmen zo nemmase.
Dar trèno iz gånt laise un dar viazo iz gest lång. Durch Salzburg un Innsbruck, Landeck un Feldkirch un vo sèmm in Sguizzera dena durch di Grigioni un in Ticino soinsa gerift nidar a Milån an tage spetar baz daz sèll boda iz gest khennt khött.
’Z iz gest nacht; di parentn, boda håm gehatt gepitet in gåntz tage müade un gevrort, soinse gest inngezoget, ber da, ber danå, ma di mearastn soin gest gånt boda di Dame von roat kraütz håm gehatt inngerichtet vor di soldàn; sèmm håmsa gemak trinkhan eppaz barmez, lengse nidar aftna lotér un audekhanse pittnar dekh voll laüs.
Untar in reng, drinn in tåmpf, tortemitt in visplar un in geskritzega von sprentzar, dar trèno izzese augehaltet auz ar a bege. Ke dar berat gerift, in roat kraütz, håmsasen gehatt khött lai in lest momént un asó auz baz a drai arbatar, niamat von parentn iz gest sèmm zo paitanen.
Inkrötscht von lång viazo, pitt soine armen stratzan, hummare, di armen laüt soin abegesotzt von vagü helvanten ummaz pinn åndar, pinn oang håmsa gesüacht an tschell odar lai epparummaz bosa håm gekhennt, ma ’z iztada niamat gest.
Sèkste Kapitl
’Z Tönle Bintarn iz abegesotzt pinn earstn, haltante in arm ’z diarndle bodaz hatt gerüaft nono, dena hattzez gelatt dar muatar. Habante nicht zo traga un niamat zo paita, iz gånt pitt långe tritt zuar in an liacht boz hatt gesek züntrest in schin von trèno, ke però ’z hebatnz gemak soin lai di liachtar von an åndarn trèno o.
Anvetze iz gest a luak vor di soldàn. Inn iz gebest schümma barm un voll tåmpf un iz, schupfante ena sovl zo machanar, iz gånt zuar in bånko. An untarufitzìar hatten gevorst prüste baz ’z hatt gesüacht sèmm un vo bo ’z khinnt. Iz, no mearar prüste, pitt zboa börtar hatten rispundart vo bo ’z khinnt zuar un baz ’z hatt gesüacht: tabàkk vor di pipa.
Antånto a soldàdo izzese genempart un hattz ågeschauget in di oang: «Ja» hattar khött, «dar izzez er. Saitarz nètt iar dar sèll schavar bobar håm vortgemacht gian vor drai djar, balbar soin khennt au afte pèrng zo schiaza, bar håmaz geschafft zo giana inn in balt pitt aürn öm, gedenkhtar?» ’Z Tönle o hatt ågeschauget in soldàdo un hatt darkhennt in djung pua boden hatt gehatt gevorst von öm un von etzan, ombromm er o hatt gemacht in schavar durch in Sardenja. ’Z hatten parirt zo haba gevuntet daz sèll boz hatt gehatt vorlort. Ékko, hattz pensart, ummaz boden mage vorsan an snupf guatn tabàkk, un ren un vorstianse.
«Khennt» hatten khött dar soldádo, «i zalaz zo trinkha.»
Ma dar untarufitzìar izzese gelekk tortemitt, khödante ke sèmm di ziviln håmda nètt gemak stian, di soldàn alora håmen auzgelacht un dar utarufitzìar hatt gemucht sbaing.
Di zboa schavar bodase bidar soin gest gevuntet, asó bait vort vodar earstn bòtta bosase soin gest gekhennt, soin gånt pittnåndar zuar in bånko un dar djüngarste hatt ågeschaft an halm litro boi un hatt geopfart in alt a kovèrta pitt kart drinn pitt vünf halbe toské. ’Z iz gebest palle a djar bosen iz inentruamp an söllan tabakk, ’z hatt gefruglt in di hånt an halm toskò un dena in mearaste tabakk hattzen gedrukht drinn in di pipa, in sèll boz hatt geventzart, hattzen gelekk in maul zo khaüga.
Dar alt hatt pipart laise, ziagante in di pipa azpe sidar kartza vil zait izzen nemear vürkhennt un antånto, pitt bintsche börtar, hattar kontart soi lem von lest djar un daz sèll von soin öm. Dar soldàdo o hatt kontart vo imen; dena dar alt hatt offegevlikht pinn ummanegl in oro von rokh un hatt auvargenump vünf silbrane liare un hatt bidar geschaft åndarn boi.
’Z hatt gehöart, sidar sovl, a naüga berme in hèrtz un dòpo in tabakk un di pipa izzta draukhennt ke ’z hatt gehatt hummar o un alora hattz ågeschaft proat un khes un an litro boi vor di soldàn bodase soin gest gemacht umminum zo lüsna.
Alz in an stroach iztase offegetånt di tür; un pinn nebl un ’z gestånkh von kholl izta inngånt di stimme prüste vonan baibe: «Izta da an altar zivil?» «Nò!» håmsa rispundart in ploasan, «da soinda khummane alte.»
’Z iz gest gånt asó, ke balda di laüt von roat kraütz håm augezelt di profuge dar alt hatt nètt respundart. Da håmen lai gesüacht durch da gåntz statziong un a tochtar, boda iz gest khennt vo Varese, bose iz gest profuga zo paitanen, hatt gegaült alumma in an kantou. «Gaült nètt» håmsar khött di sèlln von roat kraütz, «dar bartet seng ke dar iz gånt auz pa statt; ’z iz nacht un niamat hatten gesek, mòrng vennbaren sichar, bintsche bait bartar soin gånt.»
’Z iz khennt mòrgas; dar soldàdo sardanjöll hatt gemucht vången di tradotta zo kheara bidrumm affon redjiment au zuar dar hoachebene. Dar alt hatten gevorst: «Doi trèno, geatar furse durch Vicenza odar Padova?»
«I gloabe boll» hattaren rispundart dar soldádo.
«Alora sitze au i o.»
Un asó, mischantese inn pinn soldàn, iz gesotzt au aftnan vagù von vich; vor sa soin partirt, izta pasart a kontrolor ma allz iz gebest apòst. Dar trèno hatt gefìkart, dar kapotrèno hatt gemacht senjo pittnar lantèrn ke ma hatt gemök gian. Di tradotta izzese gelekk in mòto tortemitt khlèpprar un stonarate kantzü von soldàn.
Dar trèno iz gånt in gåntz tage durch stattn un flüzz; a tiabas a bòtta izzarse augehaltet tortemitt in vèlt, zèrte vert anvetze auzzalt in statziongen. A Vicenza izzar pasart laise inn atte mitt in soldàn, boda håm gepitet un åndre trène voll sachandar vor ’z kriage; dar alt hatt geschauget auz von hoach vestarle zuar in pèrng, baiz tortemitt in bolkhnen, un hatt pensart : «Palle pinne dahuam.»
Di tradotta izzese augehaltet a Cittadella un da di soldàn soin abegesotzt hokante, vor sa soin gånt nå soine bege però, håmsen geschenkht tabakk, toské, a par a skèttela vlaisch, un an altn rukhsakh bosa nemear håm genützt. Ena zo machase barnen, dòpo zo haba gegrüazt in tschell sardanjöll, bodaz hatt gerüaft zio Antonio un hatten khött «iar», iz auzimplikst durch in gattar un di dörn un izzese lai gevuntet tortemitt in bisan.
’Z hatt gebizzt ke bintsche bait vodar sèlln statt izta pasart dar staige von schavar, boda sidar hundartar djar hatt gepuntet di pèrng pittar ebene; vor daz sèll iz gånt durch di èkhar zuar abas, sin az hatt gevuntet in staige, nåmp in Brenta. Ma ’z izta lai gevallt di nacht, alz in an stroach, asó izzese augehaltet in a hüttle pitt raisar, ’z izzese nidargelekk afte ströbe, ’z hatten gezüntet di pipa un iz intschlaft, müade ma squase kontent, kontent z’soina frai, z’soina palle dahuam un vor allz daz åndar, kontent vor soi lem boz ormai hatt bidar gehöart nåmp.
’Z iz audarhozzt in pon vodar nacht höarante ren stråmbat; ’z iz lai gest gåntz bachant un stianate vest vest, hattz gespitzart di oarn: ’z iz nètt gest guat zo vorstiana baz da håm khött di sèlln laüt auzzalt; ’z hatten nètt parirt a belesar dialèkt ma njånka taütsch. ’Z izzese nètt gemövart, ’z hatt lai offegetånt di oang balda zboa soldàn soin inngetretet un håm gezüntet an forminånt. ’Z izzen khennt zo lacha in zboa puam segante in sèll alt gehukht pitt zboa oang lente un gebetart azpi a nachtvogl; ummadar hatt gelekk di hånt in a gadjòff un hatt auzgezoget a pèkkle zigarettn un hattzen gedjukht. Ünsar Tönle hatt nètt gebizzt in bela zung zo khönanen vorgèll’z Gott; dena di zboa soin auzgånt, håm khött a drai börtar in sèlln boda håm gepitet un soin gånt nå soine bege in di nacht.
Vo allz ditza dar alt iz nètt darstånt, lai èkko, dar hatt nètt gemak bizzan ke di soldàn soin gest inglesan vodar Royal Garrison Artillery, gerift aft di sèlln saitn dòpo Karfrai.
In aldar vrüa ’z Tönle iz augestånt, hatt gelekk in maul a tökkle hertz proat auzzolinnraz vorsez hatt gekhaüget, dena hattz gezüntet di pipa un izzese gelekk in bege zuar in Brenta, ’z iz gånt nå in gekhennate fluzz zuar in pèrng, grisat un gedekht pitt bolkhnen boda soin augespitzart a nòrt. Un asó pinn earst takh hattz bidar gehöart schiazan in kanù.
Antånto, gesichart ke a Katzenau iz gest augesotzt afte aisanpån, un durch di Sguizzera iz gest pasart, un a Chiasso izta o gest, un a Milån iz gest gerift azpe da hatt khött di muatar von diarndle, iz gest hoatar, ke ma hebatz gemucht süachan vo Milån vort. Di hoachan von roat kraütz håmz gemacht bizzan ünsarn pürgarmaistar in Noventa, alln in komitètt un in pürgarmaistarn von kamoündar umme di pèrng her, in karabinìarn un ploaz åndarn laüt un vor lest in zboa sünn o. Dar Matio un dar Peatar håmz gehatt auzgetrakk afte Ortigara un affon Monte Fior un est soinsa gest pinn bataldjù afta lest linja zo halta au di österraichan auz nå in krötz affon kanal von Brenta. Dar kolonèll Magliano hatt geschikht zo rüava in eltarste von zboa prüadar, dar komåndo iz gest untar in Sasso Rosso, un hatten zuargètt drai tage urlaub (niamat hebatze gemak mövarn vort von bataldjù, pitt allz daz sèll boda iz gest drumauz vürzokhemma, ma dar kolonèll izzen gedenkht garècht in sèll stråmbate alt) zo giana zo süacha in vatar boda sichar iz gest gerift afte sèlln saitn.
Asó azpese se iz genempart humman auz pa tage hattz gehöart hèrta sterchar in rümblar von kanù, ’z iz gånt laise, sovl biz nicht hettat gesek, anvetze hattz geschauget un gehüatet allz daz sèll boz hatt gehatt uminumm. ’Z iz gestånt vort bait vo karabinìarn, patúldje un ufitzìarn, anvetze hattzesanen nicht drauzgemacht zo giana nidar nå in soldàn boda håm martschart pa staing un soin gånt aubart zuar in beldar. Afte groasan beng håmda viazart lai långe file kåmion un kanü.
Dòpo z’soinase gehaltet bait von stèttla vo Bassån un Marostica un gekheart um Vallonora un Crosara, iz gånt zuar Santa Caterina. Balz hatt pasart in alt tèrmar zbisnen dar Repubblica vo Venezia un in Sim Kamoündar, hattz gezoget an tiavan atn: dòpo allz daz sèll boda vürizgestkhennt, in tage darnå beratz gest dahuam.
Gianante au zuar Conco izzese gelekk hintar in an redjiment vo fånteria boda iz gest drumauz zo giana afte hoachebene. ’Z soinz gest schiar allz sardanjölln; antånto azza håm gerastet, håmsen kontart ke ’z iz gebest mearar alz a djar bosa soin gestånt au pan sèlln pèrng un inn pan sèlln beldar; ke da håm gehatt gekhempft affon Monte Fior un affon Monte Zebio. ’Z Tönle hatten gemacht khön garècht boda soin gest di schützgruam, bia ’z izta gest gelekk ’z lånt un di kontrade, zo machaz khurtz, bida da soin gest di taütschan odar di belesan.
’Z hatt vorstånt hoatar ke in di sèlln tang vor a djar, lai dòpo azzaz håm gehatt vortgetrakk pitt soin öm, di belesan håm bidar gehatt vürgevånk soi kontrada un di khoasarsoldàn soinse gest augehaltet affon Poltrecche.
Antånto azza soin gestånt gesotzt zo reda in patze, izzese genempart a kapitå, a månn hoach un magar, di oang hånnen geglentzeget. «Zio» hattar khött disar kapitå, un di soldàn soin lai gest nå auzostiana, ma er hatt lai geheft di hånt un se soinse gekheart nidarzositza «Zio, ma bo bölltar gian?»
«Dahuam» hattzen rispundart ’z Tönle nemmante auz di pipa von maul «dahuam ka miar.»
«Bo steatar?»
’Z Tönle hatten khött in nåm vodar kontrada un dar kapitå Emilio Lussu hatt gepükht ’z maul in a trauregez lèrcharle. «Di österraichan håmse gekheart vürzovånga in dise tang, kheart bidrumm nidar» hattaren khött «un paitet azta allz ditza auhöar, hattar nètt parentn?»
Bataldjù, prosèkh afte akhsl! Vürsnen! Hattma gehöart hokn vo zöbrest dar kolònna abe. Un dena: «Kapitå Lussu macht untarkhemmen di sèlnen bodase soin vorspetet!»
Bruntlante, di soldàn soinen gevazzt afte akhsl di prosèkk un soinse bidar gelekk in bege zuar in rümblar von kanù. ’Z Tönle izzen nètt någånt ma ’z iz njånka gekheart bidrumm; ’z hattze gelatt gian vür alle un an lestn hattz gesek in kapitå, boda hatt augeventzart an gåntzan khopf übar di åndarn, grüazanz pittar hånt un zoangen in bege zo kheara bidrumm.
In gianante oine di sunn izta auvarkhennt a vrischa luft un a söttana sbera nezz, ’z Tönle izzese gelekk in mòto nå in an staigele durch atz halbe in pèrge, un iz gerift in a khlummana hütt boda pan summar håmsa inngespèrrt ’z vich. In an kantou izta da gest durrez loap un iz izzese nidargelekk zo rasta, untargedekht pinn loap zo nemmase abe von air. ’Z hatt pensart ke auz padar nacht beratzese bidar gelekk in bege, un siånka az berat gånt laise laise, schaugante boll nètt zo trèffa soldán, in a drai urn beratz gest dahuam.
’Z hatt gevazzt in rolodjo un hatt gèzzt daz sèll bintsche boz no hatt gehatt in rukksakh, ’z hatten gezüntet di pipa un hatt gepitet azta di zait vorgea. ’Z iz gest di drai, balz laise, süachante nètt zo lazzase seng, hattz gezüntet an forminånt z’schauga di ur. Dòpo inan bailele iz augestånt, hatten abegemacht in stoap von löapar un iz gånt auz.
Di bolkhnen soin gest gånt nidarbart un dar hümbl zuar in pèrng iz gest hoatar un khalt, dar vrost un alle di sèlln stèrn håmen gedenkht in hümbl pan bintar obar soin haus, un ’z gesmekh von tåmpf vo holtz un in snea un di kantzü von Boinichtn. «’Z söllat palle soin Boinichtn aromai» hattz pensart.
Augeluant inar khnöttanarn maur iztada gest a stèkh, furse vorgèzzt vonan kåntsch, ’z hatten augenump un iz gånt vür. ’Z iz gånt pitt guate tritt, azpe balz iz gest djung un hatt gemucht gian übar di konfìn vil djar vorånahi. ’Z iz gestånt bait vort von barakkn von soldàn, von arbatkompanie, von postatziongen vo kanü, von spèrre. Ma pròpio vor daz sèll hattz gemucht machan an lenngarn bege un hatta gelekk vil mearar baz daz sèll boz hatt gehatt geschètzt un balz iz gerift auz nå in sbartz balt, boda abespèrrt ünsarne pèrng zuar dar ebene, izta sa gest au di sunn.
Est, durch in balt hattz gemak gian sichrar, un asó iz gånt nå in bege boda vüart garade zuar in Monte Spruch. Ma gerift az iz gest sèmm, hattzesen nemear dartånt zo giana vürsnen ombromm bobrall bozese iz gedrent hattz gevuntet soldàn lugart tortemitt in vaüchtn, schützgrabe, odar geridlate dret bodaz håm augehaltet. Alora hattz gelatt vorliarn allz un hatt gevånk in groaz bege von Barental. ’Z iz lai khennt augehaltet vonan untarufitzìar bodaz gevüart affon komåndo z’ soina auzgegrift un någevorst.
Dar kapitå iz nètt gest guat zo macha vorstian resón in alt; un njånka dar alt in kapitå.
«Höar» hatta khött an lestn dar kapitå in untarufitzíar «da tüabar nètt åndarst baz vorliarn zait, un von an minutt affon åndar mögatnsaz rüavan; lüsan biza schiazan au in Valbella. Vüar disan alt khopfar au zöbrest un lazzen schaung durch in kanotschal soi haus, un dena schikhen kan taüvl!»
Da soin gånt se zboa au afte Nisce boma hatt nidargesek ’z lånt; dar untarufitzìar hatten gemacht lirnen djüst boda iz gest soi haus un sèmm hattar gedrent in groaz kanotschal, un hatten khött zo schaugada drinn.
An earstn ’z Tönle hatt gesek ke ’z iztada nemear gest dar khèrschpuam aftz tach, un njånka ’z tach, un di maurn soin gest abegemèkket un alle sbartz; dar gart vorå in haus iz gest allar augekheart von granattn, in platz vodar sbartzan mòrbiatn earde, tiave löchar håm abegedekht di khnottn, baiz azpe di pummadar: «Daz sèll iz nètt moi haus» hattz pensart. Ma gianante vür z’schauga, ena zo reda, un sengante hintar in Moor un di ruine von åndarn haüsar, di fanetschla von khabaz, in Grabo un ’z Prünndle attavorå, hattz vorstånt ke allz daz sèll iz gest vürkhennt. Vo hintar in Grabo hattz gesek augian viar bölkhendla un lai an minutt spetar di österraichan boda soin gelofft vür nidargepükht.
Dar untarufitzìar o hattze gesek un hatt lai vortgeschupft ’z Tönle un izzese ågehenk in telèfono zo khöda bia un bo ’z hettatnda gemucht schiazan di kanü. Di kanü håm geschozzt un dar arm månn hatt gesek di granattn valln umme ’z haus her un in di bis au hintar.
’Z iz gest atz viarunzbuantzekh von ditzembre von djar 1917 un di österraichan håm gehatt ågeheft durchzoprècha affon Grappa un affon Piave. Alle di kanü vo ummadar un vodar åndarn sait håm geschozzt un österraiche un ungarn soin geloft auz von schützgrabe zo giana zo vånga vür Venezia azpiden hatt gehatt vorhoazzt dar khoasar Karl, boda hatt geschauget abe allar kontent vo zöbrest dar Meletta. Di belesan redjimentn håm gesüacht zo vånga vür schützgrabe un fört ma di mitraldja hatt nidargement di sèlln armen laüt. In di tèllela, tortemitt in auzgedorratn vaüchtn, da gel bolkhnen vodar iprite hatt gestentet zo hevase. Dar snea iz gest grisat von tåmpf un roat von pluat.
Von Tönle Bintarn izzen nicht mear ågånt niamat, boll åndarst håmsa gehatt zo tüana un zo pensara; gesotzt in an kantou pittar pipa darlesst in maul iz hatt gehöart di granattn skopiarnen umminum un flattarnen durch obar in khopf. Balz hatt geschauget auz von khumma vestarle hattz gesek ’z lånt nidar untar in bisan. Ma ’z soinda nemear gest bisan: lai snea, khnottn, dret, toate, allz augemischt. In platz von lånt iztada lai gest a hauf khnottn; un hintar dar khirch, affon vraithof, di groazan vaüchtn soinda nemear gest.
Di soldàn håm getendart nå soin mestìarn un asó iz, laise laise hatt augevånk un iz gånt vort, ’z iz gånt nå in schützgrabe sin az iz gerift in balt, sèmm iz auzgesprunk un hatt gemacht in gelaichege bege boda håm gehatt gemacht soine laüt un di åndarn profuge ’z djar vorånahì. Disan stroach o, iz gest allz a geschiaza un vaürdar un soldàn boda soin khennt pa pèrge auvar un ambulåntze boda soin gånt nidarbart. Ma ormai au dom iztada gest nicht mear zo distrüdjra un nicht mear zo maga lem.
’Z Tönle iz gånt durch in balt vo Camporossignolo, ziagante di vüaz, trèffante soldàn boda soin khennt auvarbart ena zo reda un gianate nå in beabar von feriratn. Soi alta pruach pitt fustoi hatt no gestunkht na saltz un na öbe.
’Z hatt gelatt in balt un di beng un di staigela, un izzese augehaltet auzzotraiba di nacht in a hütt inn in a tiavez tèllele bodase soin gest lugart di billn vraüla un di darbillatn khatzan.
Dar rümblar von kriage hatt gehatt a pizzle någelatt, ma in khemman dar takh iz khennt darbekht von an geschiaza bodase iz gemacht hèrta sterchar, di kanü, di gröazarstn o, håm geschozzt ena nia auzohöara. ’Z izzen gekheart in sint bazzez hatt gehatt gesek vo zöbrest dar Nisce nidar, un alora izzese lai gezoget in an kantou un izzese augedekht pittar ströbe, azpe a gevroratz lemple, nò, nètt vor di vort ma vor pietà.
Auz pa tage azpe dar fukar von bint, dar rümblar von kriage iz gånt un khennt un hatt a pizzle någelatt lai in khemman di nacht.
Alora ’z Tönle Bintarn izzese gelekk in bege zuar dar ebene. ’Z izzese gest detzidart zo giana in a par a lånt boda soin gest laüt, vorsan von ünsarn profuge, vennen di töchtar un di nevon un paitn azta allz machese verte. Aftna bèzzarle izzese augehaltet zo trinkha an slunt vrischez bazzar, un hatten gebèscht in mustatz. ’Z iz gånt nidar pa stikhlane staigela un a tiabas a bòtta hattzese gemucht haltn pan krånebittn zoa nètt zo valla nidar pa krötz; ’z iz gånt pa bisan boda håm geglentzeget von raif un pan gevroratn èkhar. Dena alz in an stroach dar vrost hatt dargètt, sovl biz berat gest lånngez.
Ena zo böllaz iz gest gerift in an stråmbatn platz züntrest ünsarn pèrng, vorda åheft da groaz ebene, boda raivan gåntz süasege faing un di boimarn zibibbo, un boda aubaksan di ölpuamen.
Est iz gestånt bol; ’z hatt nemear gehöart in rümblar von kriage, ma lai a rinngez venle bint boda hatt geplast zbisnen in raisar von ölpuamen. ’Z izta oine gånt di sunn un zuar in mer izzese gehöatart: dar hümbl hatt gevånk da sèll varbe boda hatt ’z bazzar von mer. ’Z izzese gesotzt untar in an ölpuam, hatt augezoget in rolodjo, ena zo bizza ke di sèllnen djüsto vorgånnt soinz gest di urn von tage vo Boinichtn; ’z hatten gezüntet di pipa un izzese postart hi in ståmm un hatt khött starch: «’Z parirat soin an abas ka lånngez» un hatt gedenkht, vor sovl djar, balz vo auz nå in rånt von balt hattz gehüatet azta dar schatn vodar nacht mach versbindn in khèrschpuam aftz tach zo kheara dahuam.
In tage darnå afte hoachebene håmsa augehöart zo khempfa, un iz gest azpe balda auhöart daz schaüla bèttar balz nemear vinnt plitzegar un tondrar. Di soldàn håm gerastet müade gerift; di feriratn soin khennt getrakk hintar in di ospedél. Dar tenente Filippo Sacchi hatt gemucht gian affon komåndo von IX gruppo alpin kan kolonèll Scandolara, zo khöda bia ’z stianda di sachandar in komåndo vodar 52° division; un sa azzar iz gest in bege un iz gest a sötta schümmadar stillegar tage, hattar pensart zo kheara inn in di abatzia vo Campese zo peta aftz grapp vo Teofilo Folengo.
Asó izzar gånt, vorlort in soine pensìarn, balda nidar nåmp San Michele, boda di benedetìnar vor ettlane djarhundart håm gehatt inngesetzt di ölpuamen, hattar gesek an altn månn gesotzt postart in an ståmm, stille, pittar pipa in di hånt. «I grüazaz» hattaren khött. Ma dar månn hatten nètt rispundart, furse izzar surdat, hattar pensart, un hatten gemacht senjo pittar hånt. Ma dar månn hatten nètt gètt òra, lai baldaren iz gest nåmp hattar gesek ke dar iz gest toat. Dar ufitzìar izzen geschauget ummanåndar ma dar hatt niamat gesek, dena hattar gehöart tretn affon bege au obar, un alora hattar gerüaft. ’Z iztase vürgemacht a zalottratar soldàdo pinn elmétt affon khopf un a måntelina afte akhsln. «Ai abe» hattaren khött «bar muchan eppaz tüan, ’z iztada da an altar toat.»
I pinn gest in balt zo macha holtz vor in bintar un dahuam iztada niamat gest zo rispundra affon telèfono. I hån nicht gebizzt.
Azpe alle abas, vor dar tschoi, pinne gånt kan Gigi. I pinn gånt pensarante aftz soin beata boda tage vor tage hatten genump di kraft ma nètt in lust zo leba: «Dar iz asó starch» hånne pensart.
In di èkhar umme di kontrada håmsa auzgehauget di patatn, un von khemmecharn izta augånt dar tåmpf von vaür vor di pult. I hån übarlekk afte stòrdja bode hån gehatt verte zo kontaranen, un aft bela åndra i hebaten gemak no kontarn.
Grüazante di laüt nå di bege pinne gerift kan soi haus: ’z iz gest allz geslozzt; di stüala auzzalt vorå dar tür soinda nètt gest, un izta njånka gest soi auto, untar in pirch.
’Z izzmar gånt umme ’z hèrtz her un pinn khnopf in hals pinne gerift sin kan haus von Nappa zo bizza bia. «Dar hatt gemucht vortgian, ombromm dar iz gestånt letz» håmsamar khött «da håm ågerüaft ka diar o, ma du pista nètt gest.»
Von pèrge izta arkhennt dar earst schatn; i pinnme gesotzt vorå dar tür zo schauga di khua affon Moor sovl bidar er berat gest no sèmm pitt miar.
Slege, in lång bintar von djar 1977-1978
Melissa von kholar
Di lestn kholar håm gelebet in a khlummaz haus gemacht gåntz pitt khnott, ’z tach o, dartrunkht in tiavarste tiav von Tunkhlbalt; sèmm, di raisar von puachan, von oachan un von åndarn staudn soinse geflèchtet asó folkat ke da håm augehaltet di sunn. Di sunn, defàte, izta gelånk zo pora inn lai in di khaltn bintartage, balda alle di löapar soin gest gevallt, ma di hatt allz ummaz gemucht vorsan: “mage?”
Di Laüt boda håm gelebet in daz sèll haus soin abegeståmp vonan altn folk herkhennt vo gåntz bait, un niamat hatt gehatt an nåm soi sèlbart, di nachparn håmse lai gerüaft alle genoatn “di kholar”. Niamat hatt gehatt an nåm, auz baz ummaz, pezzar ummana, disar nåm iz gest: Melissa.
Umenumm in haüsle von kholar håmda getempft, tage un nacht, sött sbartze hügela bodase soin untartuscht pinn balt, dar sèll o allar sbartz. Di kholar sèlbart håm auzgesek pittnan tunkhln gesicht un soin gest ågelekk lai gåntz sbartz, ke, schaugante gerècht, iz gest daz peste gerüsta, haltante kunt vodar arbat bosa håm gemacht.
“Nò, nò un nò i bart nèt stian an uantzegen tage mearar in ditza haus, ma baz khüde an tage, njånka an ur, njånka an minutt. I pin süaz un saur vo allz ditza sbartz. Opòrkokån! I hån draitza djar, i pin miga mear a taidekhinn azpe dar sèll hottar vo moi prüadarle.” Melissa in sèll morgas iz gest augestånt… sbartzloune. Alle di vert boda dar tatta hatt gesek soi diarndle asó zorne, hattarz gerüaft, hattz genump afte soaz un hatten hèrta khött: “Melissa, Melissa lirn z’schauga drinn in di sachandar, ke vil vert di sèlnen boda auzzalt soin sbartz, drinn håmsa a seal gevèrbet pitt alln in varm, un di sèlnen boda auzzalt soin gevèrbet in drinn soinsa sbartz azpe dar pon von khezzl.”
Höarante asó baz ’z diarndle izzese darzürnt no mearar: “Uffa, uffa un uffa baz vor a gereda iz ditza? I vorstease pròpio nèt di altn balza auren asó”! Irn, dar Melissa, di varm håmar gevallt, un vil o, ubarhaup daz roat; soine schraibetschellela vodar statt, zo khöda, håmar geschribet vo zèrte roate hüatla zo macha nait in khnottn. “Ma insoma daz sèll boda iz roat iz roat, un daz sèll boda iz sbartz iz sbartz! Opòrkokån!”
Un soi tatta, ke ’z iz bol gest daz güatarste mentsch vodar bèlt, ma soi vatar o hattz nèt gehaltet gearn azpe dar hettat geschöllt, er un di måmma soin hèrta gestånt nå, in sèlln sbartzan hügela boda håm getempft un gestunkht. Un si, di Melissa, hatt hèrta gemucht inslavan alumma lai pitt soinar khatz, bose si un si alumma hatt gerüaft: Bòmbele. Parirtzaz djüst allz ditza?
In sèll tage però hattz gerenk un gerenk un di Melissa izzese dargètt zo haltase no au a khöstle in sèll haus, bodar nicht åndarst hatt gemenglt auz baz a pizzle varbe. Ma in an morgas her spet ka herbest, ’z diarndle iz auzdarbekht in aldar vrüa, mearar sichar baz nia; baz mai hattada geböllt soin, an lestn, zo giana durch in balt, rivan an dar statzióng, vången di aisanpån un gian in di statt, sèmm sichar soine tschellela hettatnar gètt gearn herbege.
Asó, ena zo lazzase höarn vo niamat njånka vo soinar khatz Bòmbele, Melissa hatt genump soi prosèkkle gevèrbet pitt alln in varm von hümblring, hatta dringestekht soine drai sachandar un hatt augevånk in staige durch in balt zuar dar statzióng.
’Z hatt gehatt gemacht bintsche bege, ’z diarndle ke ’z hatt gehöart epparummaz bodaz rüaft: “Melissa, Melissa!” “Ber pisto?” Hatta gevorst ’z diarndle augerekt. “I pin daz plabe von hümbl!” “Daz plabe von hümbl?” “Ja, ja i pinz pròpio i!”
Melissa hatt geheft di oang un zbisnen in raisar, boda est soin gest sittrar un sa nakhant åna löapar, hattze gebarnt a söttana glentzega varbe zo darstiana. “Bi schümma du pist, plabe von hümbl!” hatta khött ’z diarndle. “Ombromm khisto nèt zo venname?” hatta gevorst daz plabe von hümbl. “Un bia tüan?” Hatta khött di Melissa schaugante aubart. “Ainfach” hatta rispundart daz plabe von hümbl: “du schöllaste lai djukhan un i haltate au!” Di hatta nèt sovl gegloabet di diarn, ma dar sèll plabe von hümbl iz gest kartza kartza schümma zo lazza vorliarn.
Di Melissa hatt håntgevånk zo loava un hatt geloft un geloft sin azze hatt gehatt atn, dena hattze gebetart di arm, izzse geheft afte spitz von vüaz un… sssplassschhh izzese gevuntet pinn snabl drinn in tschokk vonar grausegen hülbe auz nå in staige. Opòrkokån!
Nidargeslakk ’z diarndle iz bahemme augestånt, hatt gelatt azta dar tschokk dèrrse, un hatten vortgebischt pittar hånt, un soi konsöttle iz bidar khent sbartz azpe vorå. Oh ja, zèrte vert soin ågelekk sbartz makz pròpio helvan. Di hettat geböllt gaüln di diarn, ma vo baitom hattzar parirt zo höara soin vatar bodar hatt khött: “Melissa, Melissa… gedenkhtar z’schauga hèrta drinn in di sachandar, gedenkhtar ke ’z golt mage lugarn in tschokk un dar tschokk ’z golt!” ’Z diarndle izzese gehöart pezzar ma ’z hatt nèt gemak tüan pitt mindar zo heva di aksln: “Umpf hèrta di gelaichegen börtar!”
Di Melissa hatt bidar gevånk in staige, un allz in an stroach izzese bidar gehöart rüavan: “Melissa… Melissa…” “Oporkòkån, un est ber mai bartz soin?” Izzar gevorst di diarn. “I pinz i” hatta khött da sèll stimme, “ i pin daz grümma vodar bis”. Melissa hatt zuargedrukht di oang z’schauga pezzar, un vorå irn iztase auzgebetart a gåntz schümmadar tapett grümma drinngehekhlt pitt baize röasla. “Bi schümma du pist grümma vodar bis” hatta khött da khlumma tochtar von kholar. “Ombromm khisto nèt zo venname?” hatta gevorst daz grümma vodar bis, “djukhte dei!”. Di Melissa, bodaz sa hatt gehatt gevånk afte nas von plabe von hümbl, hatt gepitet a bolta migele, ma an lestn hatt gestaiget au aftnan zou pitt stuaplattn un… nidar pinn khopf vorånavür.
Patapumfete! Daz arm khinn izzese gevuntet pinn schinkhan aubart, un daz roat von pluat boden hatt gevèrbet poade di khniala. Est boll izzar khent zo gaüla, dar diarn. Vo bait, ma vo vil bait vort , Melissa hatt no gehöart di stimme vo soin vatar bodar hatt khött: “Melissa… Melissa… lirn z’schauga drinn in di sachandar, gedenkh ke nèt hèrta di varm soin eppaz guatz.”
Melissa hatt gepitet a pizzle gesotzt sin azta ’z pluat hatt getrükhant un azta soin getrükhant di zeacharn bodar soin gerodlt nidar von oang. Dena hattze bidar augevånk soin bege. Di hatt gehatt gemacht biane tritt balsese iz gehöart rüavan vonar åndarn stimme,a stimme boda hatt parìrt rodln: “Mell-iss-ssa, Mell-iss-ssa, issa-issa, mell-mell.” Da khlumma tochtar von kholar iz gest a pizzle saur un hatt ågeheft zo habasan genumma, ma allz ummaz hattze rispundart: “Ber pisto du?” “I pinz i, daz silbar von pach!” “Daz silbar von pach?” di Melissa hattz nia übarlekk, ma dar pach, gesek vo nòmpum, hatt gehatt pròpio a schümmana silbrega varbe, boda hatt riflèktart allz azpe an altar spètscho. “Djukhte, djukhte!” hattar khött daz silbar von pach, “i pinn vrisch, vrisch.”
Di Melissa, boda in bintsche zait hatt gehatt gelirnt vil übar ’z lem, izzese genempart laise in silbran pach, hatta drinngedunkht in khlumma zearn von tschenk vuaz, un hatten lai gezoget hintar. “Eh nò liabar, du pist kartza khalt, un loafst kartza bahemme! Opòrkokån, i pin bolamiga a taidekhinn, i darkhenn bomen mage tüan bea!” Khött az hatt asó, ’z diarndle hatt gelatt alumma daz silbar von pach, boda iz gånt vür bruntlante a pizzle zorne, un iz gånt au betar un afte prukk hattz vürpasart daz sèll bösate bazzar.
’Z diarndle hattze schiar nemear gehöart di stimme, ma soi vatar iz hèrta vürgånt zo redanen un est hattz parìrt ke dar khütten: “Melissa… Melissa, sisto bia zèrte sachandar gesek vo nòmpum schaung auz gåntz åndar alz daz sèll bosa böllatn auzschaung!”
Di aisanpån est iz gest nåmp, ma di nacht o izzese genempart, un von hümbl ar håmda ågeheft zo valla sött stråmbate baize flökk, boda in tiavarste von tiaf von Tunkhlbalt soin lai gestånt au afte raisar, da anvetze, soinsa gerift sin danidar. An earstn soinsa gest sittar, sittar, timme, timme, ummadar da, dar åndar sèmm, sovl bisa hettatn gevorst: “mabar valln?” Tòk, tòk, tòk… Dena, segante ke niamat hattze auzgelüsant di flökk soin gånt vür zo valla hèrta mearar folkat ena khumman mear sprentz un ena zo vorsa nicht mear niamat.
Gåntz umenumm in diarndle, est iz gest an uantzega baiza bis, baizar baz dar armelì pan bintar. Di Melissa müade un nidargeslakk izzese bidar gehöart rüavan. Disan stroach hattzar parìrt zo höara a stimme gåntz schümma, süasegar baz a stimme vo muatar. “Melissa, Melissa, höarstome?” “Ja” hatta rispundart ’z diarndle müade gerift ena mear khumman lust z’spila. “I pinz i, dar snea, ombromm tretestomar nèt drinn?” “Ja, ja!” hatta rispundart prüste daz arm khinn, “ampò, baz åndarst mage tüan ormai!”
Di Melissa hatt ågeheft zo treta inn pa snea, machante hèrta mearar fadige, dar sèll baiz vrost hattar ingekhaicht di vüaz un dena di khnia un an lestn di gåntzan schinkh un alora allz daz sèll baiz iz khent sbartz! A ungerivatz sbartz, boda njånka si, di tochtar von kholar, boda hatt gekhennt alle di varm von sbartz, hatt nia gehatt gesek.
Tortemitt allz daz sèll sbartz, ’z diarndle, müade gerift, hatt sa gehatt augètt soin viazo, un hatt auzgemacht zo lazzase innmudln vor hèrta von sèll tunkhl schiàll un slavan. Ma pròpio alora hattzese gehöart rüavan. “Melissa, Melissa, i pitte, tüa offe di oang!” ’Z iz gest di stimme von soi tatta, boda est izzar gerift hèrta sterchar un höatrar. Ma dar sèll… iz soi tatta, di sèlnen… soinz soine hent, alle augekrotet von vrost un von kholl, ma boda darhaltn di edlarstn kare vodar bèlt. Un nidar nåmp iztada gest di måmma o, un dar sèll hottar vo prüadarle, boda hatt gelengart soine molkatn hentla zuar soin mustatz; hentla boda est dar Melissa håm auzgesek di pestn hentla boma hettat gemak lustn. Un no, ’z soinda gest di önkhl un di nevan un alle di nachparn.
Melissa hatt geschauget pezzar un sèmm in kantou, hintar in rukkn von laüt bodar soin gestånt umenumm, hatta gebèrmp dar ovan un dar kholl, bose si hatt asó gehazzt, est hatt geprunnt allar luste un iz gest gåntz roat, roat, pròpio di varbe bose si hatt gehatt liabar.
In an momént ’z khinn hatt vorstånt alle di börtar von tatta, hatt vorstånt ke allz daz raich vo soinar famildja iz gestånt in di sèlln sbartzan hügela boda håm getempft tage un nacht, un håm gemacht khemmen daz püachan holtz sbartzez golt pittnar roatn seal. ’Z diarndle iz gestånt no vest vest vor a pizzle, gespèrrt pin oang zo gòdranen da sèll guat berme; dena allz an stroach iz augesprunk: “Opòrkokån, lazztme lem!” Alle soin darstånt, ma di Melissa hatt lai gelacht un hatt khött: “Lazztme hèrta lem da pitt aüch.” Von sèll tage vort håmsa gelebet alle pittnåndar un kontent.
Azzar dòpo gelest disa stòrdja bölltarsaz gedenkhan un geat pa balt ena zo macha… malt lüsnante lai aür hèrtz, bartar trèffan Melissa von kholar bodaz bart lirnen lai in an ur in djüst staige nèt zo giana zovorlur.
Geata untar da taütsch zung?
Pubblikàrt dar earst rappòrt übar bia 'z steata da taütsch zung
A söttaz hattmaz nonet nia gehatt gesek auz in Taütschlånt: ploaz artìkln afte djornéldar, a khutta servìtze in televisióng un radio un a hauf diskussióngen vo espèrte un åndre interessàrate; alz ditza peng baz? Peng an gruppo schentziètt, boda an menta vor zboa bochan hatt gezoaget in earst rapòrt übar bia letz 'z geat dar taütschan zung in ta vo haüt. Pitt soinar arbat håmza abegedekht ummana dar gröazarstn vortn von taütschan. Umbrómm, ånka àzta da taütsch zung iz no hèrta ummana dar gröazarstn vodar bèlt, pitt schiar hundart mildjü mùatrzünglar, sidar djardar ettlane taütsche lamentàrnze, ke soi zung khint hèrta ermar un bart sichar gian untar fra bintsche zait, az geat vürznen asó. Di zboa bichtegarstn vort dar sèllnen soinz dise: vor earst sparìrnda hèrta mearar börtar vodar zung, un dena khemmenda genützt hèrta mearar fremmege börtar (ånka aztada beratn börtar vodar zung sèlbart, boda di laüt magatn nützan). Ka, khennbarze nèt biar o dise vort? Ma ber hebaten empìtet, ke auz in Taütschlånt soinda laüt, boden machan di gelaichegen pensìare übar soi zung asó azpe biar übar da ünzar? Un azta se hebatn resóng zo vörtaze asó, biavl mearar möchabaraz vörtn biaråndre, bobar håm sovl un sovl mindar baz hundart mildjü laüt, boda ren azpe biar? Gesék ditza, parìrtz guat åschaungse, bazta iz àuvarkhénnt in disan rapòrt, un zo pensàrarda drau, bazda da no magat auvar khemmen, azta épparùmmaz machat an söttan rapòrt vor ünzar zung.Vor in earst argomént di schentziètt soinze gelékk z'zela börtar, un bazza håm gevuntet darpài iz åndarst bazta vil laüt hebatn gegloabet: 'Z djar 1905 da taütsch zung hatt gehatt 3,7 mildjü börtar. Hundart djar speatar hattzar gehàtt 5,3 mildjü. Un åndarst bia schöllatz soin? Di bèlt izzese vil gebèkslt. Ma nützt mearar börtar in ta vo haüt, umbrómm 'z soindada mearar dinkhar, boda nützan an nåm, un ditza iz sichar bar vor üs o. Di schentziètt håm parschìn gevùntet, ke 'z khearnda bidar bodrùmm zèrte alte börtar, fin azza nèt soin nem vor sachandar, boda soin sparìrt von lem von laüt. Habar nèt gesek eppa asó da ka üs o? ’Z bort “dena“ iz quase gest sparìrt vor zen djar, vortgedrùkht von belesch “dopo“, est höartmaz bidar in geréda vo alle di tang. Vor in zboate argomént muchtma khön ke, asó azpemase vörtet da ka üs von bélesan börtar, boda vrèzzan di lusérnar börtar, gelaich vörtetmase auz in Taütschlånt von inglésegan börtar, boda vrèzzan taütsche börtar. Est però hattma gevuntet, ke vil dar frémmegen börtar soin bidar sparìrt, asó, azpe parìr drö zo khemma vür da ka üs pit “dopo“ un “dena“. Bichtegar no baz ditza: di laüt machan hèrta no naüge börtar nützante soi zung anvétze baz da fremmege. Vor di Lusérnar però iz vil destrar nützan bélesche börtar baz vor di taütschan zo nütza inglésege, umbrómm alle di Lusérnar khånen ren gerècht belesch. Allz ummaz sekma ka üs o no naüge börtar, boda auvarsprìngen von tiavarste hèrtz vo dar lusérnar zung sèlbart un nèt auz von belesan. No vor zen djar, ber hebat gebizzt bazzez iz a “tóalkamòu“? Azma machat vor da lusérnar zung o an rapòrt, asó azpe dar iz khennt gemàcht vor da taütsch, khemmata furse auvar eppaz åndarz? Furse magapar venne epparummaz boda macht asó eppaz, ma hébatbarzan übarhaup mångl biar? Odar barnbar sa hoatar genùmma, bia 'z steada ünzar geréda? Detzìdart iar... Armin Cont.
Dapunt
Biavl pagine böllnda da soin zo macha an libar… Mario Rigoni Stern ummana a bòtta hatt khött ke z’schraiba mearar baz 200 pagine muchtma soin Tolstoj, biavl boda njånka nia håm gelest Tolstoj schraim tausankhtar pagine…mah… Roberta Dapunt di dichten vo haüt loaft sichar nètt disan perikolo, soi libar… iz a libarle zo nemmaz in di hent a khlumma libarle vo njånka vuchtzekh saitn, ma ’z iz a gåntza bibliotèk balamase lekk zo lesaz. Ja haüt billaz ren vo poesia, von sèll geschraiba boda nicht hatt zo tüana pitt libadar zo vorkhoava pitt gèlt gebunnt odar gezert, ma lai pittnan mengl vodar seal von månn zo reda pitt börtar nia khött un zo lusna börtar nia gehöart.
Aniaglaz bort, ma pròpio aniaglaz bort geschribet in ditza khlumma libarle varlert hundartar un hundartar pagine von sèlln libadar, boda daz mearaste ka boinichtn, vülln au ünsarne di librerie.
La terra Più Del Paradiso, Di Earde mearar baz dar Hümbl hånnez gevuntet in an tage bode nètt hån gesüacht libadar zo lesa, bode njånka i hån gebizzt bazze süach, ‘z iz gest schiar vorporget untar åndre libadar boda håm gehoket pitt gevèrbate kopertine khoafme… khoafme i bartar lirnen daz bar von lem, åndre anvetze håm vorhoazt zo machame viazar in bèltn nia gesek, zerte ke da hebantme gemacht begln danidar von gelacha.
Lai daz khlumma baiz libarle hatt gesbiget un gepitet ena z’ ziaga in atn süachante an luak zo lugarase pezzar azzez offetüa. Un balda dar arm khüdjrar boda hatt vorgånnt soine djunge djar hintar in sbåntz von khüa hatt gelest hattar vorstånt ke daz sèll khlumma libarle beratarsen någetrakk vor hèrta.
I billaz lesan atz belesch, siånka azta daz belesche nètt iz di muatarzung vodar dichtaren, ombromm si gebortet in badia tal ‘z djar 70, hatt getutschlt pittar milch vodar muatar daz ladinar, i billzaz lesan atz belesch ombromm i berat ntèt guat zo übarsetzaz azpe biar
Vortzaigetmar azze nètt hån gelest garècht vortzaigetmar azta ditza gedicht hattaz nètt gevallt, ma sekar in dise trauregen zaitn mang sperarn azta no sai guatz höbe vor alle balda auhöart dar vrisch grass iz eppaz bodame macht höarn pezzar, bodamar macht a pizzle mindar sber ‘z lem… miar… furse eråndre sekz nètt asó, ma di poesia iz ditza o helvan zo leba
Ermanno Olmi
Ermanno Olmi iz ummadar von gröazarstn redjiste boda nia hatt gehatt ’z Beleslånt (un ‘z Beleslånt hattara gehatt ettlane groaze redjiste) zo roata au alle di prèmie bodar hatt gevintzart nützate alla di zait bode hån un no gelångateda nèt. Gekhennt in da gåntz bèlt, übarhap vor in film von djar ‘78 L’albero degli Zoccoli palma d’oro in festival vo Cannes, leone d’oro a Venezia zen djar spetar pitt La leggenda del Santo Bevitore in di lestn djar hattar sichar nèt augehöart zo schenkhanaz film boda stian züntrest in hèrtz vor daz gåntz lem.
Il segreto del bosco Vecchio von djar 93 pittnan Paolo Villaggio boma stentet zo darkhenna, Il Mestiere delle Armi von djar 2001 un dar sèll boda furse bart stian soi lestar Film vo fantasia Cento Chiodi von djar 2007 a film boda dar redjista iz gest guat zo macha khemmen ator an månn boda iz ploaz sachandar ma ator furse nèt azpe Ratz Degan
’Z djar 2008 izzen khennt gètt dar leone d’oro vor alla soi arbat Alla carriera khöttma atz beles. Baz vallta drinn a redjista siånka az a groazar redjista, in dise zen minuttn boma söllat ren vo libadar? Furse nicht un furse anvetze allz.
Nicht ombromm ma mage sichar nètt khön ke ‘z iz a groazar schraibar. Allz ombromm ma mage nützan mearare ordenje zo kontara stòrdje (schraim an lestn iz nicht åndarz baz kontarn a stòrdja) un er hatt genützt di maschì zo nemma abe zo kontara. Un pittar sèlnen hattar gmacht poesia soi gåntzez lem.
Vor drai djar Einaudi hatt gedrukht di sceneggiatura boda dar groaz redjista hatt gehatt geschribet ’z djar ’60 voran Film boda nia iz khennt gemacht Il Sergente Nella Neve, genump abe von libar Vo Mario Rigoni Stern. Ja ombromm Ermanno Olmi von soin film tüat schiar lai allz, dar diridjart natürlich, dar schraibet, dar steat nå allz da sèll boma mucht tüan vor an film.
Dòpo zo haba gesek alle soine film, dar sèll iz gest dar earst libar bode hån gelest vo Olmi. Un lesante hånne pensart aniaglaz bort ke disar film boda nia iz khennt gemacht berat furse gest dar peste film boda hettat gemak kontarn daz zboate bèltkriage.
Est in di librerie izta a naügar libar geschribet vo disan pua vo 83 djar, l’Apocalisse è un Lieto Fine, azpe dar khütt dar redjista sèlbart in untartitl: stòrdja von moi lem un von sèll bobaraz muchan impaitn. Èkko ombromm haüt redaz vo disan groaz månn ombromm i billaz ren vo disan libar.
Ermanno Olmi iz khennt alt, odar furse nonet, baldar redet paritz hèrta a khinn azpe lai di groazan månnen soin, åna zo schauga auz stokhat. Sichar hattar vil zo kontara. ’Z lem vo soinar famildja boda hettat gemak soin ena pensiare, dar vatar pittnan guatn platz in ferovia di non pitt soinar kampånja un daz groaz haus tortemitt. Ma allz parirt gian pinn schinkhan aubart balda dar vatar vorliart di arbat ombromm dar schraibetze nèt inn in partit faschista.
Di famildja Olmi allz in an stroach vinntze arm, un mucht lazzan daz schümma haus tortemitt Milån zo giana zo leba in an quartiaro vo arbatar la Bovisa. Un iz di muatar boda an lestn dòpo zboa djar iz guat no zo venna an tòko arbat soin månn al’Edison. Vor daz khlumma khinn Ermanno però daz arm haus in quartiaro Bovisa iz sichar nèt a trauregez gedenkh, åntze in di sèlln groazan kasermü dar khlumma Ermanno vinnt di tschellela un di spilar boda machan guat un schümma ‘z lem.
Ma ’z lem vodar famildja Olmi iz ena patze, ‘z khinnta ‘z kriage un azpe mildjù belese di Olmi o vennense geströbet ber da ber sèmm. Ma daz birsarste khinnt vür in an tage von djar 44 Ermanno hatt 13 djar, balda dar vatar kaüsa in an bombardamento stèrbet. Asó ’z lem von khinnt boda hebat gemak soin azpe daz sèll vo alln in khindar von sèlln zaitn khinnt no sberar, un vo sèmm vort Olmi vorsteat bazzez iz ’z lem.
Lesante un lüsnante Olmi vorstebar gerècht ke ünsar lem iz nètt daz peste boda da megat soin, bar muchan soin guat zo gloaba inar bèlt mear djüst un mear guat zo halta da kunt di natur, ma ubarhaup di laüt boda soin deblar un ermar. Bar stian aft disa bèlt di zait voanan filò un muchansen dartüan nètt schupara disa zait.
<ITA>Tempo Dio breve</ITA>
In dise lestn drai djar mearare vert pinneme gevuntet zo reda pitt laüt gekhennt, i pinnme hèrta gehöart khlumma i hån nia geböllt auzschaung åndarz... dar boaztz boll eråndre bodame åschauget…ke i pinn khlumma!
Vil vert però di gekhennatn laüt soinmar vürkhennt no vil khlümmanar baz i, un bi merar da hettatn geböllt soin groaz bi mearar da hånmar auzgeschauget khlumma un zo khödazaz gåntz... ettlane vert stokhat o.
Asó abas att moi khlumma tischle bode schraibe moine stördjela, hånne pensart: ma schauge du ditza mentsch boda hatt geschribet disan schümma libar iz a sötta haltar guat, disar atór bodame hatt gemacht sovl lachan vor djardar iz njånka guat zo machanen an lachar afte khlumman velar boda mang auzvalln balma eppaz tüat.
Dar sèll åndar bodame hatt gehaltet gepuntet attavorå dar televisiong vor drai urn ena zo mövrame, redante pittnåndar hattme stufart dòpo vünf minuttn, dar hatt geböllt ren allz er, njånka guat zo lüsna zboa sekonde.
Nètt asó, no pròpio nètt asó izzmar anvetze vürkhennt pittar schraibaren vo Vicenza Mariapia Veladiano bode hån intervistart an earstn vor TML un dena balse iz khennt atz Lusérn z’zoaga soin earstn libar La Vita Accanto, sa vodar earstn mail bodar hån gehatt geschribet zo vorsanar azze eppaz bill soin gezalt vor di intervista un si hattmar rispundart z’sega bo i hån gehöart asó eppaz izmar vürkhennt a mentsch gåntz åndarz baz di sèllnen boda muanen soin kisà ber.
I mage sichar nètt khön ke bar soin khennt tschelle, ma balbaraz bokhenen grüazparaz gearn un si vinnt hèrta di zait zo vorsa bia ’z geat auvar ka üs, pittar schual, pittar Bibliotèk, un åndre sachandar asó.
Mariapia Veladiano dòpo La vita Accanto, soi earstar libar, bodase hatt gemacht khennen in da gåntz Europa hatt est geschribet an åndarn. Dar titl iz schümma ma furse eppaz malamentar zo vorstiana Il tempo è un Dio Breve gedrukht hèrta vo Einaudi stile libero.
Dar titl vor ber da schraibet iz schiar lai hèrta daz lest sachan boda khinnt detzidart un di merastn vert iz dar editór boden zornirt, vor di prof. Veladiano nètt, azpe se kontart si, balse hatt gearbatet in a redatziong vonan djornal alle håmse gevånk zo hentn ombromm di hatt gehatt a kartelina drinn pinn titln von libadar bose hebat geböllt schraim... in an tage… un Il Tempo è un Dio Breve iz gest dar earst obar alle.
Dar libar vor mi iz gåntz schümma un ånka azta epparummaz khütt ke dar iz kartza traure, vor mi anvetze kontartar ’z lem, ne mearar ne mindar, ombromm ’z lem, ubarhaup vor a muatar iz nètt azpe sa böllatnaz machan gloam di sèlnen vodar reklåm in televisiong.
’Z lem balda allz parir dèstar un schümma lekta mindar baz an minutt zo djukhanaz danidar un austian iz nia dèstar. Asó izta di stòrdja boda kontart Mariapia Veladiano in soin libar. A djunga muatar bodase hoazt Ildegarda.
(di nem in disa stòrdja soin merar no baz bichte, khüttze di schraibaren un disar nòm gedenkht Ildegarda vo Binden a taütscha hailega boda hatt geschribet, gepezzart nützante di frukte vodar natur, gemacht musika, gevèrbet un ploaz åndre sachandar, in di djar bose hatt gelebet 1200 vor a baibe iz gest eppaz staordenardjo)
‘Z lem von baibe kontart in libar anvetze parir gian vür an pestn ma allz an stroach bèkslta allz ‘z vinntze alumma pittnan khinn z’zügla, soi månn iz furse nia gest guat zo haltaz gearn, sichar hattar nia gehaltet gearn soi khinn.
Da groaz vort vo Ildegarda iz dar beata ma nètt dar soi odar dar sèll vodar bèlt, nò dar beata boda magat untarvången soi khinn Tommaso (da o dar nòm bill eppaz soin gemuant un berda lest in libar bartz vorstian, Toammso azpe dar apostol iz dar sèll boda nåvorst Gottarhear, boda hèrta süacht zo khenna mearar ).
Un dar beata sovl gepitet un gevörtet an lestn rift, i magaz nètt khön bia, ma azpe ‘z vürkhinnt in lem bar vo alle, dar beata iz hintar in kantou zo paita, un varlet nicht süachan auzzoimpliksanen… in beata… von laip un vodar seal, muchtmen durchmachn azma bill lem.
Dar libar redet vo GottarHear, Ildegarda… redet vo… un pitt GottarHearn ombromm berda gloabet mage nètt tüan pitt mindar zo reda zuar in bem ‘z gloabet, dar libar magat soin gelest azpe a lånngez gepet o, sichar nètt azpe ’z gepeta bodaz håm gelirnt ünsarne altn, ‘z gepet von khindar boda vorsan zo haba eppaz ankunto, ma a gepet eretiko vo bem ’z hatta nia patze un vorst kunt gottar hearn von allz in letz vodar bèlt ubarhaup von letz boda muchan patirn di khindarn
ma di schraibaren iz guat zo reda vo snea o azpe bintsche åndre, ’z rais bodase auheft balda abevallt dar snea ka lånngez iz eppaz boda berda lebet aftnan pèrge khennt gerècht ma soin guat zo lazzaz seng pinn börtar geschribet iz nètt dèstar, in disan libar anvetze di natur o vinnt soin platz pitt börtar nia gehöart…
Ombromm Mariapia Veladiano schraibet nèt börtar vo alle tage, soine börtar soin gesüacht azpe a vèrbar süacht soine varm zo lega affon quadro, ummenicht hattzeda nèt gelekk 12 djar zo riva disan libar.
‘Z iz nèt a libar traure, kheare zo khöda ‘z iz a libar boda macht pensarn, daz sèll boll, un macht pensarn ke ’z izta eppaz boda mucht gian obar allz daz sèll bodaz autoalt aft disa bèlt, ombromm pittnåndar di vort iz nicht,
ditza billda furse khön di schraibaren… pittnåndar di vort macht mindar di vort… ombromm berdase innspèrrt in soi haus azpe in an fortì hatt nèt mindar vort alz berda iz guat zo leba alle tage pinn laüt un vor di laüt.
Steata hèrta a domånda ombromm disan titl baz billz muanen Il tempo è un dio breve, baz hattz zo tüana pittar stòrdja, i sperar zo magazar vorsan dar schraibaren magare atz Lusérn ATZ 7 VON AGOSTO BALSE bart khemmen zo vennanaz un spearr azzarda mak soin eråndre o in vil azpe vert. Maripai Veladiano defatte khüttmar hèrta ke nia hettatze pensart zo venna sovl laüt atz lusérn zo paitanar un nia hettatze pensart zo pasara an söttan schümman abas pitt ploaz tschelln
<ITA>Angelo oblio</ITA>
I khear zo redanaz vonan åndarn libar gedrukht von editór Keller vo Rovrait. Pensart nèt ke i tüaz ombromm i pin tschelle darmitt. I tüaz ombromm disar editor iz guat zo venna auz libadar boda soin gåntz schümma un boda ren vo sachandar boda ågian vil in mindarhaitn. Disar iz a libar boda redet pròpio vo mindarhaitn, un vo mindarhaitn boda soin gekhennt biane nicht azpe da sèll slovena in Carinzia.
Dar titl von libar iz L’angelo dell’oblio ‘z hatten geschribet Maja Hadelarp, Schraibaren slovena in Osteraich. Di Haderlap iz gebortet in Eisenkapel odar azpi ‘z hoazt in sloveno Zelezna Kapla, hatt studjart taütschan teatro in Wien un hatt vürgetrakk in Teatro vo Klagenfurt vor ettlana djar.
In Talmud steata geschribet ke balda a khinn iz no in laip vodar muatar a liacht laüchtegeten affon khopf un iz lirnt da gåntz Torah ma balda khint di zait zo borta an engl postart an vingar aft soine trialn un ‘z khinn vorgèzzt allz.
Vil izta khent geschribet aft ditza. Ombromm lirnen allz zoa zo mucha allz vorgèzzan?
Ombromm a tiabas a bòtta iztada mengl zo vorgèzza!
Azma bill vortzaing schölltma vorgèzzan, ‘z iz vals da sèll boda khint khött: i mage vortzaing ma nia vorgèzzan, azma nèt sait guat zo vorgèzza in beata boma hatt patirt bartma nia mang vortzaing.
Maja Haderlap pitt disan titl billaz furse khön ke vor si izta khent di zait zo vorgèzza zo maga dena, furse, vortzaing.
Vortzaing Baz?
Balma åheft zo lesa vorsteatmaz nèt.
Dar libar parirt kontarn ‘z lem vonan khinn, a diarndle, boda kreschart in umman von sèlln höff auz in osterraich boda dar pauer iz Gottarhear. Asó izta daz guat gesmakh von proat djüsto auzgenump von pachovan, un di patèttla von sboi boda ausian. Un di vichar von hoff un ‘z höbe zo traga tschèrm. Un da alt nona boda boda nimp ‘z diarndle inn in pett pitt irn.
Ma nèt allz iz asó schümma azpez auzschauget. Di schraigar tra muatar un vatar machan audarhozzan ‘z khinn, boda lai inkeat zo lugarase inn in di stube vodar nona.
Di nona mage nèt geseng ‘z baibe von soin sunn, di muatar von diarndle, un njånka disa mage nèt geseng di nona. Tra de se renzase å hèrta lai hürtzante.
Dar vatar iz ettlane vert trunkhat un baldar hatt getrunkht khüttar alln ke dar geat zo hengase au au afte tetsch von höbe. Asó ‘z diarndle un di muatar muchanen hüatn sin azzar intschslaft ågelekk drau atz höbe, un soinz långe sbere urn.
Kontart asó magatz hèrta auzschaung azpe ‘z lem vonar armen famildja vo pèrge pitt allz daz letz un daz guat boda da iz in lem vo aniaglaz.
Gianante vür lesante però laise khinta auvar an åndra stòrdja a stòrdja boda ågeat alln, nèt lai inar famildja vonan hoff vorlort aftnan pèrge. A stòrdja bode i hån nia darvert un boaz nèt biavl vo aür dar khenntze.
Soin mindarhait untar in nazismo iz gest sber vor alle, ma i hån nia gebizt ke schiar alle di laüt vonan tal, ‘z tal vo zelzna kapla soin khent ingespèrrt in lager vo Ravensbruck un lai in bintsche soin gekheart bidrumm.
Asó darverbar lesante ke dar nono von khinn iz gest patrtidjå, un ke di nona hatt übarlebet in lager, un dar vatar no a khinn in da sèll zait iz khent augehenk pan vüaz un genisklt sin quase z’stèrba.
Asó allz bazda vürkhint affon hoff schauget auz åndarz, un ‘z lem vonar famildja pintetze pinn lem un pittar stòrdja vo gåntze fölkar.
A libar disar ke sedegual azma vürgeat vorstetma hèrta mearar.
I haüt khånaz nonet khön bida di zait von engl von vorgèzzan iz khent odar biavl djardar odar djarhundart ‘z muchanda no vorgian.
I magaz lai khön zo provara zo lesa disan libar.
Molesini
Zboa alte dikhe sbestarn, Muariziada, a valsa monega, a frar, a vissar pinn roatn har, zboa khindar vo zen djar baz bartnsa tüan alle pittnåndar aftna bark bodase betart vort vo Venezia. ’Z kontartzaz in libar vo haüt pitt soinar votze ummaz von zboa khindar un dar diario vodar valsan monega
Dar schraibar Andrea Molesini kheart bidrumm in kriage, furse gedenkhtar soin earstn libar vor groaze Non tutti I Bastardi sono di Vienna, vor groaze, ombromm vor disan libar boda hatt gebunnt in premio Campiello 2011, Andrea Molesini iz gest a gekhennatar schraibar vor khindar un hatt gebunnt in bichtegarste premio vo disa leteratùr, in premio Andersen ’z djar ‘99. Zo khöda daz bar schraibetar no hèrta vor khindar, vert izta auzkhennt l’Avventura di Ulisse azzar hatt khindar un böllten machan khennen a pizzle Odissea disar iz dar libar djüst.
In libar vo haüt anvetze titolart: la Primavera del Lupo-Dar långez von Bolf, Molesini kheart bidar zo reda vo kriage azpe de sa hån khött ma nètt daz gelaichege.
Azzaraz gedenkht dar åndar libar hatt geredet von earst bèltkriage disar anvetze heft å in månat vo martzo von djar 1945 ’z menglnda biane tang vor in sèll 25 von aprile boda macht auhöart daz zboate bèltkriage. Sa von earstn rige ber ‘z khennta in schraibar azpe ummadar boda nidarlekk di börtar djüst azpe sa bölln soin ena velar un geschribet schümma azpe biane schraibar tüan in ta’ vo haüt bart stian offe pinn maul.
I sèlbart pinnmar gevorst ombromm ummadar azpe er boda iz guat z’schraiba asó schümma allz an stroach vüllt au di pagine pitt ploaz a me mi, un asó vort, ma ’z iz genumma lesan di erstn zbuantzekh rige zo halta gearn alle di sèlln a me mi un ubarhaup zo halta gearn ber ’z khüttze: Pietro, ’z khinn vo zen djar boas vo poan in djenitore boda a modo soi khütt allz daz sèll boda di groazan vodar stòrdja ma biar sèlbart boda lesan soin nemear guat zo khöda.
Ombromm: pinn börtar bosa alle nützan makma khön sachandar boda nia niamat hatt gehöart, ditza khüttz ‘z khinn, sa ombromm balma hatt zen djar un drai tage iz zait auzohöara z’soina khlumma un åzoheva zo pensara azpe di groazan. Siånka azta eppaz in di groazan boda nètt geat muchta sichar soin senonda berata nètt ’z kriage, baz muntar eråndre di khindar vorstian vil mearar sachandar baz daz sèll boda gloam di groazan, .
Pietro pensart un redet azpe nia ma hatt gehöart ren un pensarn, sa soine eastn börtar soin stråmbat: “Dario hatt di oarn a sventola, dar mage nètt håm getöatet Gesù” Dario iz daz åndar khinn alt azpe Pietro, soi uantzegez tschellele, boda iz gest lugart in gelaichege konvent boda hatt lebet Pietro un est iz afta gelaichege bark ombromm azpedar sa bartet håm vorstånt ’z iz vo relidjon ebraica un in di sèlln schaülan trauregen zaitn disa iz gest a groaza schult.
Pietro un Dario soin gepuntet sovl biz beratn zboa zbindln un vorstianse ena börtar dar müto un dar müto zboa, khönsen alle, siånka azta Dario hatt di nümmar in khopf un pinn sèlln, übarlekta soi tschellele vorsteatar di bèlt, Pietro anvetze von nümmar vorsteat nicht ma vodar bèlt böllatar vorstian allz.
Di èlbar zittarn sovl bida drinn beratn vichar boda niasan… ma azta alle di zaitn stian gesotzt aft GottarHearn alora GottarHear iz a stüale… azta di ebrei håm getöatet Gesù, un Gesù iz ebreo alora Gesù hatt getöatet Gesù… balde hån khött ditza in frar hattar gesbiget azpe a ståmm vonar vaücht… di bèlt iz genumma åschaungse un alle di sachandar khemmen hoatar azpe a glassana ulla balda durchport ‘z liacht.
Dise soinz lai a drai von börtar vo Pietro, zo machanaz vorstian bia ditza khinn vüart durch di stòrdja a stòrdja boda süacht in alle di maniare zo inkiana nètt lai von znichtn, von kriage, von toat, ma vonar bèlt boda nètt söllat soin
Di sterche von khindarn kontro in letz von kriage di fantasia vonan khinn boda iz guat zo z’sega daz schümma balda allz umminumm iz schaüla
Niffoi
Pantumas… dar lest libar von schraibar sardanjöll Salvatore Niffoi hoazt pròpio asó pantumas… a bort boda in sardo bill soin gemuant eppaz azpe schatn, bichtlar in di nacht, furse fantasma…ma ‘z bill soin o gemuant lung; börtar dise boda soin di zboa snebl vodar gelaichegen medadja… bichtlar un lung… eppaz boda mage soin un nètt soin, odar furse eppaz boma boazt ke ’z iz vals ma ma böllat gloam az sai bar……
Azpe alle bartet boll bizzan di redjon Sardenja iz a redjon vo zungmindarhaitn di sardi di sèlln mearar gekhennt pitt alln soin famildje khöbar asó ma ‘z soinda di katalee vo Alghero o haüt però redante vo disan libar rebar von sarde.
Dar schraibar Salvatore Niffoi iz gebortet un lebet tortemitt dar Sardenja, in Barbagia, bait vort von mer gekhennt in da gåntz bèlt un von soin raichan turistn. An earde boda iz gestånt a pizzle ar a bege un boma no mage vennen ‘z lem vonar bòtta… nò nett schümma azpe inar bòtta ma sber un malentar, znicht azpe inar bòtta. Un vo ditza lem, renda alle soine libadar
Di libadar vo Salvatore Niffoi defatte schenkhan nicht niamat, i billzsaz khön subito vordar magare åheft zo lesa un dòpo khöttamar ke dar hatt nètt vorstånt bazda iz gest geschribet, ombromm nètt alln gevallnsa soine romånze. Tüat gian zo lesa bazda khön di sèlnen boda håm gekhoaft soin gekhennarste libar La Vedova Scalza premio campiello 2006 aft IBSsèmm makma gem an voto vo ummaz sin at vünve. ummaz azta dar libar nètt gevallt; vünve azma gloabet ke ‘z iz dar peste libar bodeda mage soin, beng vil gem 1 un vil 5 quase niamat viare odar drai un zboa odar dar gevallt odar dar macht di graus, miar Niffoi gevalltmar….
Soine libadar soin hert azpe da iz hert di earde bodar lebet un hert soinda di börtar in sardanjöll, hert zo vorstiana un no hertar balmase hatt vorstånt. ‘Z geschraiba vo Niffoi iz dar adlar boda flattart hoar un schümma un parir alz ummaz pinn hümbl, daz mindarste an engl ma alz an stroach dar adlar lattze valln afte earde zo pòkha daz arm vichele boda nicht hatt getånt niamat, un alora soinz schrèkh un gialar un pluat, zèrrar, un vlüach un alora dar engl khinnt taüvl un dar hümbl hölle. Di earde a quadro vo Jeronimus Bosch.
Azta iz eppaz boda gitt mearar fastide in sèlnen boda di libadar von schraibar sardanjöll machan di graus iz ke dar nützt vil soi muatarzung un asó ettlane khön ke da vorstian nèt un ke dar tüatz apòsta zo vorkhoava a sardenja boda da nèt iz.
Niffoi rispundart disan laüt, ke dar schraibet in limba (daz sardanjöll) ombromm asó hoazanda di sachandar un nèt åndarst. Lai ber ‘z hatta a muatarzung åndarst baz daz belesche un mucht schraim atz belesch mage vorstian… khenntar eråndre an vèrbo belesch boda bill muanene eaparn, odar a bort zo khöda eapar un Vèlmesen bia übarsetzatarz, un di snearoaf soinz pròpio di rakkette da neve odar soinz di snearoaf…. Dise soinz lai di earstn bodarmar khemmen in sint, ma soindara sovl åndre.
Moine libadar khemmen vo moinar earde, khütta dar schraibar, un azze schraibe in nom vonar staude odar vonan grass höare ’z gesmakh, sige di löapar bia mangsa pensarn zo nemmamar vort di zung bode hån getaidet pittar milch vo moinar muatar? ‘Z berat azpe dartzèrmar di seal, hakhamar di burtzan un ena burtzan magate nèt lem azpe alle di èlbar vodar bèlt.
Miar khinntmar in sint bettana fadige i hån gemacht vor bintsche zait zo ubarsetza staüdle holar pitt pianticella di sambuco rosso… vor mi da sèll staude iz dar holar un nicht åndarst.
Furse però beratz zait azzaz khöde vo baz ’z redeta dar libar:
alora, dar mucht bizzan ke in alt lånt vo chentupedes azpe bia hoazatz hundart vüaz di laüt stèrm nia alumma, nò nèt ke ’z izta hèrta epparummaz pitt se balsa stèrm, ’z iz ke da stèrm pròpio hèrta zboa vor zboa zo machanen koradjo un kompania zo giana afta åndar bèlt. Ubarhaup stèrmnda hèrta èpittnåndar månn un baibe bodase soin gehaltet gearn.
Asó però iz nèt vürkhennt pitt mannoi Lisandru un mannai Rosaria Niala. Mannoi billz muanen nono un mannai nona..
Lisandru iz gestorbet kartza palle, asó pensarta mannai rosaria un vor dassèl leksese zo paita gesotzt nidar nåmp in heart azta soi månn khear bidrumm zo maga stèrm pittnåndar. Un balda dar månn kheart bidrumm alz fantasma vor’z baibe iz sovl bidar khearat bidrumm lai vonan lången viazo.
Lisandru iz gekhart bidrumm z’stèrba pitt soin baibe ma vorz vürkhinnt muchtma auzmachan alz daz sèll boda hintar iz gestånt von lem, alle di sachandar untartust un nia khött… dar månn hatt nå zboa pizze no nètt di sèlln von Mario an film un afte maur borauzt von Niala dar film zoaget ‘z lem åna nicht zo lugara, èkko di pantumas, di bichtlar, dar schatn vonan lem boda obarhì hatt hèrta parirt asó hoatar, un anvetze hintar iztada gest alla darsòrt.
I muchaz ke khön ke a tiabas a bòtta lesante hånne vorlort apòsta in kau vodar stòrdja un pinnme gelatt vüarn von khlång von börtar, von übarnem von laüt, von nem von lentar vorlort aftna åndra bèlt.
Furse bartnz soin “luoghi comuni” azzar bölt, ma lesante di libadar vo Niffoi höare di dürr von krötz vo soinar earde, di sunn boda mèkket åna schatn, in odor vo zèrte tschümp vo mirto un in starch gesmakh von khes vo goaz, un in sèll gusto vo aisan in maul boda latt ’z pluat…
Pino Roveredo
Tatta schauge i sberdarz ’z beratnmar genumma vünf minuttn, vünf uantzege khlummane minuttn, schauge lai di zait zo bratzarade un vor a fotografia, asó magede bidar ribln in di gadjoffan åndre zbuantzekh djar, un darleschan disan hummar bodamar abepaizt ’z hèrtz…
A långa lettar in vatar toat, dòpo sovl zait Pino Roveredo kheart zo kontara a pizzle vo soinar stòrdja… disar iz dar lest libar von schraibar vo Trieste ummadar von sèlln schraibar per Kaso boda però machan raich di letaratùr vodar belesan zung in dise lestn zbuantzekh djar. Ja ombromm Pino Roveredo in soi lem iz gest vil sachandar un bintsche vo disan schümma un nia hebatar pensart ke in an tage hettatar gemacht in schraibar..
Mio padre votava Berlinguer, sa von titl vorsteabar vo beln djar bar ren, di sèlln sbern zaitn boda von earstn djar 70 rivan sin atz halbe in djar achtzekh, Enrico Berlinguer iz gestorbet ’z djar 84 in da sèll zait Pino Roveredo iz djungar månn boda hatt, khöbar asó, ettlane problème boden vüarn sin zo pasara da aisran tür vodar khaich.
Un furse in di khaich Pino Roveredo lirnt schraim, dar schraibet lettarn dar püalen vor di sèlln boda soin ingespèrrt azpe er, dar schraibet lettarn vor di müatar, un vor di avokètt, alle tage zen zbuantzekh lettarn ankunto abegezalt pitt zigarettn a lettar dar muatar khostet zboa pèkkla, dar püalen odar in baibe drai, in djuditze vünve… biavl in hån pipart alora… khüttar haüt dar schraibar…
Auz vodar khaich bèkslta biane, hèrta trunkhant, hèrta tortemitt aniaglaz strait, hèrta mearar vorlort, Roveredo vinnt an lestn an platz z’arbata in a fabrika vo schöpp pitt sughero, un in fabrika antånto in turno vodar nacht schraibetar no a bòtta a lettar, ummana von tausankhtar lettarn bodar in khemman dar takh hettatar bidar augezèrrt…
Nètt disan stroach, disan stroach lettarda drinn alln soin zorn vor da sèll usl boda nètt billzan bizzan zo gebanen zuar in busto vor ummaz von soin püabla bodasan hatt mengl un er hatt nètt ’z gèlt zo khoavasen, nètt disan stroach ombromm disan stroach schraibetar pinn pestn börtar boda soi hèrtz gitten, ombromm vor an sunn venntma börtar bobar njånka biar bizzan zo haba.
Nò disa bòtta di lettar partirt, Maurizio Costanzo schraibetar afte kovèrta, dar bartet sichar gedenkhan ke alora dar Maurizio Costanzo show iz gest ummadar von gekhennarstn progråmme vodar televisiong… dar djung månn impaiteten nicht … anvetze a boch spetar khinntar gerüaft a Roma in trasmisiong, vo sèmm vort soi lem bèkslt Maurizio Costanzo da gåntz zait redet nètt von busto boda dar arm månn hatt mengl vor soi khinn ma vo bia schümma disar månn schraibet…
Pino Rovedo khinnt gerüaft no åndre vert a Roma un alle di vert Marizio Costanzo khütten ke dar mage nètt lazzan di bèlt ena soin schümma geschraiba, un asó dòpo sovl lettarn geschribet lai vor imen un augezèrrt pittar earstn sunn, Pino Roveredo schraibet vor di åndarn.
Zo vorstiana bida soi geschraiba varlert eppaz sul serio Roveredo schraibet in a drai gekhennate laüt vo soinar statt, dar earst zo rispundra iz dar gröazarste dar gekhennarste, Claudio Magris, boden årüaft un khütten zo paitanen an kafè San Marco a Trieste, biavl morgas i pasart in sèll kafè zo paita azta dar groaz profesor tret inn… ma disa iz an åndra stòrdja bodaz nètt ågeat haüt…
Ti te devi scriver perché te ga na bona zata… dar groaz profesor un dar arm arbatar sin gestarn alle tage trunkhant vennense
Da vennese asó garècht ke Claudio Magris gitten zo lesa vor alln in åndarn di fòldje von sèll boda bart khemmen z’soina soi peste libar Alla Cieca…
Disa iz da schümma stòrdja von schraibar schümma ombromm ‘z lem vo Pino Rovedo bart gian hèrta in pezzarne sin zo vintzra in premio Campiello un haüt arbatetar vor alle di sèlln laüt djunge un alte boda azpe er soinse vorlort in a para droga odar in di malatìan von hirn…
Sichar zèrte vert valln drinn in an libar vo roveredo iz a zpe valln in an prunn un darstikhan, azpe in Caracreatura a libar boda kontart vonar muatar von an pua tossicodipendente, a libar bodadar nètt lazzt ziang in atn, geschribet schümma ditza iz hoatar ma ma mucht soin augelekk garècht disar anvetze iz a libar insinamai ring zo lesa, dar kontart vonar zait boda di laüt soin gånt zo votara un furse håmsa no gegloabet in eppareppaz boda nètt sai gest soi portafòldjo.
Laüt boda håm votart berlinguer nètt ombromm da soin gest komunistn odar kisa baz åndarst ma lai ombromm dar sardanjöll hatten parirt soin a guatar månn, ekko in disan libar Pino Roveredo kontart soin vatar bia dar hatt getånt dòpo sovl gerodla aubart zo khemma a guatar månn, est però iz kartza spet soi vatar hattzen nètt dartånt z’sega in sunn khemmen a guatar månn, vor ditza vorstar vünf minuttn zo khöda in vatar sisto an lestn hånnesen dartånt zo khemma a guata månn, e rèchtegar månn.
Roberta Dapunt
I boaz nèt in biavl dar sait bodarme åschauget un lüsant, un tra aüchåndarn in biavl dar lest libadar vo poesie. Nèt vil gloabe, bènn nempaz nicht vür ombromm ampò in Beleschlånt, ke sa lestma bintsche, poesia lestma gar khummana.
I anvetze in dise biane minuttn bodaz rede vo libadarn hån gearn a tiabas a bòtta zo legada drinn a libar vo poesie. Ombromm siånka azzar pensart ke i pin a pizzle stokhat di poesia helft in lem, un moi gröazarste gait, beratz, azze lai berat guat, zo schraiba eppaz boda gelaicht in ar poesia. Sin haüt hånnesen nonet dartånt.
Disan stroach però billaz nèt ren lai von an dichtar odar vonan libar alumma, ma vodarn sèll boda furse iz da bichtegarste kolåna vo libadar vo poesie boda da iz in Beleschlånt da sèll baiz vo Einaudi.
Disa da bode hån in di hent. Dar lest libar gedrukht iz disarn kollåna iz dar sèll vo alln in poesie geschribet in soi gåntzez lem vo Giovanni Raboni a groazar dichtar boda vil hatt gètt dar belesan kultur.
Balde hån gekhoaft dise zboa libadar izmar khent draugètt ume nicht ditza åndarz khlumma libarle, boda vairt di vürtzekh djar vodar kollana. Kolona, Boda sidar azze iz khent augelekk ‘z djar 1964 hatt nia gebèkslt. Da earst sait iz khent disenjart vo Bruno Munari ummadar dar gröazarstn desainer vo hèrta. Da, in ditza libarle di gröazarstn dichtar no lente boda håm, geschribet vor Einaudi håm gètt a naüga poesia nia auzgètt.
Bar venneda drinn mearare gekhennate dichtar Erri de Luca, Ceronetti, Valerio Magrelli, Patrizia Valduga, Camillo Sbarbaro, zo machaz khurtz di gröazarstn dichtar von Beleschlånt haüt lente.
Vürtzekh groaze dichtar vor vürtzekh poesie vor vürtzekh djar un tortemitt disan groazan, a dichtaren boda gearn schraibet in a khlummana zung schiar azpe da ünsar, daz ladinar. I hånnaz sa geredet vo irn di hoazt Roberta Dapunt.
Vor mi iz gest eppaz gåntz schümma vennen a dichtar boda schraibet in a khlummana zung zbisnen in groazan, ombromm ’z bill soin gemuant ke soin dupplzung odar no pezzar ren gelaich in drai zungen azpe Roberta Dapunt, ladinar, taütsch un belesch, nèt lai schedeget nicht ma ‘z pezzart di zungen boma lirnt.
Ditza khöbarz hèrta alle di vert boda da iz okasiong, ma seng ke ma mage khemmen groaze dichtar in an åndra zung baz soi muatarzung iz eppaz boda macht kontent.
Roberta Dapunt in dise lestn zboa djar hatt auzgètt zboa libadar ummadar gåntz pitt poesie in ladinar ubarsetzt atz zaitn aftz taütsch bodase hoazt Nautz, azpe biar beratz dar parn von khüa, un an naüng libar vor Einaudi apunto boda hatt azpe titl “Le beatitudini della malattia”
Dar earst in ladinar redet von lem von hoff, von vichar von hoff, vodar henn, von sboi boda sik vor da earst un da lest bòtta in hümbl… balsaz vüarn auz von stalòtt zuar dar multar…
Un höarn di börtar vodar dichtaren iz azpe soin no sèmm, afta gevrorate grost snea un tschokk zo halta au ‘z pluat.
Dar libar vo Einaudi anvetze redet vonan schaülan beata boda hatt darbisst di muatar vodar dichtaren, a beata bobar alle hèrta mearar khemmen zo khenna un boda vortzaiget nicht un niamat dar mòrbo vo Alzheimer.
Di börtar vodar dichtaren billezaz lesan übarsetzt azpe biar asó azpe de pin gest guat zo tüanaz.
A loap un an åndarz. An åndarz
Pittnar åndarn varbe
in di hent pittar flappatn haut
haltzestze ena zo khöda nicht
gehaltet lai vor daz schümma.
Du lachst un emunumm
Pisto augehaltet in di zait,
a stingl grass boda nèt khennt soi bis
betta schümma geschenkh daz doi.
I hån gekhennt di dichtaren vor a par djar un hoffe azzemar vortzaige disa ubarsetzung, i hån gekhennt di dichtaren un no a bòtta hånne vorstånt ombromm di dichtar soin asó bichte in lem ombromm azpe da hatt rispundart da groaz Anna Achmatova in baibe bodar hatt gevorst: du, masto schraim, allz ditza?
Ja i mage! Hatta rispundart di dichtaren in vrost vo mosca vorå dar khaich lubianca
Èkko di dichtar khön daz sèll bobar biar nèt soin guat zo khöda.
Una foglia e l'altra. Un'altra
di diverso colore
e nelle mani dalla carne sfiorita
le tieni inespresse,
costrette solamente alla loro bellezza.
Mi sorridi e d'intorno
sei sospensione del tempo,
un filo d'erba che ignora il suo prato.
Incantevole dono il tuo.
Sepp mall
‘Z izta a khlummadar editor ka Rovrait, a gåntz a khlummadar editor boda però iz gekhennt vo alln, in Bleschlånt un nèt lai.
Disar editor hoazt Roberto Keller un, vor vünf djar, hattar gehatt in glükh zo drukha vor earst in Beleschlånt di schraibaren boda hettat gebunnt bintsche månat spetar in Premio Nobel. Hèrta Müller.
Ma ditza iz nètt auzgevallt per Kaso, ombromm sidar hèrta Roberto Keller, boda in soi firma tüat schiar allz, süacht di pestn libadar auz von Beleschlånt, in Osterraich, in Taütschlånt, nidar in di Tschekai, un sin durch in Ukraina zo übarsetza atz belesch un zo machase khennen da ka üs. Libadar boda håm vil zo tüana pinn zungmindarhaitn, Herta Müller sèlbart del resto, iz a schraibaren vodar taütschan mindarhaitn in Romania. Sin haüt disar editor hatt gedrukht an uantzegen libar geschribet vonan belesan schraibar, a belesar schraibar però boda redet un schraibet lai atz taütsch, dar libar iz dar sell vo Sepp Mall Wundrender Ai margini della ferita atz belesch. Sèpp Mall er o taütscha mindarhaitn in Bleschlånt. Dar schraibar iz gebortet in lest lentle affon konfì au zuar in Resiadjoch.
Furse nia sin haüt hånne gevuntet in an libar geschribet asó hoatar bazzez bill soin gemuant lem pittnar seal getoalt.
Nia azpe in disan libar hånne vorstånt ke allz daz sèll boda vürkhint in di bèlt geat å aniaglan mentsch, balda daz sell boda vürkhint parir asó bait o.
Di stòrdja iz nèt malamentar, ’z iz allz daz sèll boda da iz hintar dar stòrdja boda macht übarleng, un bodaz macht vorsan z’sega bobar soin gest alle biar balda di sachandar kontàrt in libar soin auzgevallt.
Allz khinnt vür in di djar sèrtzekh au in südtirol, zbisnen Poatzan un di khlumman teldar boda stian ume dar statt, boda haüt soin di pestn pletz boda süachan di turistn vodar halm belt zo traiba auz a par bochan in di rue.
Ber boazta haüt bazta vürizkhent in südtirol in di sèlln djar? Gåntz bintsche, gloabe, furse epparummaz bartzen gedenkhan, ombromm untar soldàdo di puam boda soin khent von sèlln teldar habarse gehoazt “tralicci” vil ena njånka zo bizza ombromm.
Sichar iz ke ber ‘z hatta untar di viartzekh djar boaztzan nicht vo nicht, un biar lem in di provintz vo Tria, in da gelaichege redjong un vil von ünsarn laüt håm gelebet odar lem no haüt in südtirol. In Beleschlånt dar 99 un 999 vor hundart, schiar alle khöbar, hatt nia gehöart ren von bombe in Südtirol.
Ma disar libar redet nèt von terorìstn, dar khlång von bombe iz untartuscht von lem vo alle tage.
A püable boda katzeget a sbestar a par djar eltar boda süacht zo rettaz vodar bèlt, boda redet vor iz balda di rede iz asó stikhl ke di dartüazen nèt zo rodla auz von maul. Balda Alex, asó hoaztz ‘z khinn, darstikhtze pinn börtar bodase hengen in di gorgl.
A vatar, a vatar boda khint vortgevüart in an mòrgan vorda austeat dar takh un allz in an stroach lazzt ler ‘z haus a vatar in di khaich iz sber zo vorstiana vor a khinn. Un a muatar boda gaült furse no sberar…
Un di tschellela taütsch un belesch, ombromm siånka az nèt iz sovl hoatar, ma soin taütsch odar belesch billz soin gemuant, VIL, vor di khindar o, un ‘z gespila von palù, UN Mazzola un dar erntruam zo giananda an tage z’seganen in groaz kampiù a Milån.
Un untar azpe a baitar temporal dar rümblar vodar groaz stòrdja, untar a vatar boda kheart bidrumm vodar khaich (er a milån izta boll gånt, ma gespèrrt inn in forgù von pintarn) vorlort vor hèrta, nemear a vatar guat odar znicht, ma a scahtn ena vèrt.
Un alora vort, vort bait von hoff, vort, inkian,bi betar bi pezzar, inkian in di statt pittar sbestar boden helft ren boden hüatet, ma nèt allz mage soin geholft, nèt allz mage khemmen gehüatet.
Un bazta tüat Alex makmaz höarn, daz sèll o, azpe a baitar rümblar vonan znichtn temporal.
A libar bodade haltet pinn khnopf in hals ma bodo nèt billst sèmmlazzan. A libar geschribet garècht ma ubarhaup boda kontart a stòrdja boda nia schöll khemmen vorgèzzt un kontartze ena zo macha sbern daz sell boda pensart dar schraibar, aniaglaz boda lest disan libar iz frai zo pensaraz bia z bill…
Un ditza, lazzan berda lest frai zo vorstiana alumma di sachandar, iz eppaz boda lai di groazan schraibar, di groazan libadar soin guat zo tüana
A libar von an groazan liap gepuntet inar groazan desgratzia.
A libar bodar mucht lesan laise in dise tang boda gian zuar in Bintar, un gedenhkante ke allz geat å alln, aniaglan mentsch.
Stafano Benni
A tiabas a bòtta, åntze hèrta mearar in dise sbere zaitn boda nicht iz nemear sichar, berda lest libadar höart in mengl zo lesa eppaz rinngez zo vorliarase hi, ’z bart soin vor daz sèll boda di libadarn mearar vorkhoaft soinz di sèlnen von kòmici vodar televisiong, ubarhaup ummana ’z izta nèt mengl zo khöda in nòm, tüat khön ke bar schaungse å an sunta abas aft RAI 3, i o schause å, gearn, magare antånto azze nidarspüal di pjattn, ma lesanse… si odar soine kolege in an libar, nò ditza nètt perpiatzer, ditza spartmarz.
Ma mage lesan an libar ring boda magare machtaz pükhan ’z maul in an lacharle ena zo muchase höarn a djòkk un ena zo khöda schaülane börtar azpe di khindar. Almeno asó gloabe i.
Vor vil djar… pezzar nètt zeln biavl, ditza iz gest vor mi lesan di libadar vo Stefano Benni, dar schraibar iz asó gekhennt ke dar nòm iz genumma zo bizza vo bem i rede.
Laise, laise però hånne augehöart zo lesa soine libadar ombromm da hånme parirt hèrta mindar schümma un hèrta mearar gemacht lai zo nütza soin nòm zo vorkhoava, azpe ’z vürkhinnt balda a schraibar khinnt z’soina kartza gekhennt.
Haür, pezzar vert 2012, untar di boinichtn pinne gest a Trieste da schümma statt von moi baibe un abas hånne nicht mear gehatt zo lesa, un dar bint boda hatt gefuket… azpe da fuket dar bint a Trieste… hattme nèt gelatt slavan.
In tage darnå pinne geloft in libreria zo khoava eppaz zo lesa, ma i hån nèt gemak tüan azpe hèrta , stian in di botege långe urn sin azta dar libar bode bill lesan khinntme zo süacha, disan stroach hånneme gemucht mövarn, ombromm i hån nèt gemak machan paitn di parentn, ke sa vo umman boda vorliart zait in a botege vo libadarn fidarzase bintsche.
Asó hånne pensart i gea inn un in earst libar bodamar khinnt in di hent khoaven.
Dar earst libar iz gest Di Tutte le Ricchezze pròpio vo Stefano Benni, i hånnen gemacht tåntzan afte vingar sovl bidar hettat geprennt. Nò disan pròpio nèt pinnemar khött, ma asó hånne gehatt vorhoazt in parentn… dar earst un dar earst hatt gemucht soin.
Djüsto auz vodar libreria pinne gest sichar zo haba vortgedjukht moine 16 euro ombromm dar Stefano Benni vo Elianto odar Margherita Dolcevita, odar no betar vo Bar Sport iz an åndadar schraibar boda nemear schraibet.
Asó, abas pinn bint boda hatt gemach khlèpparn di lükhar azpi lai a Trieste dar bint macht khlèpparn di lükhar pinnemeda gelekk zo lesa.
I hån gehatt reson, ma nèt gåntz: dar schraibar vo Elianto izta nemear ma i hån nèt vortgedjukht moi gèlt.
Dar libar iz schümma genumma zo lesa, un berda nètt iz gepuntet in baite gedenkh azpe i, magen vennen gåntz schümma o.
Dar kontart von an altn profesor bodase iz gezoget zo leba auz vodar belt, ma nèt bait genumma zoa azta di belt nèt geaden zo süacha: a kolèga profesor, bodar nia hatt gemak geseng un est no mindar, an altar student dar soinen boden schraibet furse lai zo machanen dartzürnen, Vudstok a månn boda lebet in a haus sèmm unmmar un azpe da khütt dar übarnòm sèlbart iz gestånt azpe in di djar sèrtzekh, an altz baibe… furse a hèkse, di sèlnen von birthaus Marlon... an sunn in Mèrika…
Un a hunt ombra:
Ber menglta no? Beh sichar di vichar von balt bodasan bizzan mearar baz di laüt un balsa ren parirtz ke di djüstn profesör soinsaz se, un …. Beh furse iz pezzar azzar lest in libar asó darvertar bem i hån auzgelatt.
Di lükhar khlèpparn nemear, bildo seng ke ’z hatta augehöart dar bint eppaz straodenardjo vor disa statt… i mövarme laise da humman geade ummar halbe nècht ma in di fremmegen mage nètt, ma i hån pròpio mengl zo trinkha an slunt bazzar, dar groaz platz boda gitt atz mer slaft, ‘z izta niamat ummanåndar bettana ur bartz soin?
Balde schauge in orolodjo darsteade di viare un a halbez… alora dar libar iz nèt asó letz azta soin vorgånnt 5/6 urn åna azzesan barn…
Bidar kheare affon gelaichege lounar… ia ma dar Benni vonan stroach… ah bèh a gåntz an åndarz sachan…
I khear bidrumm in di khåmmar un legme bidar zo lesa… a sait an åndra, no ummana.. un dar libar iz verte… ma alora hånne gehatt reson… i hån pròpio vortgedjukht moi gèlt, mòrng muche khoavan an åndarn libar azze nètt bidar bill pasarn a nacht zo zela di matsche au untar…
Dar bint macht bidar khlèpparn di lükhar furse hattar nia gehatt augehöart I pinnz gest I boden nemear hån gelüsant vorlot zbisnen in saitn vonan libar…
Ja ma bildo leng bazta hatt geschribet Stefano Benni vor zen… zbuantzekh… vünfunzbuantzekh… draitzekh djar… Ja ma bildo leng bia bar soin gest biar boda håm gelest Stefano Benni vor draitzekh djar
Ah Nasten’ka biavl zait ’z izta vorgånnt sidar alora balda a libar iz gest genumma zo machanaz höarn pezzar, haüt zo tage a libar iz lai a libar, verte zo lesanen lebaren atz zaitn un vorgèzzanen di libadar gelest vor in zbunatzekh djar anvetze saibarzaz någetrakk daz gåntz lem.
Furse vor daz sèll dar schraibar vo Bar Sport vo comici spaventati guerrieri izta nemear ombromm biar boden håm gelest soinda nemear un alora kontentarbaraz zo lesa Di tutte le ricchezze a schümmadar libar. Kisà bele libadar bar bartn gedenkhan tra åndre draitzekh djar azta gottarhear lazztaz lem un gedenkhan.
Susanna Tamaro
Balma aunemp letz a mentsch, iz malamentar azta in an tage makma khemmen tschelle pitt disan mentsch, però ’z magat vürkhemmen o, sichar iz nèt imposibile azta pittar zait, bokhennantez auz pa bege grüazmaz un vorsten bia ‘z geat, bazzez tüat, un azma pròpio nèt boazt vo baz åndarz zo reda, redetma von bèttar, von stadjongen boda da nemear soin un asó vort…
Azma aunemp letz an schraibar un soine libadar anvetze, iz mèchte sberarar dòpo sovl zait lengseda zo lesa tortemitt tausankhtar schümmane libadar, pròpio di sèlln vo disan schraibar. Zo machame vorstian pezzar khüdaz ke i bartmeda nia, ma pròpio nia lengmeda zo lesa Va dove ti porta il cuore dar libar mearar gekhennt vodar schraibaren bodaz bill ren haüt boda hatt vorkhoaft in da gåntz bèlt 15 mildjü kòpie.
Nò siånka azzarme pittatet zo khnia Va dove ti porta il cuore billen nèt lesan! I pinn gemacht asó, i mage vortzaing aniaglan tòrto, ma nèt an libar! Ombromm alora hånne zornirt zo redanaz pròpio von lest libar vo Susanna Tamaro Ogni angelo è tremendo, ombromm lestma an libar un tausankh åndre nèt? ’z iz nèt hoatar niamat.
I muchaz però khön ke, ‘z iz sa a par vert bode nimm in di hent di libadar vo Susanna Tamaro von vorleste Per sempre hånne persin gelest in incipit ( gedenkhtaz, von libadar lest nia di sèlln boda atz beles hoazan risvolti di copertina, da soin geschribet di mearastn vert vo impiegètt… sovl affon kilo) dar incipit anvetze (‘z iz a bort latoin i maz nütza azpe biar o) iz ummaz von bichtegarstn sachandar vonan libar. Berda schraibet boaztz boll gerècht un süacht zo lega allz daz peste von soi geschraiba in di earstn zbunatzekh draitzekh rige. Azta gian guat di sèlnen furse dar libar khinnt gelest, ma azza nètt gian guat iz sichar ke dar libar steat affon skafal…
Bèh, a pizzle schememe zo khöda ke di earstn rige vo Per sempre hånmar gehatt gevallt, ma zo pensarada gerècht iz dèstar, di schraibaren iz ormai a groaza profesionist un sichar in soi geschraiba iztada nicht a kaso.
Asó hånne genump in di hent in Ogni angelo è tremendo vor earst hattmar gevallt dar titl, naturlich ‘z iz a tòkkle vonan gedicht vo Rainer Maria Rilke, ummadar von dichtar bode hån daz liabarste.
Vorde hån offegetånt in libar hånnen gekheart un afte lest kopertina izta a foto vodar schraibaren argenump in an platz vo Trieste boda moi baibe hatt gespilt vo khinn. Un boda ettlane vert vinnemeda zo pasara. Èkko furse dise sachandar gelekk panåndar hånme konvitzart zo lesa bidar in incipit:
I pin gebortet in ummadar von tang pitt mindar liacht von djar, in tiavarste pon vodar nacht. ’Z hatta gefuket starch dar sbartz bint. Sbartzar bint pitt ais un snea… berda khennt Trieste boazt bazda mage tüan dar sèll sbartz bint, gehoazt bora, èkko a libar boda åheft pitt bint ais un snea makmar nèt nèt gevalln pinnemar khött un asó pinne gånt vürsnen zo lesa.
Dar libar kontart nicht mindar un nicht mearar baz ’z lem vodar schraibaren, ma ’z iz nèt an autobiografia, siånka azta lesante vorsteatma vil von sell boda hatt gelebet, un von libadar boda ditza baibe hatt geschribet, ’z iz boll bar ke ‘z söllat nèt soin asó, ombromm di libadar möchatn lem daz soi lem nètt daz sèll vo bem ’z schraibetze
Ma alz ummaz iz schümma vorstian ombromm a libar iz khennt aft disa bèlt, un darvern ke ’z iz nèt an kaso.
Di schraibaren vo Trieste hatt gelirnt gerècht von groazan schraibar vodar mittleuropa, Trieste iz a statt boda sin an earst bèltkriage iz gest MittelEuropa, schraibar azpe Elias Canetti vor earst, vor si allz iz bar ma balda allz khinnt geschraiba nicht iz nemear bar. Asó ’z lem vonan mentsch boas pinn eltarn lente azpe da khödat dar schraibar vo Erto khinnt z’ soina a romånzo boda kontart di stòrdja von Beleslånt, nètt lai da sèll gelebet vodar schraibaren, ma da sèll bait o, hevante å von earst bèltkriage.
Ombromm azpe se khütt si sèlbart allz daz traure boda hatt gelebet da sèll sait von Beleslånt kriagar, schrèkh, foibe, di risiara vo San Sabba dar uantzege vornichtlager von Beleslånt iz gestånt in pluat vo bem ’z izta gebortet balda allz iz gest verte o.
Un furse biar Lusernar mang vorstian pezzar baz åndre bazzez bill soin gemuant trang nå in pluat di fading un di schrèkh von ünsarn altn.
Lesante hi un her zo maganaz kontarn pezzar in libar hånne gevuntet ke dar groaz regista Federico Fellini hatt khött ke lai Charles Dickens izta gelånk zo machanen gaüln asó azpe Va dove ti Porta il Cuore, ma affon gelaichege libar a dichtar bode hån liap khütt.: ’z izta nètt a frase, åntze a bort, a situatziong in disan khurtz libar, boda nia auhöart, boda nètt iz stokhat, antze disar libar iz di stokherai gemacht lente…
Alora kheare zo vorsamar ombromm hånnaz geböllt ren vo disarn schraibaren? Furse ombromm ’z iz nèt djüst aunemmen letz a sachan åna zo khennaz, ombromm lai khennate makma dòpo khön daz soi.
Belz iz daz moi, mah nèt dèstar khönz, disar libar iz schümma genumma z’soina gelest, vil vorsteama afte schraibar un aft ‘ z geschraiba di åndarn libadarn hånne nètt zait zo lesase khöbar asó.
Vita morte montagna
Furse nètt alle di sèlln boda håm haüt vürtzekh djar håm moine gelaichegen gedenkh vo balsa soin gest khindar, furse aniaglaz gedenkht eppaz åndarz, ber a kantzù von Gusl ber ummana von bee gees un furse niamat NATA LIBERA gesunk vo umman bodase hatt gehoazt, ma furse hoztar no haüt Leano Morelli.
Furse epparummaz gedenkht no bia bar håm getånt zo redjristrara dise kantzü von radio abe süachante auzohakha ’z gereda un di reklåm un zèrte vert iz auzgevallt ke a kantzù iz gånt obar dar åndarn, asó Bennato hatt augehöart allz an stroach zo singa un hatta ågeheft a halba sanbario vo Drupi.
Un furse niamat gedenkht pitt bettana pasiong bar soinaz gelekk pittar vedar zo schraiba di tittln von kantzü afte sèlln khlumman zettela zo pigla afte kassette. Furse boll…
Sichar i gedenkh di zait von höbiat, ’z getritzla in afte tetschan (ma barta niamat soin gest alerdjiko) in mist auzovüra un di biciesse bodamar hatt geprocht di arm, furse di sèlln boda håm zbuantzekh diar haüt bizzan njånka bazzez iz di biciesse…
Sichar nètt alle gedenkhan hennen un konedje, khüa un vögela gevånk pinn vistcho dispèttn gemach lai ombromm ma hatt geböllt soin åndarz baz daz sèll boma sait gest.
Un dar lust zo giana vort bait un nemear zo kheara bidrumm, furse niamt mear gedenkht Bob Marley a Milån un… Peter Tosch ka Tria, furse epparummaz schemtze o zo gedenkha….
Furse nètt alle gedenkhan in earst tage bosa håm gelatt soi huam zo giana vort in di fremmegen, in odor vodar koriara un in sèll vodar mensa von koloedjo.
Ma azzar hatt lai ummaz vo disan gedenkh un åndre von sèlln zaitn bode magare inètt hå alora in libar vo haüt muchtaren lesan, ombromm vo allz ditza un vo sovl åndar z kontartar.
Vita e Morte della Montagna iz dar zboate libar vo Antonio Bortoluzzi dar earst Cronache dalla Valle iz gest a schümmadar libar vo khurtze stördjela boda ’z djar 2010 iz gerift in di earstn in bichtege prais Italo Calvino.
Dar libar kontart vo bem vor draitzekh djar hatt gegloabet ke di bèlt berat gånt hèrta pezzar un ke di arbat un ’z gèlt hettatn nia augehöart… anvetze vinntarse vo vürtzekh djar ena in ar arbat un ena lem
A libar boda kontart bia bar håm gezert alla ünsar zait vo djungom zo süacha zo inkiana von pèrng un bia bar zern alla di zait von ünsarn altn djar zo kheara bidrumm, un bia ditza gekheara bidrumm sai sber un malamentar, ombromm ena zo barnazan saibar gåntz kartza bait un håm vorlort in bege
Dar schraibar iz gest ka Tria an Filmestival zo zoaga da earst bòtta disan gåntz schümma libar boda khütt von lem von pèrng azpe ’z iz un nètt azpezaz kontarn di sèlnen bodaz nia håm gelebet.
Pitt imen hatta gredet Mariapia Veladiano boda hatt gesribet ’z vorbort von libar, un i hån nètt gemak tuan pitt mindar zo khöda ke von tausankhtar kibadar bode hån gelest disar iz furse dar unatzege bode hettat geböllt schraim i Ombromm dar kontart moi lem un ‘z lem vo moin tschelln un vo moinar bèlt.
Di Maidü armin cont
Haüt saibar aromài gebont z'sega sparìrn hèrta mearar zungen bobràll in di bèlt, ma hèrta mearar laüt o süachan zo rettase soine muatarzungen. Ma azpe hèrta, balma hatt zo tüana pitt sàchandar, boda ågian dar seal von mentsch, bintsche iz sichar un hoatar. Alle di mindarhaitn haltnda aft soin zung? Ja natürlich, ma epparummaz sink auz von kòro. Von Maidü hatta kontàrt di BBC in vorgånnate månat. Di Maidü soin a khlummaz folk durch in Amerika afte pèrng vodar California. Haüt boda ren di zung vo disan folk azpe muatarzung, soinz no lai vünf laüt, ma sa sidar ettlane djar izta khent getånt ploazez zo halta lente di zung, un vil böllatn est lirnen di zung von altn. Un furse beratz njånka kartza spet, siånka azta di djüstn mùatarzünglar soin lai no asó biane, åndre vert hattmaz dartånt. Daz sèll però bomen nia berat empìtet iz, ke di lestn laüt no guat zo nütza soi mùatarzùng gerècht, allz in an stroach beratnse gelekk kontro. Ombromm? Bartaraz alle vorsan. Azpe ormai alle bartet bizzanm, zung un kultur gian pittnåndar. In di kultùr von Maidü soin raich billz soin gemùant vil bizzan. Bérdasan boazt mearar, hatt vil zo khöda un iz obbligàrt zo nütza gerècht bazzez hatt gelìrnt. Berda però abelirnt epparummaz mucht schaungbollau nèt zo tüana letzez. Azta épparùmmaz tüanat eppaz letzez pinn sèll boz khånt un boz hatt gelirnt vonan åndarz mentsch, daz earst mentsch schöllat trang di schult. Vor di Maidü, di zung iz vil mearar baz lai an hauf börtar. Vor seåndre di zung iz a starchez sachan, da håm darkhénnt gerècht, ke di zung iz dar slüzzl z'spèrra offe di kultùr un di seal vo soin folk; da lest difésa kontro dar frémmegen bèlt umenùmm boden no iz gestånt. Hàbante gekhennt allz daz letz vo disarn bèlt (azpe schiar alle di indiånegen fölkla), iz furse a pizzle mindar sber zo vorstìana, vo baz da vörtnze sovl zo geba abe disan slüzzl. Pezzar machan àuzstèrm di zung pinn lestn redar, baz zo rischtschàra, ke in an tage a frémmegez mentsch magat machan schade pinn sèll boz hatt darvert lìrnante da sèll zung. Üsåndarn, sòinante khennt gezüglt in a gåntz an åndra kultùr, ditza schauget auz allz ummaz stråmbat. Pensart azta ünsarne altn hebatn khött in Schmeller, in Zingerle, in Bacher un alln in åndarn azza gian ka butsch pitt soin interèsse übar da zimbarzung un kultùr, biavl bérata gånt vorlórt vor üs, azza hebatn genùmp an söttan bege! Speràrbar, azta sai a djüstar bege vor di Maidü.
Diméar prisòu balma schraibet di lettar 'Q'
Nidar in di Turkìa, di rècht von mìndarhàitn khemmen starch vorpézzart
Inimpìtate naüge soinz dise, bodaz zùarrìvan in dise tang au pa mìndarhàitn vo nidar in di Turkìa; un adirittùra auz vo ditza lånt, boda fin est iz gest gekhénnt azpe ummaz, boda nèt hatt gesüacht zo geba soin mìndarhàitn a kartza dèstarz lem...
Di UE hatt hèrta starch kritikàrt di Turkìa, vor bia di hatt tratàrt soine mìndarhàitn, saiz gest relidjósege saiz söttane boda ren an åndra zung baz da ufitschàlege. Defàtte, kontra in mìndarhàitn nidar sèm soinda khennt augelekk zèrte gesétz, boda vürkhemmen mèchte stråmbat, balma sait gebont in a kultùr boda, benn mearar benn mindar, schützt però di mìndarhàitn, azpe ’z iz da ka üs sa sidar a baila zait. Ummaz vo disan gesetz iz, per esémpio, daz sèll boda fin est hatt geschikht in prisòu di laüt, balsa håm geschrìbet a bort drinn pitt ùmmana von lettarn 'Q', 'X' odar 'W', umbrómm da soin nèt toal von tùrkegen alfabèt (ma von sèlln vo zèrte zungmindarhaitn boll). In prisòu!
’Z iz Mearar no baz zait, àzmada drau sai khennt, ke 'z iz a letzez sachan tratàrn soine laüt asó, ma bintsche laüt håmda geböllt speràrn, àzta eppaz palle bèksl. In dise tang allz in an stroach, dar tùrkege parlamént hatt gemacht an gåntzan hauf naüge gesétz, zoa zo vorpézzra di situatzióng von mìndarhàitn. Asó, sidar in vorgånnate månat, niamat muchtze diméar vörtn, zo giana in prisòu, balz nützt di lettar 'Q'. Ma ditza iz nèt da ùantzege un sichar o njånka da bìchtegarste vorpézzerom: Est, alle di mìndarhàitn håm rècht zo haba schualn dar soinen, bosa mang zügln soine djungen nützante soi mùatarzùng, ma mage nützan di khlùmman zungen in pùbbliko o, un, in zèrte redjóngen von mìndarhàitn, di laüt, azza bölln, mang uffitschalménte gem bodrùm soin lentla di nem vonar bòtta.
Pezzar no: dar kapo von govèrno hatt vorhóazt, ke alle dise gesétz zo traga vür di mìndarhàitn bartn nèt stian di lestn, umbrómm ma hébatet in sint, zo machanara no åndre söttane naüge gesétz in di månat boda khemmen. Speràrbar, azta dise naüng gesétz nèt lai stian a schümmane börtar geschrìbet aftnan tòkko kart, ma azza palle khemmen z'soina a tòkko gelébata realtà...
Khindar dupplzung
Sa sidar a par djar hèrta mearar schentziètt håm ågeheft z’studiàranen auz, bazda sutzédart guatz, balda djunge khindar baksan au pitt mearar baz an uantzega mùatarzùng. Defàtte, in ta vo haüt sòindada vil hundart pubblikatzióngen vo ploaz università aft disan tèma. Bazda àuvàllt, balmen åschàuget dise pubblikatzióngen, iz, ke di méararstn studie, boma durch hatt gevüart, hàttmaze gemàcht zoa zo darvéra, biavl guatz ‘z tüata lirnen vil zungen in hìrndarn von khindarn un von djungen laüt. Ma baz khinta vür pinn groazan un pin altn? Profitàrnza se o, odar iz iantrar letz vor di altn håm gerédet méararne zungen in lem? Bintsche izta khennt àuzstudiàrt af disan tèma in di vorgånnatn djar. Ma laise, laise ditza sàchan iz drå zo bèksla un est di earstn schentziètt håm någesüacht atti altn o. In djeneràle, nèt lai di khindar ma in àugebàksane o izzen mindar sber zo macha auz alla dar sòrt problème pinn khopf, balza khånen meara baz a zung alùmma. Atti Università vo Scharjah nidar in di Arabia saitma gest guat z’zoaga, ke ditza iz bar vor problème, boda nicht håm zo tüana pinn zungen o. Àugebàksane boda ren méararne zungen soin vil vert meara kreatìvege un innovatìvege àuzmàchar vo problème. In Lussemburgo håmsa gevórscht in a khutta läut, übar di sintzekh djar, bezen iz sber zo hàlta a mint di sàchandar. ’Z izta khennt gevùntet, ke be meara zungen ’z rédeta a mentsch, be mindar sàchandar ’z vorgèzt. Khånen méararne zungen helft dunque zo vorpézzra soi gedénkha, balma khennt alt. Durch in Kanada atti Università vo York a grupp schentziètt hatt gevùntet, ke ’z gekhåna zboa zungen helft vor sbere hìrnbéata az be deméntza senìle odar in beata von Alzheimer. Laüt, boda ren zboa zungen, vånganze boll o, dise beata, ma djeneralménte vünf djar speatar baz laüt, boda lai ren ùmmana alùmma. Da naügarste nòva iz khennt pubblikàrt vo schentziètt vodar Università vo Kentucky: Sa håm gètt a drai kòmpite inan gruppo laüt zbisnen in sèrtzekh un sintzekh djar un håm geschàuget bia sber ’z izzen zo bèksla vo umman kòmpito atn åndar. ’Z izta khennt gezóaget, ke di sèlln, boda ren zboa zungen, nützan vil mindar enerdjìa un soin vil bahémmegar baz di åndarn. Interessånte iz però, ke màchante in gelàichege esperimént pitt djunge àugebàksane, di schentziètt håm gevùntet khùmmane söttane differéntze. Khånen vil zungen iz dunque guat, balma sait djung; ma zèrte vert no pezzar, balma khennt alt.
Stammenda zimbarn
Teorìe, vo bo 'z bartnda her soin khennt dise "taütschan pitt soinar stråmbatn zung" vorza soin khennt z'stiana vor hèrta aft ünzarne pèrng in di altn zaitn, soindarar ploaze – un sa vor vil hundartar djar sòindarar gebést ploaze, ùmmana mearar stråmbatar baz d'åndar. Vil vo disan teorìe soin no bintsche gekhénnt haüt, da gekhennarste iz furse no da sèll, boda kontàrt, ke biar håm z'soina abegeståmp von sèlln zimbarn, boda vor mearar baz zbóatàusankh djar soinse gelékk zo kriaga pinn Romåne. Disa teorìa izta sa gest untar, in studjàratn laüt, vor sèkshùndart djar. No 'z djar 1763, dar Don Marco Pezzo hatt geschrìbet, ke bar soin zimbarn, drinn in soin famósatn libar "Dei Cimbri Veronesi e Vicentini". Disa arbat iz khennt übarsétzt un pubblikàrt in Taütschlånt o, un iz khennt gelést vonan djungen studént, boda vil djar speatar berat khennt z'soina ùmmandar dar gröazarstn un gekhénnarstn schentziètt übar di taütschan zungen: Dar Johann Andreas Schmeller. No haüt, auz in Taütschlånt, sòindada schualn un beng, boda trang soin nåm. Vor üs iz interesånte seng, ke sa vor 175 djar Johann Andreas Schmeller, hatt pubblikàrt a naüga teorìa, benn un vo bo, 'z soinda hérkhénnt di altn zimbarn; un vor di meararstn schentziètt iz pròpio soi teorìa, boda fin haüt iz gehaltet da peste. 'Z djar 1838, vor in Schmeller iz gebést hoatar, ke da gröazarste toal von ünzarn altn muchan soin gebést emigrént vo Pairn, boda zuar soin gerìft af ünzre saitn in di djardar 1100. Un ditza iz àuvarkhénnt asó: Hàbante gehàtt gelést di arbat von Don Pezzo, dar djung Schmeller hatt ågehéft zo interessàraze starch au pa zimbarn un disar interèsse hatt nia àugehöart vor soi gåntzez lem; un dena, in settémbre von djar 1833, vünf djar, vordar hatt pubblikàrt soi gekhénnate teorìa, hattar àudarbìst er sèlbart un iz gånt zo venna di lentar von zimbarn. Khemmante auvar vo Persan, pasàrante vür Folgràit un Lavròu, izzar gerìft fin durch atti slegar hoachébene, bodarse iz gelékk zo lirna, daz mearaste bodar hatt gemàk von zimbar geréda. Vordar bidar hatt gemùcht khearn bodrùmm auz in Taütschlånt in ottóbre, hattar gesüacht zo lega panåndar quase alla di letteratùr übar di zimbarn, bódada iz gebést, dar iz ùmmargånt gåntze tang vonan lentle aft daz åndar, zo lesa au alle di geschribatn un kontàratn stördjela, kantzüla, dokuméntn, lìbadar un parschìn skrìtzegar atti maurn von haüsar, allz daz sèll boden hébat gemàk helvan. An léstn hattar
gehàtt zuargelekk genùmma materdjàl zo maga zoang, ke ünsar zung parìrt z'soina an alta pàirischa zung von djardar 1100. Allz ummaz, beze an léstn iz bar odar nèt, soi teorìa, disa earst arbat von Johann Andreas Schmeller au pa zimbarn iz bìchte peng eppaz åndarz o: fin in ta' vo haüt, ploaz schentziètt arbatn hèrta no asó az beda hatt getånt er da kan üs sa vor 175 djar. Defàtte, soi arbat iz ådarkhénnt azbe di burtz vo dar schiéntza von isolàratn zungen un soin laüt, a schiéntza, boda hèrta bart stian gepuntet in nåm Schmeller – un pit üsåndre o.
Armin Cont.
A fondamént vo dar europèegen kultùr
Dar Europèege Parlamént bill vorhüatn, azta sparìrn di khlùmmanen zungen
Atz uleve von otobre, in Europèegen Parlamént au a Strasburgo, izta vürkhénnt a sachan, boma nèt sek alle di tang: pit 645 vòte zuar, un lai 26 kontra, di parlamentàrdje håm ågenùmp a risolutzióng übar di khlùmman zungen, darkhénnanteze azpe – bia 'z khütta di risolutzióng sèlbart – fondamént vodar euorpèegen kultùr. Bia nå a söttaz? Balda da naüge Europa iz khennt gemàcht soinda gest ettlane fölk un kultùrn pittnaran letzan stòrdja hintar di aksln. Asó, sa von earst tage vort, izta khennt àuzgemàcht, azta in disar Europa hada nemear z’soina a kultùr, bódaze lekk zo vrèzza alle åndarn. Azta est però hevanda å zo sparìra hèrta mearar khlùmmane zungen (un dunque mòrng furse di gröazarn o), disa naüge Europa ristschàrt zo vorlìara soi tìavarste legitimatzióng; un ditza, parìrtzt, hattmaz darkhénnt lai est. Zo khöda, bia 'z iz, söttane risolutzióngen hattzar boll no gètt in europeegen parlament, ma disa da iz a sachan gåntz åndarz. An earstn roatetze au a khutta hauf åndre internatzionàlege un europèege risolutzióngen, nòrme un gesétz, inténdart zo halta au un zo untarstütza di mindarhàitn un soine zungen. Dena lekkze panåndar di fondamentàlegen sètz vo ploaze arbatn un studie, boda soin khennt gemàcht un pubblikàrt in di vorgånnatn djar. Allz in alln, di risolutzióng muntzionàrt un zoaget mearar baz vüchtzekh groaze, guate un gekhennate un ågenùmmate argoméntn, vor baz di khlùmmanen zungen soin a guatz sachan, vèrt zo khemma genützt un augehàltet. Un dena khémmenda 37 konkretitzàrate pünkt, boda dar Europèege Parlamént vürtràkk dar komisióng, in state un in govèrne. Di bìchtegarstn pünkt soinz dise da: dar Parlamént vorst alln in state vodar UE zo darkhénna mearar di problème von khlùmmanen zungen. Di state schölln leng panåndar atzióngen zo rèttaze, nemmpante von sèlln redjóngen, boma sa hatt gemàcht guate sperjéntze darmìtt. Dartzuar di naüng state boda bartn khemmen zo nemma toal vodar UE, schölln pellar håm getånt ditza vor soine zungmìndarhàitn un vor alle soine khlümmegarstn; un di sèlln state, boda sa soin drinn in di UE, soin gerüaft, zo giana se sèlbart vür darmìtt. In di redjóngen von mìndarhàitn, di khindar schölln lirnen di khlùmman zungen vo djüngom au, azpe muatarzùng. 'Z mucht khemmen vil dèstrar trang vür di khlumman zungen in djungen djeneratzióngen in publiko un in di famìldje. An léstn dar Europèege Parlamént vorst in govèrne von state un redjóngen, azzen haltn a mint di progråmme vodar UE übar in multilinguìsmo. Da tarfan nèt nützan di sòlde vo dar UE gelekk zo helva in khlùmmanen zungen vor åndarz, un di polìtikar muchan àuhöarn zo macha fenta, ke da helvan in mìndarhàitn, azza in realtà süachan gåntz eppaz åndarz. ’Z izta zait fin ’z djar 2020, zo haba informatzióngen au pa progråmme un pa gèlt vo dar UE vor di khlùmmanen zungen. Alle di prodjèkte übar di mindarhaitn muchan khemmen gemàcht pezzar gekhénnt, zoa azta di sèlln laüt, boda eppaz bölln tüan, tüanze mindar sber zo vånga di hilf, boden zùarstéat. Bérdazan bill bizzan mearar, dar gåntz tèsto vodar risolutzióng, übarsétzt atz belesch un taütsch venntmen in internet atti sait von Mìndarhàitnkomitàtt (www.isolelinguistiche.it).
Armin Cont.
Schützan mìndarhàitn pit geróata?
Disan summar hattma gestrìtet übar söttane idèe durch in di Svaitz
Åndarst baz in alle di åndarn demokratzìe vodar bèlt, di Svaitz khinnt nètt geredjart vonan starchan rè odar presidént (az be durch in Amèrika), un njånka vonan capo govèrno, boda scahfft a khutta minìstre, boda tüanatn, bazzar detzìdart er (tipo Beleschlånt odar Taütschlånt). Nò, di Svaitz iz governàrt vo simm konsildjìarn, boda håm zo detzìdra pitnåndar bazda khinnt getånt, ena azta ùmmandar dar sèllnen schaff di åndarn. Hèrta, sidar azta iz khennt augelekk disar konsìldjo, hattma gesüacht azta sai rapresentàrt gerècht anìagladar bìchtegar toal von Svaitzar, partìte, redjóngen, zungen un asó vürznen. Asó izta auvarkhénnt, ke fin est, ånka azta di taütschan soin a gåntz groaza madjoråntza von sèll lånt, in soin govèrno hattz hèrta gètt alméno umman rapresentånt vonaran åndarn zung, per esémpio a fråntschésegar odar a béleschar Svaitzar. Disan summer però izta bidar àuvarkhénnt di idèa, ke ma böllat bèksln disan sistèma zo elédjra in govèrno. Fin est, di simm konsildjìarn khemmen zornirt alln viar djar von parlamént. Zèrte Svaitzar böllatn anvétze, azta dar konsìldjo khemm elédjart garade von folk un diméar von parlamént. Ma bìzzante, ke di meararstn Svaitzar soin taütsch, azma tüanat asó, beratma sichar ke khùmmandar von fråntschésegen odar béleschan kandidètt gebinnat genùmma vòte zo maga inntretn in umman von sim plètz von govèrno. Von sèll tage vort, boma bèkslat sistèma, di taütschan magatn machan auz di sachandarn lai untar se un di zùngmìndarhàitn beratn àuzgehakht. A sachan, boda boll iz normàle in da gåntz bèlt, ma sber åzonemma durch in di Svaitz.Est vil soinse gelekk zo pensara, bia ma màgat àuzmàchan disan problèma. Di idèa, boma an léstn hatt vürgetràkk, iz disa: azta darnå in eletzióngen alméno zboa kandidètt von zùngmìndarhàitn håm gebùnnt genùmma vòte, iz allz apòst. Azzez anvétze àuverkhémmat åndarst, tretatnda auz von konsìldjo di zboa taütschan kandidètt, boda hebatn gevånkk mindar vòte; un denna schàugatetma atti kandidètt von mìndarhàitn: Nützante a komplikàratz geróata di vòte, boza hebatn gevånkk in di provìntzan von mìndarhàitn, khemmatn gezélt vil mearar baz di åndarn un an léstn khémmatnda gemàcht konsildjìarn di kandidètt pinn meararstn geróatatn vòte. An léstn, a groaza madjoråntza von Svaitzar hatt detzìdart, zo lazza in sistèma asó azpe dar iz, umbrómm ditza geróata hebat gehólft mearar in fråntschésan, sòinante a vil gröazarne mìndarhàit baz di åndarn. Asó fidartmase iantrar von parlament zo lega panåndar gerècht in govèrno baz vonan malamentarz geróata. Ditza nètt untarzotreta soine mìndarhàitn spìtzegart boll auvar in åndre lentarn vodar bèlt o. Sichar ’z iz schümma imadjinarnen, bia 'z màgata àuzschàung di bèlt, azma veraménte ségatet hèrta rapresentàrt di mìndarhàitn in di govèrne. Màchantaz söttane pensìare, schölltma sichar nètt esadjeràrn kartza vil, ma håm a tiabas a bòtta drinn in ünzarn govèrno an Lusérnar o, beratz veraménte sovl letz?
Armin Cont.
Bia zo darrètta zung un seal
Vor 220 djar, a slegar faff hatt geschrìbet soi novéna vor alle di zimbarn
Ferragosto iz no hèrta no gesék azpe ùmmandar dar bìchtegarstn vairta von gåntz djar. Ditza iz nèt gebést vil åndarst vor ünsarne altn vor zboahùndart djar. In da sèll zait izta àuvarkhénnt di traditzióng vodar novéna vo Ferragosto: Noün meditatzióngen übar di groazan virtù vo ar Hàilegen Maria, ùmmana vor aniaglan von noün tang vor atz vüchtzane von agósto, zoa zo boróatase gerècht vor in hoach vairta. Bazda ditza macht interessånte vor üs haüt, iz ke, balda auvar iz khennt disa novéna vor zboahùndart djar, dar slegar faff Don Giuseppe Strazzabosco hattze àugeschrìbet un aukhött azpe biar. Defàtte, haür vallta sòrt vonan dupplln djubilèo vo disar zimbar novéna: Di 220 djar von irn sèlbart un di 20 djar vo dar dissertatzióng vodar Barbara Stefan, bódaze hatt analitzàrt gerècht, légantese bidar a mint inan gröazarnen pùbbliko.
In di zait von Don Strazzabosco, di situatzióng vo dar zimbar zung durch ka Slege iz sa gebést vil letzrar baz vor da lusérnar in ta vo haüt. Ma allz ummaz, izta hèrta nonèt nicht gebést vorlórt vor daz alt Slegesch. Umbrómm ånka azta di slegar, bodaz no håm geredet, soin sa gest nå zo khemma hèrta mindar, sòindarar no gebést éttlane, boda håm gesüacht zo halta lente soi zung. In disan kontèsto o, möchtma seng da zimbar novéna von Don Strazzabosco. Er hatt gesüacht z'stiana nå in sealn von Slegar un in gelàichege momént zo sterchra di zung o darmìtt; un, azma böllt gloam in stòrike, di laüt håmz àugenùmmp gerècht: Per esémpio dar Domenico Rigoni Stern, in da sèll zait notàdjo vodar Reggenza un gekhénnt z'soina gebést a guatar tschell von Don Strazzabosco, hatten parschìn ågetràkk, azzar nor halt alle soine prìdigen, meditatzióngen uav. az be biar, un hatten o gehólft zo boróataze. A drai von prìdigen un meditatzióngen, boda soin khennt gemàcht asó, soinaz gestånt fin haüt; un untar in gröazarstn òpere dar sèllnen izta pròpio di novéna vo Ferragosto. Pitt vil gelükh möchtma khön, umbrómm vil von materdjàl hìntargelàtt von Don Strazzabosco iz gånt zo vorlùr in di 220 djar, boda soin vürpasàrt sidar in sèlln tang. Di novéna sèlbart hàttmase o nèt bidar gevùntet durch ka Slege ma auz a Mònaco, untar in geplèttra hìntargelàtt von Johann Andreas Schmeller, ùmmmandar dar gåntz groazan schentziètt au pa zimbar zung, boda iz khennt ka Slege zirka draitzekh, viartzekh djar darnå dar zait von Don Strazzabosco. In ta vo haüt, di novéna iz komùnque hèrta no interessånte vor schentziètt un åndre o. Nèt lai, umbrómm si iz ùmmana dar bìanegen, groazan tèste, bodaz eppaz mang lirnen vo dar alt zung in dar sèlln zait, ma o, peng bia 'z izta khennt genützt di zung. Di Barabara Stefan hatt gevùntet, ke di novéna iz nèt alla slegesch: 'z sòinda drinn börtar un kostrutzióngen, boda gelàichan mearar dar zung von Draitza Kamoündarn un söttane, boda gelàichan mearar dar ünsarn – sovl beda dar Strazzabosco un dar Rigoni Stern hebatn gesüacht zo macha au a kultùr von zimbar geschràiba guat vor alle di zimbarn zungen. Sber auz zo mala, bia 'z bérata gånt vürznen ünsar stòrdja, azza hebatn gehàtt mearar gelükh darmìtt...
Armin Cont.
Biada a toata zung bidar iz khennt zo leba
An alta zung, lång gestórbet, est sòindada bidar djunge mùatarzünglar
Sèkstàusankh léntege zungen sòindada no at disa bèlt. In an iaglaz djar sparìrnda dràihùndart dar sèllnen, quase ùmmana in an tage – un a zung, balza iz toat a bòtta, steat toat. Asó höarbarz bidar un bidar, asó renda alle di espèrte un åndarst baz asó schöllatz gian ’z sachan? Umbrómm, balda iz gånt dar lest muatarzünglar, vo bo schöllnda hérkhémmen naüge? Bènn, betta zait von djar magat soin pezzar, baz pròpio di Oastarzait, zo rispùndra ditza? Höart a bettaz:
Vürkhennt izta a söttaz au atti Isle of Man, an ìsola, bódaze vennt drinn in khaltn mer zbischnen dar Irlånda un dar Ingilterra, a khlùmmandar tòkko earde nèt vil gröazar baz ünzre zimbarn hóachébenen. Un asó az be da kan üs o, vor njònka zbóahùndart djar, au sèm, sòindada no gebést zirka 20.000 laüt, boda håm gerédet in Manx, da alt gèlege zung vo dar Isle of Man.
Ditza ìzzeze bahémme gebèkslt, darnå azta di Isle of Man iz khennt gelékk untar in britånnegen govèrno. Di naüng hoachan soin gebést bintsche tschelln vo dar sèlln zung sèm un asó daz inglésege iz khennt hèrta meara bostérchart. Palle daz Manx iz khennt ågeschàuget az be a mindarz, drèkhegez geréda un di altn håm àugehöart zo reda zuar in djungen asó, glóabante, ke daz „naüge“ inglésege berat bìchtegar vor se, làzzante khumman platz vor daz alt – bar khénnenze gerècht, söttane idèe…
Ummenùm ’z djar 1900 lai no ummaz vo hundart hatt gekhånt ren Manx un sa draitzekh djar speatar izzez njònka diméar gebést ummaz vo hundart. ’Z djar 1974 izta denna gestórbet daz lest mentsch, boda no hatt gekhånt ren daz Manx vo djumgom au, dar Ned Maddrell. Disar månn però ìzzeze bintsche geschémpp vo soinar zung süachante hèrta zo geba vürznen, bazzar no hatt gebìzzt er.
Un denna, bintsche zait darnå gestórbet disar lest redar von Manx, dar miràkolo: Hèrta mearar soinze gevùntet panånder un pittar hilf vo alte klångpéntar un lìbadar håmza gelìrnt di zung vo soin altn – un nèt genùmma darmìtt: Darnå gelìrntz, zèrte håm parschìn gezüglt soine khindar in Manx, màchanteze khemmen djüste mùatarzünglar. Haüt quase 2.000 laüt soin guat zo reda un z’schraiba Manx, un untar in djüngarstn dar sèllnen sòindada a draitzekh naüge mùatarzünglar.
Asó daz Manx hatt gezóaget, ke dar toat mucht nèt soin dar ort vo dar speråntza vor a zung. A modèllo vor ’z lusérnaresch? Sichar nèt: Ünzar zung iz allz auz baz toat un bar schöllatn soin kontént, azze sai sovl lente si. Vor zèrte åndre zimbar zungen però, ’z sachan schauget auz alla åndarst – bartz stian asó? Armin Cont.
An àuzspàibar saibar af disa bèlt
Bazzaz mage lirnen a groaza lusérnar konitzióng übar üs un ünzar zung
In da vorgånnate zait, di Sait vo Lusérn hatt vil vert geschrìbet übar fenòmene vodar lusérnar zung, vorstånt un spjegàrt hèrta mearar in ploaze schientìfege pubblikatzióngen. Disa bòtta però böllbar schraim übar an fenòmeno, boma fin est vennt bintsche tratàrt in söttane publikatzióngen. Est saibar bidar gerìft in da sèll zait zbischnen Åndarhàilegen un Bòinichtn, bómen gearn macht di tiavarstn pensìarn au pa mentsch un lem. Baz bérata dunque pezzar baz z’schàugada drau af disan fenòmeno nützante ùmmana dar tiavarstn un gekhénnatstn lusérnar konitzióngen, bódaze asó gerècht àuzdrùkht in di börtar: "An àuzspàibar saibar af disa bèlt."
Vor djardar, dar Martin von Padrèz, gìanante nå soinar filosòfegen arbat, hattz spjegàrt asó ditza gekhöda: " 'Z lem iz khurtz, a dispretzarata àuzdjùkhom, boda geat zo gerìva drinn in stoap.“ – Un biavl dar ìzzeze adjitart er in soin libar, umbrómm in soine oang ditza lusérnar gekhöda iz vil vert khennt übarsétzt valsch! Parschìn dar Don Bacher hattz übarsétzt asó: "Ausgespucktes sind wir". ("Eppaz àuzgespìbatz saibar biar".) Ma eppaz àuzgespìbatz iz nèt an àuzspàibar! Berda khütt "an àuzspàibar" nützt an fenòmeno vo ünzar zung, boda helft auz zo drukha gåntz eppaz åndarz. Pitt "àuzspàibar" billda ne soin gemùant daz àuzgespìbate gespòbla, boma sek in stoap von bege, ne daz sèll mentsch, boda àuzspàibet. Dar Rheo Martin Pedrazza hatt gevùntet a guata, meara filosòfege baz linguìstege spjegatzióng, baz ’z billda veraménte soin gemùant darmìtt: Eppaz àuzgespìbatz, schràibetar, iz sa a mìkrokòsmo in se sèlbart sòinante sa Frai von sèll getümmana, boda au hatt gemàcht in "atto" von àuzgespàiba, tràgante in se di possibilità z’soina sèlbart a kausa vo getümmana. An àuzspàibar tüatz nèt ditza, umbrómm fin balda no loaft ’z àuzgespàiba, dar àuzspàibar steat hèrta gedjùkht nidar untar disan atto. Dar iz a gedìnkha von sèll åndar getümmana un nonèt sèlbart a kausa vo getümmana. An àuzspàibar iz dunque nonèt eppaz àuzgespìbatz, dar iz vil mindar baz ditza, an àuzspàibar muchtze earst no khearn z’soina eppaz àuzgespìbatz – un ditza tüatarz earst, darnå verte dar atto von àuzgespàiba. Nützante dunque daz bort „an àuzspàibar“ anvétze baz “eppaz àuzgespìbat”, daz lusérnar gekhöda “an àuzspàibar saibar” drukht auz, ke 'z mentsch o iz lai a gedìnkha, an odjètto vo nan åndarz, höacharz getümmana – un asó, anléstn nèt in se sèlbart a kausa vo getümmana. In disan senso saibar mindar baz eppaz àuzgespìbatz biar un ’z steataz lai zo darkhénna: Nètt mearar baz an àuzspàibar saibar af disa bèlt.
Allz guat Kapitano
"Alles Gute, Capitano!" Asó, atz 29 vo ludjo 2013, izta gest geschribet pitt groazan lettarn affnaran baizan striaf laila gehenk auz von pontesól von an palàtz ka Poatzan, bintsche mètre von haus bode pinn gebortet un augebakst i. Sichar biane von laüt boda, pasàrante vür, håm gelest dise börtar, håm vorstånt ber 'z iz, disar kapitå: Erich Priebke, gekhennt azpi "il boia delle Fosse Ardeatine", boda disan summar hatt kompìrt hundart djar. Dar alt SS, bodase nia iz malpentìrt vo soin schaüla getüana, hatt gerift soi lem ka Ruam, bodar hatt pasàrt soine lestn djardar in soi haus "agli arresti domiciliari", ma allz ummaz frai zo mövrase hi un her durch di statt azpisen hatt parìrt un gevallt, draugeschauget un geschützt vo pintarn gezalt pitt ünsar gèlt. A schümmaz lem, nicht zo khöda, vor umman boden hatt boschist di hent pinn pluat vo hundartar laüt åna schult. I bill nètt vorliarn vil börtar zo kontàraz ber 'z iz gest un bazzar hått getånt disar månn in soin lem, umbromm vil izta sa khent geschribet un geredet vo imen in dise tang. Ampò ’z iz gest lai ummandar von viln "normalegen" månnen boda håm lai "auzgevüart peféln", azpisa hèrta khön in djuditze in tribunàl. Daz uantzege boda auzziaget disan månn vo alln in åndarn kriminéln vo khriage iz, bia destar dar izta gelånk zo inkiana soinar djüstn straf, lebante asó vil djardar a ruegez lem auz in Argentina un rivante zo kompìra hundart djar gesunt, kontént un sinamai stoltz, åna zo haba auzgemacht mearar baz a par djar khaich. Ditza hettat nia gemak soin åna di hilf vo dar khirch vo Ruam un vo Poatzan, boda dar Priebke iz pasàrt nå soin bege in auzlånt. 'Z iz gest pròpio a südtirolar faff, Alois Pompanin, boda hatt gètt in protestånt Priebke di toaf katòlika. A guatar kristiå, dar Priebke, boda finn vor biane zait iz hèrta gånt in di khirch zo paichtase. Baz mai bartar håm kontàrt inn in paichtstual, un baz bartaren håm rispundart dar faff? Bartaren håm gètt di assolutzióng? Un baz vor a Gott beratz dar sèll boda vorzaiget in an söttan taüvl, bodase nia iz malpentìrt? Ummandar boda nia hatt gevorst vortzaing, straitante abe, finn an lestn, di vornichtlager di gazkhåmmarn un all daz letz boda iz khent getånt. Afft disa earde izta khummaz rècht, ditza hånnez aromài vorstånt, ma i speràr hèrta no aztara saibe a migele almånko au in hümbl. Azpida hatt khött dar vorsitzar vodar Comunità ebraica vo Ruam Riccardo Pacifici: est di armen sealn au dom paitn soin mördrar zoa zo schauganen garade in di oang. Speràrbar az sai asó...
Paolo Pergher
Earst Boricht
Asó håmsa gesunk di khindar gianante alle pittnåndar vodar schual zuar dar khirch, in ta’ bosa håm gevånk da Earst Boricht. Ünsarne altn gedenkhansen un khånenz no singen. Da håmz gemucht lirnen gerècht umbromm senonda hettatnsa njånka gevånk di Boricht. Dar faff ka schual hatt någevorst ummaz vor ummaz un åna zo vela hattma gemocht aukhön: Atto di dolore, credo, atto di fede un atto di carità. Zo lirna kantzü un gepet hattma gemucht gian an ur, zboa vert afti boch, kan Katekismo un azma nètt sait gånt, an schaülan voto vo relidjong afti padjèla hettat gemak soin gemunt, vorliarn a djar schual. Di püabla in sèll tage, gebèscht un gestrélt gerècht, håm ågelekk ’z rüstle pinn khurtzan prüachla, di bollan kaltzött, gehaltet obar di khnia pittnan lastego, un an schümman groasan fiòkk aftn arm odar um in hals. Di diarndla anvetze håm gehatt a krentzle pittnan velo in har un an baizan lången konsott. Dar untarkonsott hatt gehatt drinngevlikht baite herte ring boda håm auzgebetart azpe a klokk in konsott. Bi mearar ring ’z hatta gehatt dar untarkonsott, bi betar ’z izta auzgestånt dar konsott, bi pezzar ’z iz gest, asó hattma gemacht a gara vor berda hatt gehatt in betrarste vo alln. In di hent di baisan hångas, diarndla un püabla o. Lai in di pestn djardar håmsa gevånk geschenkht ’z libarle von gepet, di pet un di diarnen håm gevånk darzuar in velo, zo lega au alle di vert bosa soin gånt zo borichtase fin balsase soin boratet. Asó iz vürkhennt fin ’z djar ’66, balz iz khènnt detzidart ke alle hettatnse gemocht åleng gelaich, arme un raiche, bule un rèchte. Asó alle pittar tunega, a baisa långa tunega åna vil dekòri azpe ‘z mocht soin, umbromm vorå Gottarhear saitma alle gelaich. Hèrta. Di earstn fotografe, håm ågeheft zo khemma zuar dopo in zboate beltkriage un laise laise iz khennt a traditziong da sèll o. Vorånahì iz gest malamentar. Lai dar Max Piuma hatt gehatt an fotoaparatt. Un bia hattma gevairt? Habar no gevorst zo gedenkha ünsarn altn. Dòpo dar Miss, hattma gèzzt in vormaz un an lestn apparummaz hatt gevånk in turt, odar pezzar an ring süasez proat, di fugàzz. “Cosa ricevi domani Giuseppe?” “Mi ciappo la fugazza don”; ma earst von alln dar faff hatten gemacht håm an schümman sklèff in arm Beppe. Di zaitn soin vil gebèkhslt, un est di khindar soin vil mindar ma di Miss vodar Earstn Boricht iz hèrta schümma, un di khindar gian zuar in altàr eppaz ringar, åna zo vörtase zo vela a gepet odar a kantzù. Haür di khirch vo Lusérn iz gest voll pitt laüt zo vaira Gottarhear boda hatt bokhennt ünsarne 6 khindar: Sara, Fabrizio, Giuseppe, Marco, Mathias un Roberto. In dise okasiongen alle höarnse eppaz mearar in patze:“Vorearst, haltet gearn” hatta khött dar don Enrico in soi pridege “i khüsaz siånka azma nètt mage tüan pitt mindar zo halta gearn
Di bippar
In moin lem hånne nia getöatet a vich, ma disan summar hatta gemenglt bintsche. In an lam tages hånne gehatt nicht pezzarz zo tüana baz menen di bis uminumm moin haus a Carbonare. I hånse gesek garècht, di bippar, djüst vorå dar menmaschì, un, i giz zuar, vor an åmplikh hebatze geböllt untarvången un machan smòrm. I boaz ke 'z iz nètt eppaz zo tüana, ma i pinn darschrakht un dartzuar a söttaz giftegez vich in moinar bis hånnez nètt geböllt håm. Ampò ’z steat geschribet in di Hailegen Schriftn o: Gottarhear hatt maladìrt in burm un hatten kondanàrt zo khrabla affon pauch, zoa azta di laüt mangen dartschèkkn. Ma vor ummandar boda nètt geat in di khirch sidar almånko zbuantzekh djar beratz a migele ipocrita süachan a skusa pròpjo in di Bibel. Furse iz pròpio vor ditza ke di meararstn laüt håm a söttana vort von bipparn: umbromm in alle di stòrdje bosaz kontarn finn vo djungom, di bippar iz a vich von taüvl, schaüla un znicht, boda töatet di laüt pitt soin giftegen hekh. Bettana schaülana reputatzjong vor a timmegez, djentilegez vichele bodase vörtet von laüt mearar baz se vo imen, sovl ke 'z inkeat bahemme lai az barnt epparummaz nemparnse. Iz hekht lai, balsese sik vorlort, un von an hekh vo bippar a djungez, gesuntez mentsch stirbet quase nia. Vil von stòrdje boma kontart vo dar bippar soin gebortet vo dar fantasia von laüt. Vor djardar izta gånt ummar pa Beleslånt ’z gereda vo bipparn gedjukt abe afti beldar pinn elikòtero. Disa ridikolata stòrdja kontartze dar Paolo Toselli in soin libar “La famosa invasione delle vipere volanti e altre leggende metropolitane”. In an åndar libar dar Mauro Corona schraibet zo haba gesek di hornbipparn lengse panåndar tåntzante “in tåntz vo dar liabe”, an auzseng boda machat khemmen di hennehaut viln vo üs, ma er kontartz sovl bi 'z berat daz schümmarste sachan bodar hatt gesekk in soin lem. Un seånka azta dar schraibar vo Erto hatt a lentega imadjinatzjong er o, disa bòtta mache nètt fadige zo gloabada. Haützotage di bippar, vorgèzzparz nia, iz a vich geschützt boma nètt tört töatn. Ma vor nètt kartza vil djardar in Trentino o, saitma gånt a katza vo disan vich, un hèrta dar Mauro Corona kontart ke in soi lånt dar kamou hatt gètt tausankh liare aniaglan boden hatt geprenk in khopf vonar getöatatn bippar (lai in khopf, umbrómm in laip hattmen gèzzt, geröastet in smaltz!). No hintrar in di zait, 'z vlaisch von bipparn iz gest a finegez gièzza afti tischan von hoachan un von raichan, un dar boi bodada drinn soin khennt dartrunkht di bipparn iz khennt geschètzt azpi medisì. Bi schümma, lem in di djardar zboatausankh… Khearante ka moinar bippar, in sèll tage hånnez nètt dartånt zo töatase. Sichar lebetze no haüt un, kisà, magare si o hatt getåntzt in tåntz vo dar liabe. Furse est moi bis iz voll pitt khlummane bipparla boda khrabln durch un her. Sperarbar azza gedenkhan ke i hånen gerèttet 'z lem un azzamar nètt hekhan di vèrsnen!
Paolo Pergher
Boinichtn pitt Dostoevski
’Z khinn izzese lugart hintar in an khast holtz, un allz in an stroach: ooh, an söttan Kristpoum hattzen, ja, nia gehatt gesek! “Måmma! Måmma! Oh måmma bi schümma ’z iz da! Un biavl khindar!” Asó hattz gehoket daz arm khinn, un alle håmz gekhüsst un soin gest luste, un iz hettat lai geböllt kontàrn von sèlln robòt boz hatt gehatt gesek hintar in lastre, boda håm auzgeschauget azpe lentege laüt. “Ber saitar, püabla? Diarndla, ber saitar?” hattz gevorst ’z khinn lachante, übarvoll pitt liap vor alle. “’Z iz dar Kristpoum von Kristkhinn” håmsen khött di khindar. “In dise tang ’z Kristkhinn hatt hèrta an Kristpoum vor ber ’z hatta khumman”. Un asó ’z pikkele hatt darvert ke alle di sèlln khindarn soin gest azpe iz; toat! Ber iz gest gestorbet gevrort vorå dar stiage vo a paran hoachan vo Peatarburg, drinn in a bosudlata zumma vortgedjukht , ber iz gest gestorbet vo hummar, ber in a bokholata khuchl ena vaür, ma est soinsa gest alle sèmm luste un kontent un alle håm gelicht in engela vo Gottarhear. Un ’ z Kristkhinn in gest sèmm tortemitt imenåndarn, un hattze gebaiget, se un soine arme müatar o. di müatar boda soin gestånt a khöstle ar a bege, håm gegaült darkhennante aniaglaz soi püable odar soi diarndle. Di khindar soin geloft zuar in müatar un håmse gekhüsst, håmen getrükhant di zeacharn pittn khlumman hentla un håmse gepittet nèt zo gaüla, ombromm da soin gestånt alle asó gerècht sèmm in sèll platz. Mòrgas di kameriarn håm gevuntet ’z khinn gestorbet vo vrost hintar in an khast holtz; da håm gesüacht soi muatar un håmse gevuntet… di iz gest gestorbet no vorånahi; un muatar un khinn soinse sa gest gevuntet au in hümbl. Ombromm vorsemar barte hån geschribet a söttana stòrdja, boda nèt geat guat, boda nèt schöllat schraim a schraibar? Un khön ke i vorhoaz hèrta zo schraiba lai sachandar bar, boda soin auzgevallt! Sekar ’z parirtmar ke ditza hebat gemak auzvalln; i bill muanen, daz sèll boda vürizkhennt hintar in sèll khast holtz; von Kristpoum un von hailege Kristkhinn, anvetze, bizzate nèt bida di sachandar soin gånt pròpio asó! Ma i pin a schraibar un eppaz muchemar pur inventàrn! Liabar Fëdor M. Dostoevskij, lazmede rüavan asó, Liabar! I o boaz nèt ombromm haüt hånne auvargezoget doi stòrdja, a geveleta stòrdja boda khummadar schraibar böllat schraim untar di Boinichtn, ma haüt miar o paritzmar, ke ’z magat gian asó hintar in beng voll pitt liachtar, pitt gesüasega un geschenkh vor raiche, ja daz sèll boda vürizkhent hintar in khast holtz; von Kristpoum i o boaz nèt biz magat gian asó.
Dar kraa
Dar herbest iz da sèll stadjong boda mearar baz alle di åndarn vüartaz zo pensara afte zait boda inkeat bahemme un, tüabar bia bar bölln, kheart nemear bidrumm. Dar herbest trakkaz alle djar pensìare un sachandar bobar håm gegloabet vorlort vor hèrta un boda anvetze stian drinngesnitzlt in di ring von ünsar ståmm azpe’z vürkhinnt in vaüchtn.
A par vert aft disa sait habar geredet von taupm un vodar schümman pasiong boda hatt dar Giorgio, un pensarante aft ditza izmar khennt in sint biavl vo khinn, hånne gegaitet zo haba i o, nètt a taup, ma an kra. Vor a pizzle zait moi prudar hatt gehatt zuargeprenk a vünf tortore, ma bildose leng pittnan djüstn kra, boda dar abepintet di schua baldo khearst dahuam datz abas? Boda khinnt pitt diar aftna aksl, bobrall bodo geast azpe dar sèll von Zigfritt? Boda dunkht ’z proat in prunn vordaz snakket? Boda lazzt valln di nuzzan afte khnottn zo tüanase offe? Njånka konfronto! Asó ka lånngez vor gåntze långe mal, atz ekk von Sbånt, hånne gehüatet di kre boda håm geflattart auz alumma, boda hettatn gesöllt gian aftz est, asó håmzamar geahatt gelirnt di sèllnen boda hèrta allz bizzan. Vor a khinn vo zen djar, hüatn bodase postàrt a kra iz nètt eppaz dèstarz, un no mindar, dèstar bille khön, iz krabln sin au zöbrest in hoachan tånnen züntrest in Gazo, sinn sèmm boda di tesan spèrnnse un gelaichan hèrta in an èst. Lång zo khöda hatta gehatt moi arma muatar, ke di kre hettatmar gesnakket di oang azzame hebatn darbisst aftz èst; a kra, hatt boll varlert disan un åndre perikole. Biavl krablar au pa vaüchtn un tånnen hèrta ummenicht. Ma an lestn, baldeda nemear hån gegloabet, njånka sovl malamentar zo rivada zuar, ’z èst hånnez gevuntet! Viar pulèstarla hånme ågeschauget offe pinn snakk, kartza khlumma zo nemmase auz. Alle tage pinne gekheart ka dar tånn, alle tage sin azta in an mòrgan hånne gevuntet ler ’z èst! Ombromm alle tage pinnemar khött ke ’z pulèstarle bodemar pinn gest zornirt zo pintamar abe di schua iz gest no kartza khlumma. Furse hånne boll gehatt vorstånt in djüst tage zo traga dahuam moin kra ma daz arm vichele hattmar getånt kartza ånt zo tragaz vort von soin prüadarla. Asó pinne gestånt ena kra un pinn gekreschart stråmbat furse peng in sèll o!
Di vauchtn
Azpe alle di Lusérnar bizzan, un bizzanz boll gerècht, ’z izta gest a zait, boda da gåntz natur hatt geredet; di vichar, di vaüchtn, di staudn, di roasan un insinamai di khnottn. Ditza håmda hèrta kontart di altn. I boaz però, ke di laüt in ta’ vo haüt, machan fadige zo gloabaz, åntze, da gloamnda pròpio nètt. Asó billaz kontarn baz ’z izmar vürkhennt miar in an stroach balde no pin gest khinn, azzarda böllt gloam guat, senonda iz gelaich, i haltzaz nètt vorübl. ’Z soinz gest åndre zaitn, di khindar soin sichar nètt gest gehüatet un draugeschauget azpe ’z iz haüt zo tage, vil vert soinzase gelekk in di perikole ena njånka zo bizzaz, un lai da sber arbat von ünsar angelo custode hattzen dartånt zo machanaz khemmen alt. (I khü nètt groaz, ombromm i, groaz pinnz nia khennt...)
In sèll tage, gedenkhe njånka mear i ombromm, hånne geböllt machan an åndarn bege zo giana nidar in di frattn un... sovl bida dar taüvl hettata gelekk in sbåntz, pròpio in sèll tage izta auvar khennt a tiavar nebl, ke ma hatta nètt gesek aftnan mètro. Allz an stroach hånne gehöart an söttan khaltn air affon mustatz un pinme augehaltet. A stimme, bode nètt hån vorstånt vo bo, hattmar khött: «Stea vest sèmm bodo pist, asto no machst an tritt geasto obarnidar». Lai alora hånne gesek untar miar di slur boda iz gånt sin züntrest dar Tuvar, un obar lai krötz. Darsrakht, pinne nemear gest guat njånka zo rüava hilfe, ma bidar da sèll stimme hatt khött: «Höarz au zo zittra, rüaf, ke epparummaz barte höarn». I però pinn nètt gest guat zo hoka, dar khnopf in hals un di vort hånmar genump di rede. I pinme lai gehaltet starch in a staüdle holar, daz uantzege sachan lente, boda iz gest sèmm an oro in kròtz. Balamån hèrta da gelaichege votze hatt bidar khött: «Gaül nètt, prèch abe a sötta raisle un plasta drinn». Asó hånne getånt, balde hån gehatt in di hent ditza raisle, hånne gesek ke drinn iz gest höle, azpe di fikarla bodamar hèrta hatt gemacht moi armar vatar. I hån geplast pin bintsche atn bodamar iz gest gestånt; un a visplar, ma merar baz a visplar iz gest a musika boda hatt parirt khemmen auvar vo alln in teldar, hatt ingemudlt in balt. In bintsche zait soinda zuarkhennt di kentsch vodar Obarn un laise, laise hånsame gezoget auvar von kròtz. Ma pròpio balde sa pin gest schümma ågepuntet ’z staüdle holar bodeme sin alora pin gest gehaltet, hatt gètt an zittrar un soine löapla soinmar pasart edl afte haut von mustatz azpe a karetza vonar muatar: «Bènn i grüazte alora, stea au pin oarn vodase vür».Bartz soin gest ’z staüdle zo reda odar bartemarz soin entruamp? Sichar hattzmar salvàrt ’z lem!
Dar nebl
Von staigela von laitn, bodo du muatar un åndre baibar,
Sait herta gånt pin hottar na gras, to vüatra di khüa
Un bo biar khindar håm gevüart vür di ünsarn goaz
Est khinta auvar dar nebl un dekht au di bisan nemear gement,
Di ekhar nemeart gesetzt, vol pit staun, dörn un pürstegras.
Du muatar pist gånt untar di steeln ombrom atta obar sait
Hasto net gehat genumma höbe vor daz ünsar vich.
Est balamån iz alz öade !
Di stell soin ler un, letzrar, di haüsar soin ler
Gedenkhsto, muatar , ben bar soin gånt in pa pergn,
na holtz na sbem, na pern?
Ma hat gelek di vüaz bia atnan tapet!
Est iz nemear azò!
Redjarbar no biar at ünsar earde?
Bartnda khemmen åndre to lesan au da, boda
Nia håm gelek an såm?
Ai, nebl, ai un dekh au disa schånt
Lasmar gedenkhan muatar, dise djar
’Z lånt vol pit laüt.
Ma ben du vort geast, nebl laz
Ke di sunn, liacht vo GottarHear ,
bidar laüchtet un bermp di hertzar
Von laüt vo Lusern.
<ITA>Deliber Giunta</ITA>
n° 4 Zuargètt 'z holtz in altn laüt vo Lusérn. Ågenump ber 'z hatzan rècht. 16.02.2011
n° 6 Darvert ke dar Stefano Nicolussi Moz, arbatar von Kamou alz "assistente amministrativo categoria C livello base" hatt abegètt di arbat von 01.03.2011 vort. 17.02.2011
n° 7 Genump 'z arbata di Elisa Penner inn platz boda iz gestånt ler inn Kamou, azpi "assistente amministrativo categoria C livello base – 1° posizione " pitt 36 urn afti boch. 17.02.2011
n° 8 Bia ma bill machan in Konkors durch esåmi vor in platz vo "assistente amministrativo categoria C livello base – 1° posizione" inn Kamou vo Lusérn. 17.02.2011
n° 11 Ågenump biavl ma macht zaln vor 'z bazzar un vor di fonjature vor 'z djar 2011. 23.02.2011
n° 12 Ågenump biavl 'z khostet un biavl ma bart machan zaln zo nemma au un zo traga vort 'z gesmütza vor 'z djar 2011. 23.02.2011
n° 13 Ågenump baz ma pensart z'zera vor 'z djar 2011 un vor di drai djar 2011-2013 un bazdada någeat. 23.02.2011
n° 14 Ågenump di bekhslung in prodjekt zo zöuna auz pitt hültzrane gèttar inn pèrge vo Kostalta. 23.02.2011
n° 15 Ågenump di bekhslung in prodjekt zo betra 'n auz in kampigl vo Kostalta zo etza di khüa. 23.02.2011
n° 16 Ågenump bazma mucht tüan pinn prodjekt "aktzion 10" vor 'z djar 2011. 23.02.2011
n° 17 Ågenump bazda iz khent gezert vor in prodjekt "aktzion 10" vor 'z djar 2010 un auzgezalt di Kooperativa Lusernar. 23.02.2011
n° 22 Augelekk in naüage komitat vor in "Dar Foldjo". 23.03.2011
n° 23 Auzgeschauget un ågenump bia un baz ma bart zern 'z djar 2011. 06.04.2011
n° 24 Zuargètt in dokt. Ruggero Bolognani zo macha auz, zo prodjektara un zo schauga drau afte arbatn zo pezzra auz etzan un beldar un zo richta au di fanetschan ummi 'z lånt her. 06.04.2011
n° 26 Arbatn zo riva au in “Minimarket Lusérn”. Zuargètt zo macha in earst prodjekt in ark. Leopoldo Fogarotto vo Telve Valsugana. 06.04.2011
n° 27 Arbant zo richta auz di maurn auz zalt von haus vo Kamou p.ed. 126 un 241 C.C. Lusérn un ågenump di bekhsung von prodjèkt un bazez khostet. 06.04.2011
n° 28 Arbant zo richta auz di maurn auz zalt von haus vo Kamou p.ed. 126 un 241 C.C. Lusérn. Zuargètt zo schauga drau afti arbant. 06.04.2011
n° 29 Augilekk in database zo macha naüge begela un staigela. Zuargètt di arbat in dok. Mirco Baldo von Studio 3e vo Tria. 06.04.2011
n° 30 Ågètt dar Kooperativa Lusernar di arbatn von prodjèkt 10 vor 'z djar 2011. 11.05.2011
n° 31 Ågenump in nidarsraib boda spèrrt 'z djar 2010. 11.05.2011
n° 32 Ågenump di konte un bazda zuarsteat vor 'z djar 2010. 11.05.2011
n° 42 Gètt kontra dar delibera von Konsildjo von Kamou nr. 04 von tage 28.01.2011 boda redet vo: “Modifica della deliberazione del Consiglio Comunale n. 40 dd 18.10.2008, avente ad oggetto l'autorizzazione in deroga ex art. 104 della L.P. 5 settembre 1991, n. 22, e succ. modd., alla realizzazione dell'opera di interesse pubblico di ampliamento del Centro Documentazione di Luserna – Dokumentationszentrum Lusern.” 24.05.2011
n° 44 Augezalt in pompiarn bazzen zuarsteat vor di djardar 2005-2008 24.05.2011
n° 49 Auzgezalt bazda zuarsteat vor 'z djar 2011 in "Consorzio di Miglioramento Fondiario Luserna". 30.05.2011
n° 50 Aurivan di arbatn von "Minimarket Lusérn. Aurivan di arbant inn ex asilo von Kamou vo Lusérn. Ågenump in prodjèkt von ark. Leopoldo Fogarotto vo Telve Valsugana, lai zo haba 'z gèlt vodar Provintz. 14.06.2011
n° 51 Zuargètt di arbat von prodjekt von bazzar in inz. Marcazzan Giorgio 14.06.2011
n° 54 Arbatn zo gröazra n’auz in Arbatzentro – boroatet in platz – ågenump da earst bèkhslung vvon prodjèkt. 06/07/2011
n° 59 Zuargètt gèlt in kòro Zimbar Kantör vo Lusérn vor ‘z djar 2011. 14/07/2011
n° 60 Zuargètt 1000,00 euro dar “Corale Polifonica Cimbra” vo Lusérn vor ‘z djar 2011. 14/07/2011
n° 61 Gestützt in prodjèkt “Recitarcantando” stage vo musik un gesinga pitt stordje vo dise djar. 14/07/2011
n° 62 Arbatn vor in Arbatzentrum vo Lusérn. Lotto B. Ågenump di bèkhslung 3 von prodjèkt. 14/07/2011
n° 64 Ågètt an arbat vor a khurtza zait in Simone 19/07/2011
n° 66 Vairta “150 anni pittnåndar” vodar “Corale Polifonica Cimbra “ von 07.08.2011 atz Lusérn– 03/08/2011
n° 67 Ågètt an arbat vor a khurtza zait dar Laura Ferrari 03/08/2011
n° 68 “Lusernar Vairta” 2011. Zuargètt gèlt in “Circolo Sportivo Spilbar”. 03/08/2011
n° 75 Genump 'z arbata di Elisa Penner inn Kamou, azpi "assistente amministrativo categoria C livello base – 1° posizione " pitt 36 urn afti boch – vorschobet vor a djar 17/08/2011
n° 76 Nidargelekk in progråmm pinn kamöundar vo Folgrait, Lavrou un Lusérn – Zo macha ‘z djar 2010. Gemacht an plastiko. Ågètt di arbat dar ditta. 17/08/2011
n° 80 Ågenump di regln zo traga vür in naüge asilo von kamou. 31/08/2011
n° 81 Ågètt zo traga vür in naüge asilo von kamou vor di zait 19.09.2011 – 30.06.2012. 31/08/2011
n° 82 Auzgemacht biavl ma zalt zo sraiba inn di khindar inn naüge asilo. 31/08/2011
n° 87 Auzgetaust pittar sotzietà “Elettrika Trentina” SET S.p.A. vo Rovrait di p.ed. 316 K.K. Lusérn pittar naüng Kabina augemacht in di p.f. 152/1 K.K. Lusérn . 12/09/2011
n° 89 Prodjèkt vor ‘z bazzar von lånt. Ågètt dar ditta TAE vo Rovrait TN zo süacha bo’z vorliart in di tum. 23/09/2011
n° 91 art. 78, Kòmma 2 von kontrakt von arbatar von kamöundar 2002 – 2005, untarsribet atz 20.10.2003. Mara Gelmi, boda arbatet vor im Kamou geat ‘z arbatat garade alz “assistente contabile, categoria C, livello base” vor di “Azienda provinciale per i Servizi Sanitari”. 27/09/2011
n° 92 Genump ‘z arbata vor a zait pitt 36 urn afte boch in Stefano Gobbato, boda lebete a Mestrino (PD) alz “assistente contabile categoria C livello base – 1° posizione” zo dekha inn platz vo radjoniar von kamou. 27/09/2011
n°94 Auzgètt ‘z gèlt in arbatar boda gian ‘z arbata auz von lånt alle tage, vor z’ djar 2010. 18/10/2011
n° 96 Ågètt in Inz. Sergio Gasperetti von Studio Associato Progettazione Integrata in kolaudo von arbatn boda khemmen gemacht zo betra auz in Arbatplatz. 18/10/2011
n° 97 Ågètt in Inz. Stefano Zamboni vo Lavis TN zo macha an earstn prodjèkt zo pezzra in impiånto zo bèrma di haüsar von Kamou. 26/10/2011
n. 105 Auzgètt ‘z gèlt inn famildje pitt khindar vor ‘z djar 2010. 21/11/2011
1n. 114 Ågenump bazza bartn tüan in di Università von Eltarn un vodar zaitfrai – Djar 2011-2012 - Zuargètt ‘z gelt boda hatt gemenglt. 06/12/2011
n. 115 Zuargètt ‘z gèlt in Gruppo Storico Fotografico “A. Bellotto” vo Lusérn. 06/12/2011
n. 116 Regln von Kamou zo geba auz di “Skipass” zo giana zo raita. Åginump baz zo macha bizzan vor in bintar 2011-2012 06/12/2011
n. 119 Arbatn zo pezzra auz in acquedotto von lånt. Zuargètt di arbat vor an earstn prodjèkt in Inz. Giorgio Marcazzan vo Tria. 28/12/2011
--- Dar Foldjo 2011 ---
Di trianar tiroler soldan in Earst Beltkriage
Alle di djar dar Dokumentationszentrum Lusern lekh au a naüga groasa auslegung boda ziaget zuar atz Lusern
mearar bas 12.000 laüt , un dizza helft nå ünsarn birthaüsarn.
Die auslegung vo haür 2012 zoaget und redet von 60.000 soldan von Trentino, dar untar toal von Tirol, daruntar soinda gest vil Lusérnar o, bo da ’s djar 1914 hon gemöcht gian in kriage pin åndarn österreichar zu halta au di Rüss in Galizia.
Di auslegung is offe alle di tang von 31 martzo fin atz 4 von novembre, un bidar untar Boinichtn,
Atz 12 von agosto gedenkbar di 50 djar vo bo da is khent gelekh das groas krütz in vraithof vo Costalta.
Di alpin vo Lusérn
In såntzta atz 7 von djénaro di Alpin vo Lusérn soinse gevuntet in di "Assemblea Generale".
Vürgetrakk von Vitzevorsitzar vodar setziong ANA vo Tria, boda nimmp toal von Komitat Von Vorsitzar, Martini Attilio, pinn konsildjiar vodar Hoachebene Folgrait – Lavròu un Lusérn Bortolomeotti Bruno un von konsildjiar vodar Setziong Slagenaufi Paolo.
Dar Kapogruppo Donato Nicolussi Castellan hebat gelazzt in platz azta eparummaz hettat geböllt inntretn in soin vuaz, ma di assemblea hatt auzgemacht azzar vürznen gea er vor di djar 2012 – 2014 un darzua hattzen darkhennt alz Segretardjo un Kassiar.
In naüge direttivo soinda khent eledjart dar Fulvio Nicolussi Zagher (Vitzevorsitzar) Giancarlo Nicolussi Moz, Sandro Nicolussi Paolaz, Stefano Nicolussi Moz, Dario Brigadue un Luca Nicolussi Paolaz, (dar bürgermaistar ).
Dena håmsa någeschauget baz da bart khemmen getånt auz pa djar 2012 zo boroatase übarhaup vor 'z djar 2014 balda alle di feroine vodar Hoachebene bartn arbatn zo gedenkha di 100 djar von Earst Bèltkriage.
Alora bartma eppaz vürtrang pinn Dokumentationszentrum azó azpiz iz khennt vorhoazt von Vorsitzar von Zentro Luigi Nicolussi Castellan.
'Z djar 2012 gedenkhbar di 50° djar vo balda iz khennt gelekk daz Groaz Kraütz au in Vraithof von soldan aftn Monte Cucco.
Dar bürgermaistar hatt vorhoazzt an platz vor di Alpin zo maga innrichtn alz naüga sede.
Di Zimbar Kantör
In novembre habar gevairt di 25 djar von Kòro vodar Kirch. Schaugante hintar makma seng bazdada iz khennt getånt ma übarhaup baz ma mage no tüan.
Balda dar Don Guido iz gånt missionardjo, saibaraz gelekk panåndar sèks paròkie alz Unità Pastorale, vürgitrakk von an uanzegen faff, don Enrico.
In dise zaitn di arbat boda vür mucht trang dar Koro iz no mearar sber ombromm dar mucht nètt lai singen in di Miss ma auhaltn di bichtegen sachandar boda üsarne altn håm zuargelekk pitt groase sakrifitzi.
Bar bölln nètt da sraim allz daz sèll boda hatt gemacht dar Kòro, boda nia hatt gevelt balz iz gest mengl, übarhaup afte funereln, boda seng alle di laüt pittnåndar.
I bill gedenkhan ke dar Kòro iz khennt augelekk pròpio zo singa vor di Lusèrnar boda vürgian, 'z soina nempar in sèlnen boda hintarstian.
Pittar zait habar ågiheft zo singa vor alle di Missan.
Bar mangaz vorsan bia 'z barta gian vür dar Koro. I barta hèrta soin ma i hebatz gearn azztada sai a para djunga votze o.
Daz Roat Kraütz izzta in da gåntz bèlt un, sidar zbuanzekh djar, izzta aft di Hoachebene o, un dar ünsar Komitat iz dar djüngarste vodar Provintz vo Tria un ummadar von khlümmanarstn von Beleslånt.
Di Hauptsède iz atz Folgrait, di sède von Gruppe soin ka Folgrait un atz Lavrou; in stadjong khinnta augelekk a sede atz Lusérn, gehoazzt: “Zimbar Team”.
Dar Gruppo vo Lavrou hatt drinn di 17 volontardje vo Lusérn un in alz hattar 60 laüt boda arbatn uminicht un 3 gezalt un dekht vo Nosellari fin au in Vesan, un darzua in earst tòko von Laz, pitt drai ambulåntze.
Daz Roat Kraütz iz gimacht pitt månnen, baibar un djunge boda bölln alle an uantzegez sachan: schenkhan a pizzle vo soinar zait un vo soin lem in laüt bodasan håm mengl.
Ditza stian panåndar gittaz vèrt zo traga vür prodjetti bodada soin atz khummana åndra sait.
Dar earst iz sichar di Autosanitaria: an auto von Roat Kraütz pitt infermiarn argelirnt pròpio zo geba hilfe in sbere situatziongen.
An åndadar bichtegar prodjett iz dar "Progetto Coccole", boda bart åhevan in a par månat un bill helvan alln in laüt boda nètt mang tümman alumma, ma nètt per fortza håmsa mengle von an doktur.
Defatti, di sèlln boda bartn soin geholft daz meararste bartnz soin di altn, zumbaispil azza håm menlg von ar medisì (di medisin khemmen sa getrakk in lånt), zo provedra, odar lai vor a telefonada zo haba a pizzle kompanjia.
Daz sèll bobar hebatn gearn zo maga vürtrang dise un åndre servitzi in di djar, iz a pizzle zait geschenkt von laüt von ünsar khlumma lånt.
A stòrdja lång 40 djar, da sèll von Kultruverein Lusérn, augilekk in setembre 1972 un boda haüt iz da eltarste feroine vo Lusérn. Di sèlln boda soin gest vor miar, un böllat gedenkhan di vorsitzar Germano Nicolussi Zaiga, Mauro Cestari, Urbano Nicolussi Castellan un Ilenia Pedrazza, håm gearbatet zo lega zo vuaz daz sèll bobar no haüt nützan vor di kultur un vor in sport, ena nia zo haba gevånk gèlt von Kamou vo Lusérn.
I böllat machan bizzan, übarhaup in djungen, bazdada iz khennt getånt fin est:
auzgerichtet 'z haus vodar paròkia, da alt taütsch schual, pittnar stube zo lirna taütsch un an åndra vor di bibliotek /film
In spilplatz von bòtsche
An spòrtplatz vor mearare spòrt pitt pletz zo mudarase
Gekhoaft a naüga sede vor in KL in bege Kostalta
Korse vo taütsch atz Lusérn un in Fèrsental, un gespila vor di khindar zo halta lente da zimbarzung
Gèlt in studentn zo giana a Merån ka schual
Gèlt in studentn zo giana in Goethe Institut vo Mònako un in di Universitet vo Viena,zo lirna da taütsch zung.
Auzgedrukht in kalendardjo in drai zungen, az pi biar, beles un taütsch, libadar un papers (13 in gåntzan) aft ettlane sachandar boda ågian di zung un di stòrdja vo Lusérn. Auzgidrukht in earst bortlibar az pi biar, übarsetzt atz taütsch un atz beles.
Vürgitrakk ettlane sachandar vo kultur un sport un gehelft in åndarn feroine.
In di earstn djardar dar KL iz khennt gesek malamentar vonar toal Lusérnar un Trianar, boda hatt zuargeschauget letz in taütschan un in Taütschlånt ena zo vorstiana ke 'z kriage iz gest verte sa sidar ettlane djar.
Haüt di sachandar soin gebèkhslt un åndre soin gånt nå in tritt von KL 'Z izzta khent augelekk dar Dokumentationszentrum un dar Kulturinstitut boda arbatn boll pitt belese istitutiongen, ma pitt taütsche un österaichege o.
Bar soin tortemitt zboa kulturn un aniaglaz mase höarn humman.
Notizie dall’anagrafe Naüge vodar anagrafe
Sono arrivati (riferito ai nuovi nati) 'z soinda gebortet
Hanno creato una nuova famiglia 'z soinse boratet
Ci hanno lasciati (riferito ai morti) 'z håmaz gelazzt
ZimbarKoral: Zuar di zbuanzekh djar vo gesinnga
'Z djar 2011 o hatt getrakk vil schümmane sachandar dar ünsarn Koral.
Bar håm gesunk in Astetal, a S.Piaro, atz Lusérn (Lusérnar Vairta, balda iz khennt inngebaiget dar staige vodar Salve Regina, a Ferragosto) un a par vert saibaraz gevuntet pitt taütsche gruppe.
Bar gedenkhan gearn di 4 contzèrte pittar Bånda vo Folgrait un pinn kòre vodar Hoachebene zo vaira di 150 djar von Beleslånt.
Schümma izzta gest dar viazo in Taüschlånt. Bar soin gest in ettlane plètz in Austria un håm gemacht zboa kontzèrte: a Tiefenbach, a stèttle gezbindlt pitt Lusérn, un a Neuhaus, nåmp Passau, boda di laüt soin gest kontent zo lüsnanaz. Bar håm auzgètt a libarle, pinn zimbarn kantzü, gesribet az pi biar, atz belesch un taütsch un gesunkh vodar Koral un von Aldo Forrer pinn Adolfo Zatta.
Vor 'z djar 2012, azzpar bartn vången genumma gèlt, böllapar machan an naüng cd pittnan video pinn kantzü zo vaira di 20 dajr vodar ünsarn Koral.
Di Koral bill no vürgian pitt soinar arbat zo macha khennen ünsar Lusérn biz ånka iz sber: di singar soin bintsche (bar khön vorgelltz Gott in fremmegen bodaz helvan) un bintsche iz 'z gèlt bodaz khinnt zuargètt (dar Kamou hattaz argehakkt von a bolta pizzle daz sèll bodaz iz khennt darkhennt vor zbuanzekh djar vo alln in amministrationgen boda soin nåkhent in di djardar) un azó iz malamentar gian vür.
Bar khön vorgèlltz Gott in selnen bodaz auhaltn: bar gedenkhan di Redjon un in CDL bodaz hèrta helvan zo traga vür ünsarne prodjètte.
An lestn vorspar alln in sèlln boda håm gearn 'z gesinnga zo treta inn in Koro.
Dar Toalkamou von Zimbarn Hoachebene
Di sachandar boda ågian in Toalkamou soinz di sèlnen boda hatt vürgetrakk dar Komprensòrdjo. az pi di servitzi vor di laüt boda håm mengl, 'z gehaüsa publiko, di schualn un di mense. Vor di laüt boda håm mengl, izzta khent untarschribet a konventziong pinn Rikovero vo Folgrait zo traga 'z gièzza in di haüsar. Dar Toalkamou steat nå in kartn von sèlnen boda åvorsan an kontribut zo khoava, zo macha au un zo richta auz haüsar, darzua izzta na hilfe zo richta auz 'z haus vor di laüt boda håm mearar alz 65 djar.
Zo halta au di mindarhaitn, di Provintz vo Tria hattaz zuargètt zo lega au 'Z Türle afti Zung pittnan mentsch boda arbatet gezalt pinn kontribut vodar Provintz.
In vorgånnate långez habar untarschribet a konventziong pittn Kamou vo Lusérn zo traga inn 16 urn mearar in mentsch boda arbatet in di Bibliotèk zoa az mage arbatn azpiTürle afti Zung vor in Kamou un vor in Toalkamou.
Vor di djungen izzta khénnt nidargelekk an prodjett un arbatnda nå laüt vo alln in kamöundar.
Di drai Kamöundar håm vürgetrakk dar Provintz an programm vo sachandar zo tüana vor di hundart djar von Groaz Kriage az pi richtn auz di fört, di trintschèè, machan an naüng sito internet, musei un azó vür.
Vor di khindar vodar schual izzta khennt vürgetrakk dar prodjett Vennbaraz in Famildja: in alle drai di kamöundar habar a mentsch in di biblitèk boda helft in studentn von elementari un mèdie zo macha di kompite.
Di amministratziong in dise sbere zaitn, süacht zo traga vür daz peste allz daz sèll bodada iz mengl ena zo djukha vort gèlt uminicht.
---
Dar Toalkamou von Zimbarn Hoachebene
n° 4 Auzbèkhsln bazdada hatt auzgemacht dar Konsildjo von Kamou nr. 40 tt . 18.10.2008 boda no zuargitt nå in ex art. 104 vodar L.P. 5 setembre 1991, n. 22, un åndre, zo maga auzbetran in Dokumentationszentrum Lusérn. 28.01.2011
n° 6 ågenump bazma pensart ke ma geat z''zera in di drai djar von 2011-2013 un di kartn boda åstian. 25.03.2011
n° 7 ågenump bazda di pompiarn vo Lusérn pensarn zo giana 'z zera 'z djar 2011. 25.03.2011
n° 8 ågenump bazda håm gezert di pompiarn vo Lusérn 'z djar 2010 25.03.2011
n° 9 Auzgebekhslt in regolament boda zuartsteat in bazzar von acquedotto von Kamou vo Lusérn 25.03.2011
n° 10 bekhlung 2009 in "Piano Regolatore" von drai Kamöundar vo Folgrait, Lavrou un Lusérn– Art. 40, 41 e 42 c. 1, 3 L. P. 22/1991 e s. m.. Art. 33, 148 c.5, L.P. 1/2008 (Varianti al Piano Regolatore Generale). III ågenump verte. 25.03.2011
n° 12 Någeschauget un ågenump bazdada iz khent gezert 'z djar 10/06/2011
n° 13 Inngestèllt in Kamou 'z Türle afti Zung nå dar ledje 6 von 2008, art. 16. Ågenump 'z arbata pinn Toalkamou. 10/06/2011
n° 14 Ågenump in Regolament von khindargart. Augilekk in naüng servitzio "Khlummane Lustege Tritt". 10/06/2011
n° 15 Gebèkhslt in statut von Toalkamou. 10/06/2011
n° 22 Arbatn zo riva au in “Minimarket Lusérn”. Ågenump in earst prodjèkt von ark. Leopoldo Fogarotto vo Telve. 23/09/2011
n° 23 Gebèkhslt in Konsildjiar Rita Nicolussi Castellan. Ingesetzt alz Konsildjiar von Kamou vodar Katia Nicolussi Moz Chelle. 25/11/2011
n° 25 Di Djunta von Kamou hatt gezoaget bazdada iz khent gezert un bia 'z soinda drå di arbatn boda muchan soin gemacht. Gesek azpi 'z iz. 25/11/2011
n° 29 Ågenump in Regolament zo maga abenemmen auz pa beng. 25/11/2011
Venezia
As pe alle di lusernar pinne i o starch gehenk moin lånt, ma pitt dar zait hånne gelirnt zo leba vort bait åna zo insorira karza vil. I hebat nia gegloabet ke 's berat vürkhennt azo. I gedenkh no garecht da sel bota, in kolegio,bo de pin gest gezozt z’ ezza, ma i hon gehat in knopf in hals un di zeaharn in di oagn un pin net gest guat zo schlinta. Nidar nåmp miar izzeze gezozt a månn von ünzar lånt,bo da iz gest sem zo arbata. Diar kin,hattamar khött,varirztar zo soina vort gånz bait vo humman,ma i, ben i khim her von taütschlånt, balle pin ka Trigna varizme zo soina gerift ka haus. Vor mi, bartz nia soin azo, honne pensart. Haüt anveze in vil statn höareme da humman,ka Trigna odar at Firenze,ma mearar baz atz alle di åndarn saitn atVenezia. Da earst bota bo de pin gerivt in da sel stadt hånne gehat gånz bintsche djar,in air ista gest dar kolera,moi nona hatt rakomandart nicht zo ezza odar zo trinkha zoa net zo darkrånka,azo i un moi pruadar saibar gestånt an gånzan barmen tage von Ludjo åna zo precha vastn. Est mearare vert atz djar geade in da sel stadt, un haüt khennze garecht. In getto von djudn lugart von turistn ista na klummadar birt bo da mar git z’ezza vor bintsche solde,ezza kasher natürlich. Da lest bota,denna gezzt, pinne gestånt gezozt aus zalt in birt af na pänkle pit moin baibe,vo obar abe izzaz gevallt a röasle un von an vestarle obar üs izzeze gelat sehen an altz baible:“vor zboa djunge spusan „hatt’saz khött.... as pe biar. Ja, bidar’s ånca net gloabet in getto soinda alte laüt bo da ren ünzar zung. In ombrom un bia in an tage odar in åndar bartezaz kontarn. Est mearar bas nia, balde abe sitz von treno in di stazion vo S.Lucia pinne da humman.
In lest såntza von mertz ista kent offe getånt da naüge aufstellung af daz earst beltkriage augerichtet nidar in dokumentumzentrum. Di laüt soin gest azo vil ke da soinda niånca gestånt alle,di mearastn soin gest fremmege. Dar padru von haus is gest naturlich ünsar bürgermaister Luigi. Soinda zuar khent etllane vichtege laüt,daz earst vo alln dar president vo dar region trentino-sudtirol Franz phal. Dar burgermaister hat gegrüazt atz belesh un denna atz taütsch,dar hat gedenkt bia vichtig soinda dise sachandar vor das usar lånt,in bintsche djar soinda khent offe getånt vünf naüge birthaüsar,mearare laüt möng lem atz luzern un azo ünsar klumma lånt möge pensarn zo übarleba un zo soina herta na prukh bo da macht tchelle beleshe un taütsche. Kurator vo dar aufstellung iz dar profesor Lorenzo Baratter; dar hat gedenkt alle di selnen bo da håm gearbatet pit imen, vor earst di Marika Nicolussi un denna alle di selnen bo da håm geliget geplettra. A bort hattars genüzt zo gedenka in profesor Nino Forenza . Dar president vo dar region hat get zuar ke allz diza möge khemmen getånt grazie in burgermaister Luigi Nicolussi. Di segrtardja vo dar asociazion Italia-Austria hat geprenk di grüas von console von osteraich o. Bia sizta diza aufstellung iz karza lång zo khödazaz diza bota pit bintsche börtar,dar muchtze gian zo sega. Miar khintmar lai enzint di Graziella von Valentin i honnze getroft in an moment bo da niamat iz gest ;un pensarn hattzemar khöt ke in diza haus pinne gebortet. Ja liaba Graziella alz bekslt,in pessar odar in letzrar, i khönatars net khön, ke biar khemmen hèrta eltrar diza iz sichar.
<ITA>Segni</ITA>
Dar må hointa nacht iz kolmo,dar laüchteget da gånz stube un macht glenzegen az pi splittarn di khlumman schafar von an altn presepio pit kart vorgezzt übar in khast, pin satn di öbla varirn mövarnze alumma. I stea gezozt an moi tischle bo de schraibe un nütz khummaz åndarz liacht. 'S iz tiava nacht,alle moine laüt schlavan,allz iz azo stille ke i höar loavan in treno ben dar iz no züntrest in tal. Gånt azzta iz dar treno höare eppaz bo de nimmar mear hebate pensart no zo möga lüsnen, lebante bintsche bait vo dar stadt: dar visplar vo dar klage! Moine altn håmar gelirnt ke di klage visplt nia ummenicht,ma miar machtzemar khummana vort un alora laise, laise legeme zo züacha an baizan foldjo zo schraiba a naüga stordja. Züachante khintmar zo hentn a djornelele, 's iz na ''settimana enigmistica“pin kraützbörtar auzgevüllt von moi arm vatar. I hån net gebizzt zo habaz ditza djornelele un iz proprio stråmbat vennenz tortemitt dar baizan kart von komputer bo de hån gekhoaft gestarn vorgestan. Hatz furse eppaz zo tüana pin edelweiss bo da iz auzgevallt von alt libar haüt morgan? I bizzatz net. I stea bachant a baila, dar må lazztme net schlavan, di uhrn vorgian bachemme un bal’z iz palle takh höare epparummaz bo da tritzlt obar di altn vlekhan von pontesöl! Di maüs pensare... ma boaztz, di maüs ka herbest züachan daz barm in di haüsar von laüt. Åna zo pensara mearar geade zo legame nidar. Morgas pinne au gestånt pit no mearar schlaf alz di åndarn tang un allz in an stroach pinneme gevuntet pit dar nas da nidar. I hån intzampart in eppaz sbartzez gelazzt furse von pantetz tortemitt dar khuchl. Lai ben i hån getzüntet 's liacht hånne darkhennt baz ez iz gest zo machame valln. Di sbern perkhschua, bo da dar Hånz Piuma hat gehat gemacht vor moin vatar in di djar’50, zo giana zo schauvla schnea auz pa stradù,soin gest sem tortemitt un hånme auzgelacht. Fin vor bintsche uhrn soinza gestånt gehenk afte altn skin auz af on pontesöl,bia soinza kapitart sem. Moine laüt seguitarn z’schlava, i mach fenta vo nicht un trage bidar di perkhschua bo za soin gest. Bi dar’s ånka net gloabet azo iz gånt un azo hånnez geschribet.
S. Ånna
Di sveldja hat gemekket timpl, timpl, ma di nacht iz gest asò ruhe, asò stille izta gest dar balt, ke ’z hat varirt zo höarase klopfan durcht in gåntz perge. Dar alt kåntsch hat offe getånt di oang alz in an stroach un hat gelengart di hånt zo sperra abe in orolodjo vor dar hat gelaütet. Haüt iz gest dar tage vo S. Ånna, di kentsch håm gemucht au stian pellar alz di åndarn tagn, ombrom da håm gemucht beng di milch vo alln in khüa bo sa håm gehat zo perge. Vor dar hat auz gelånk di schinkh von dekhan, dar alt kåntsch iz gestånt gestånt vest zo lüsna di nacht un zo gedenkha biavl djardar ’z iz gest azzar iz khent zo perge pit soin vich, vürtzekh, odar mearar. Dar sel iz gest dar peste moment von tage. Dar kåntsch bo da hat gehoazzt az pi dar Papa bo da hat augehaltet Attila, hat gehöart, in tunkl, zuar khemmen,lemme, lemme, soine khüa. Disa iz da alt Marasca, bo da spitzart auvar von Gazo, von forte her, höartar khemmen di Nizza un nå schellante di Tempesta, (di Tempesta iz gest galt sidar drai djar, ma dar hatzan net geböllt bizzan zo gebase vort) vo Costalta abe di Pomposa,“fiola dela fiola della Olanda vecia e del toro Agenore“. Ja, ombrom dar mucht bizzan ke, vo aniagladar khua dar månn hat gedenkht muatar, vatar, nona un sinamai di bisnona un generatziongen hintar. Dar kåntsch hat gesauget auz von vestarle, di nacht iz gest no sbartz az pi dar ruaz, di bolknen håm gedekht op un zua in må, dar air iz gest vrisch un sichar afte zimmen von Portule izzta gest gevallt an roin schnea. Dar alt månn hat gemucht pükhan in khopf zo pasara di tür vo dar khühe, bidar ånka hat gehat mearar alz 70 djar izzar no gest garade az pi a nagl. Vo djung iz gest a schümmadar pua un mearar alz a diarn von lånt hebaten geböllt pualn. Ummana hattarse gehat gearn, ma denna iz gånt az pi ‘z iz gånt un er iz gestånt pit soin khüa un di diarn pit soin laüt. Ben dar guat geschmekh von kafè hat gevüllt di khesar, ummadar nå in åndar di kentsch soin khent zu tisch, vor lestn dar gaburo, pin oang no gespert vo schlaf. Dar alt katzador iz khennt vür ena zo mekka, ombrom di khesar iz gest eppaz soi o un izzeze gezotzt nåmp in vaür. Ja zöbrest in Portule hat’z gehat geschnibet un ’z gebill iz gestånt tcherm in tiaf von balt, ma di khüa soin sa gest in moto. Geabar alora, hatta geschaft dar alt kåntsch. Haüt iz 26 von ludjo, haüt iz S. Ånna, i schauge auz von vestar soinda nemear moine pergn, dar Leone izzta nemear un niånka soine khüa.
Russia
An tritt nå in åndar, an tritt drin in åndar,åna zo heva in khopf, åna zo gedenkha nicht, åna zo gedenkha niamat. Åna khumman mear hummar, lai pitt ploazan schlaf, an groazan sbern schlaf, azo sber zo lazzaze valln affon schnea un nemear austian. Schnea gevrort, getrak von bint sin drin in di mudånde. An tritt drin in åndar, an tritt drau af on åndar, åna zo reda, åna zo peta, åna mear zeaharn zo gaüla(di zeaharn beratn gevrort). Moine tschelln soin gevallt, ummadar nå in åndar, ummadar nåmp in åndar, ummadar drau af on åndar, åna mear zo gezegada, åna khummana boricht, åna in an pfaff, åna niånca zo barnazan, sin azze pin gestånt alumma in a lånt bo de net hån gekhennt un bo de nia hån gehat gait zo khenna. Nicht mearar gedenkhe von russie, auz baz dar guat belese (i hån getrak da taüch rüst) doktur bo da mar hat hi gehakt zboa vingar vo dar rechtn hånt un denna drai vo dar tchenken. Ben i hån gegloabet zoina gepezzart hånzamar gehakt alle di zearn von recht vuaz. Est in satn vo dar stube antånto azzta auzzalt glentzeget di sunn von Ludjo di zeaharn netzan di oang von alt månn un valln ummana af di bota af on baiz part. Seng gaüln an altn månn, vor a khin iz eppaz bo’z nia mage vorgezzan...I hånz nia vorgezzt! Dar pua hat gelüsant stille åna zo khöda na bort un an lestn hattar darlesst in registrator:“vorgel’z Gott såntolo“hattar khöt. ''I vostar no an khlumman piatzer fiotzo: laz an nastro in khin o, in an tage mögatzen håm gearn.''Haüt da sel khin hat quase sovl djar az pi dar alt månn un in an liachtegen khaltn tage in anfång von bintar izzeze gedenkt zo haba züntrest in an khast da sel alt ''bobina''. Vennen an aparat bo da iz guat zo lazzamar höarn in sel nastro iz net gest destar, an lestn hånnezen dartånt un hoint da aft moin khlumma tisch bo de schraibe möge no höarn di röakn börtar von...
S’khin vo gestarn bo da hat gelüsant åna zo vorstiana iz dar månn vo haüt bo da lüsant süachante zo slinta in knopf bo dar hat in hals.
Peatarle
In da sèll zait daz khlumma Peatarle hat gekhennt an uantzega zung, di zung bo da hatt geredet soi muatar un soi nona un di nona vo soinar nona. Sidar tausankh djar in khlumma lånt zöbrest in perge alle di laüt håm geredet lai azo: az pi biar, ne mearar ne mindar. Dar lånngez da sèll djar hattzan nèt geböllt bizzan zo khemma un da S.Marco izta no gest an metro schnea, ma az pi hèrta dar hailege iz khent pitt 25 månnen zo schauvla un in biane tage iz gest eapar un soinda gespitzart di baizan röasla von bipparn, denna ‘z gras iz gekreschart az pi herta. Azo in ta’ von s’Antone dar vatar hat gezozt ‘z khin af on rukkn vo dar khua zo giana zo perge. ‘Z Peatarle hat geloft az pi a füregez nidar un au pa kampigl az pi di khelbar in earst tage bo sa seng di sunn. Dar vatar hat geschüttlt in kopf, az vallt hattar pensart, prechtzeze tortemit. Bia ’z iz vür khent, haüt boazt’z niamat mear.’Z Peatarle izzeze gevuntet in“ospedalin“(da earst baiz khommar von soi lem) pin gips vo züntrest in recht schink sin at’z halbe in laip un nidar pan tchenk schink sin kan knia, pin an loch zo möga vetzan un schaizan. Pin hentle daz arm khin hat gezüart zo kratzaze untar in gips un kratz haüt, kratz morng izzeze offe getånt a gåntza piaga. Di muatar in an abas hat gevuntet soi khin pit poan in hent gepuntet nidar in pet. Liabez moi khörnle feffar, ombrom volgesto net balzadar khön net zo kratzade. Ma mòma i vorstea nicht von sèll bozamar khön da ren alle az pi di fremmegen. Sidar in sel tage ‘z Peatarle izzeze nemear gekratzt un hat auz gehaltet in beàta ena in ar zeahar. Lai ben ’z iz gest proprio stüfo hattz gemekket di ermla sovl bi s’beratn gest vetrech un iz geflattart pin engela in soi hümbl.
Haüt in khlumma lånt au af on hoach perge di khindar lirnen no herta an uanzega zung, ma nèt da sèll von altn, da belese... un denna lirnenza inglese. Pezzar azo! Ma boazt nia azza hebatn zo giana aft an ospedal…
Ospedel
Dar khlumma tisch bode schraibe iz lai an schümman enentruam zo gedenkhanen hoint, untar in baiz liacht boda darplintet vodar khåmmar von an ospedal. I böllat alz ummaz vennen di börtar zo kontara von mennle von balt, odar vonar tånn garade az pi a nagl, odar no von sèll abas , untar di boinichtn, bo bar az soin gevuntet lai in a viare, vünve zo kontara stordje in an museo bo da vor üs (lai vor üs) izzeze gemacht a huamat. Di oang von sèlln laüt, boda a tiabas a bòta soin audarhozzt, odar laise håm gelacht, haltetmar barm’s hertz hointa nacht. Vorgell’z Gott. Diza lång nacht schauget in pa vestar un bill nimmar mear auhöarn, di machtmar di vort. I mögat kontarn moi lem zelante alle di nècht, azpi diza, vorgånnt in pa ospedelar, ma’s berat kartza traure. Balma sait khindar dar zua di nacht in dize baize khåmmarn iz no mearar lång, tunkhl un traure. Vor da sèll, an abas, balda alle di liachtar soin khent darlesst, pinne augestånt von pett un.... Morgas dar gåntz ospedal iz gest allar durchanåndar, infermiarn, doktür, alle ummar disperart zo süacha da sèll khinn bodase iz vorlort un boda niamat iz gest guat zo maga khön bo’s iz gånt zo geriva. Sin azzta alz in an stroach an altez baibe hatt takart zo schraiga:“zboa khöpf, z soinda zboa khöpf“. Di infermiarn darschrakt soin zuargeloft åna zo vorstiana. In pett nåmp in vestar, in di khåmmar von baibar, zboa engela håm geschlaft bratzart, in an hümbl boda lai se soin gest guat zo sega. Di nacht darnå pinne bidar gånt z’schlava in pett von moi khlumma tschell. Di infermiarn hånmar zuar gestritet, ma dar primario hat gemacht sbaing alle:“hoint di krånkhan untar di zbuantzek djar schlavan in di khåmmar 17“. Vor da earst un sichar da lest bòta in an ospedal izzta gest a khåmmar gemisst, månnen un baibar. Dar doktur iz gest dar alt Peterlana un in ünzar khåmmar hattar durchgemacht ettlane nècht spilante in kartn. Moi tschellele vo alora hatt gehoazzt Giovanna Moser kissà bo s’ iz gånt zo geriva. I gedenkhez no herta.
Nacht
‘Z hatt bidar ågeheft zo renga, sbere trupfan valln af di kuppn von tach un lazzanme nèt schlavan, azo steade au von pett un pinn sber rokh gedjukt übar di aksln geade zo sitzame aft ‘z stüale von pontesöl. Di nacht schauget auz sbartz az pi dar ars von taüvl. In di tümblar von bettar lüsne börtar vo åndre lem un vo åndre zaitn. Ditza haus steat au sidar 800 djar,’z iz gest stall un kalonega, ’z håmda drinngelebet khüa un faffan un in XVI sekolo, a hexe. I bart nåsüachan un in an tage böllate schraim diza stordja o. Hointa nacht schauge au zuar moin(ünzarn) pergn, ma a tiavar nebl mudeltze inn, az pi in ar bollana baiza dekh. Oh dar nebl...nicht az pi dar nebl, hattmar gemacht di vort in di lånngen tage vorgånnt au pa sbent. In nebl hattma gemök treffan, ena zo barnazan, alla darsort un mearar o: a kåntch pit dar sbartzan mantelina bo da hat varirt a taüvl, a sbemmaren gehukht untar in an tchump zo vetza, dar zedrù bo da hat geflattart ledrò von an lerch in åndar, di khlumman mennla von balt bo den nå soin geloft, un Gottarhear bill net...in sanbinelo... An abas dar nebl iz gest azo tiaf in di earde, ke i hån getribit a logo zboa kapardjöln in platz von khelbar, di armen vichela soin gånt au “al posto“ un soinze gelek pacifike zo vrezza in mangime. Sichar dar nebl ka üs bart nia soin az pi nidar “nella bassa“, sem kontarnza ke dar iz azo sber ke azzmada postart di bicicletta steatze gadreau. I hån gespert di oang, furse hånne geschlaft, un lai est khimmeda drau ke ’z renk nemear di nacht iz bidar stille, dar må hat geprocht di bolknen un soinda au gestånt di stern, di zimmen von Hörndle soin bidar baiz. I höar movarn:“ spusa ’z tüatmar ånt zo habade darbekt“. Niamat rispundart, ’z iz net moi baibe, lai eppaz az pi a plasar von bint...“azo izzar gest dar må... ben i hån getzoget in hals in sbartz“. Monsù saitarz iar ? Allz iz ruhe, a fluttarmaus pasartmar nåmp. Mah, pezzar lazzan vorliarn un gian z’schlava, morgn muche machan in naüge artikl vor in djornal, magare scrhaibe von lestn eletzion. Odar nèt ?
Stordje schual maistre
Haüt höare sbern in baiz foldjo postart aft moin khlumma tisch, da khön ke ‘z iz eppaz boda vürkhinnt ettlane vert bem da sraibet. Miar sin haüt izzamr nia vürkhennt. Vor mi di börtar soin hèrta gest baize bolkhnen in plabe hümbl von summar, ia, di sèlnen boda di khindar (ma nètt lai se) nützan z’spila, zo darkhennada drinn alla darsòrt. Vor mi di börtar soin hèrta gest vrischa luft dopo in an barmegen tage, boma nètt hatt gebizzt bo zo inkiana dar hitz, di börtar soin gest di sèlln pèll snea boda furse håm getånt bea o, ma da håm gemacht lachan sin zo valla danidar. Haüt höare di börtar azpi sånt bodamar slipft auz von hent, ‘z varirtmar ke da bölln muanen nicht, i hettat asó vil z’sraiba ma ‘z varirtmar nemear z’soina guat. Però i billme nètt auhaltn un azpe hèrta heve å allz ummaz.
Vor earst a schümma sachan... un a schaülaz. Di 33 månnen bograbet lente in di miniara vo S.Jose durch in Cile soin auvarkhennt gitzoget alle lente, ma di miniara iz khennt gespèrrt un 260 minatör soin gestånt ena arbat, azpe hèrta soinz di ermarstn boda da drauzaln daz mearaste. Da gåntz bèlt hatt geredet vo ditza, eppaz mindar da in Beleschlånt ombromm in di gelaichegen tagn di djörnel un di televisiongen håm gehatt zo sraiba un zo khöda übar a schaüla, traurega stordja, da sèll von diarndle getöatet von zio; vo dassèll anvetze i, billzan nètt ren, bar hånnara gehöart kartza vil. I böllat no ren vo schual, azze pinn guat. I hån gevuntet an schümman artikl vo Paolo Rumiz, boda åheft asó: “Aniaglana khlummana schual boda auspèrrt, iz a klokk boda auzlaütet an toat, un boda khütt alln ke ‘z izta khennt di zait zo nemma au soine stratzan un zo giana vort vor hèrta”. Traure, ma bar. Asó izzmar khennt in sint a mentsch bode hån bokhennt disan summar. Da alt maistra hoazzt Elsa, un azpi alle di altn maistre von lentar von pèrgn hattzara gesek un gehöart ploaze, ma di hatt nia augehöart z’soina “Di Maistra Elsa”. Haür kompirtze 92 djar ma di schaugetme å garade in di oangn, sin azzez pinn i zo schauga danidar vor earst, alora khüttzemar: “Boastoz bazta auznimmp di khindar von pergn, vo alln in åndarn? Di sèlln von pergn soin guat zo valla danidar un zo rodla affon asfalto, ring azpe skirèttla, un tümmanen nicht, di sèlnen von stattn, alle di vert bosa valln prechanen abe eppareppaz, da leng njånka vür di hent balsa valln, da nützan lai di vingar vor di videogiochi, di sèlnn von pèrgn gian humman mist nazz von snea, ena zo vånga njånka a gevrüst in di statt darkhrånkhanza schaugante auz pa vestar; da soin kartza voll sachandar boda nicht servirn. Sinn azzpar håm gehatt ünsar schual pinne gånt a tiabas a botta zo kontaranen bazzda håm augetånt soine vetar, in ta’ vo haüt di khindar khenneme nemear”. I sige a tunkhla bolkhnen in di oang von mentsch, un dena ena azzemarz impait khüttz: “Ma eråndre au dom hattze boll aür schual odar?”. I pinn nètt guat zo khöda nò, un alora vinne auvar ke ia... furse... in an tage...bartbarse bidar håm. Di maistra Elsa schaugetme å prüste: “Schaubollau”, ‘Z iz soi lest bort vor baraz grüazan.
Di Viola kontart
“Cercare e saper riconoscere chi e cosa, in mezzo all’inferno, non è inferno, e farlo durare, e dargli spazio” da “Le città invisibili” Italo Calvino
Vortzaigetmar, ma vor a bótta bille nϋtzan disan platz aft’n foldjo zo reda von an schaϋlan beata, pittnan stördjele, ombromm von beata muchtmase nètt schemen, un neånka vörtn. Ma mucht lirnen lem tage vor tage un nemmen auz daz schϋmma zo gidenkha vor hèrta.
‘Z iz a schϋmmadar tage, haϋt. I pinn auzdarbekht palle, a glòstar sunn spilt pitt a presle stoap, sèmm nåmp in vestar. Biavl stoap ‘z izta, in ditza haus, ma hatt nia verte zo saϋbra. ‘Z iz pezzar azze lai au-stea, azze nó stea da zo pèrtza inn pett, haüt tϋade nicht.
‘Z iz fevraro, gloabe. Dise djar in disa zait, saitma gånt zo tritzla snea pinn snearöaf, zo macha in bege vor in slit. Dena hattma zuargiprenk ‘z höbe, odar ‘z holtz. Åndre zaitn, est hånne khummane mear khϋa… odar nètt? Mah, i bart soin mϋade, ma ‘z valltmar auz, a tiabas a bòtta, zo vorgèzza di sachandar.
Un est, schauge da, bellane hént i hånn. Di haut iz alla buruntscht, ‘z parirn hent vonar altn. Di salm varlern nicht, i sugitar, ma da iz hèrta birsrar. Schauge liaba, baz khϋsto du, mage håm sollane hent vonar altn? “Ma ia, nóna, baz bildo du, khemmen djüngar?” Ah, da vorstian nicht, da tretzanme, dise khindar. Moi månn iz bachant sa vonar a baila, dar hatt gizϋntet ‘z vaϋr, un est hattar ϋbar in kafè.
Ma dar sell alt boda tritzlt ummi ‘z haus her, ber bartz soin? I gisida nètt garècht, daz earst bode bart tϋmman, balde gea in di statt, iz khoavamar a par naϋge glesar. Vo baitom khenne nemear niamat, un di laϋt, baldese åschauge, ena zo vorstiana ber sa soin, darstian. Da munen ke i billse nètt grϋasan, anvetze gisigeda nètt. Est geade na proat, dena darbekhe di khindar, da muchan gian ka schual.
Dei sauge, ‘z valltmar no inn zo bölla schikhan di khindar ka schual. Anvetze soinsa sa groaz. Sisto, i vorliarme vort. I pinn mϋade. Ombromm est di diarn, joiso, ‘z khinntmar nètt dar nåm… ombromm hoketze? Dar gas iz offe ena zo prenna. ‘Z geata parardja ‘z haus. No no, i hånnen nètt offen gilazzt i. I pinn sichar, az pi de da pinn. Ma darlessen, nètt? Da straitnmar hèrta zuar. Da haltnme vor a djòkk. “Ma no, nóna, ma du muchst pensarn baz do dar san tϋast”. Ma ia, hèrta schult i. I pinn gibónt. Ma moi månn, bo bartar soin gånt zo giriva? Ombromm izzar nètt da? Dar nóno schϋrt inn, biz ånka iz barm. Dar iz zorne er ó. Dar munt ‘z soinz er, moi månn. Ah, balda di laϋt khemmen alt, khindarnsa.
Ekko, est izze bidar da, di diarn. Azzta almeno da berat eparummaz dar moinen, mögate eppaz ren. I khimm stokhat, hèrta da n’alumma. I hånse gihöart ren, di diarn un in alt, in sèmm dèllant. Da khön ke eparummaz mucht gian kan doktur, furse rensa vo miar. Ia, i hån boll bea in di schink, ma kan doktur geade no alumma. Ah ditza gisaϋsa in pa khopf, ‘z lekkme in konfusion.
‘Z iz bidar bintar, ‘z iz bidar fevraro, di sunn bèrmt, haϋt. Dise djar beratma gånt pin schnearoaf zo pakka benge vor in slit. In söllane tang, khintzmar hèrta in sint. Un di khϋa, biavl i pinn gånt nidar un au von pèrge, pinn vich. Un est, kesà ber ‘z steaten nå. Bartnsa håm gimolcht, haϋt?
I pinn da, vorò in doktur. Dar bill bizzan bia i hoazme, bode stea, bia i höarme. Baz bartaren impaitn azzen khüde, dar arm månn. I böllaten boll rispundarn ma i vinn nètt di börtar. Bi malamentar ‘z iz, balma sait in di fremmegen. Ma ‘z izta da ‘z baibe, bartschenk ke iz boazzt boll baz zo khöda.
Ia, ia, doktur, rede pitt irn, si boazzt allz vo miar. “Ber iz?”, vorstamar dar doktur. Bartar’z nètt seng, ke di gilaichtmar? ‘Z iz moi muatar, odar nètt? Ioiso bisame åschaung. Baz hånne khött?
“Purtroppo è come temevo” khϋttar dar doktur, un schϋttlt in khopf.
“Bar bartn vϋrgian pitnåndar, tage vor tage, vörte nicht, bar stian panåndar un dar Alzheimer bartaz nètt vortrang, måmma”, khϋtz ‘z baibe, un drukktmar starch di hånt.
Ber bart’z soin disar Alzhei, alz… dar sell sèmm. Az sai ber ‘z bill, i pinn kontent, ombromm ‘z iz bidar fevraro un dar bintar, est, macht nemear di vórt.
--- PANNELLI MOSTRA CENTRO ---
<ITA>PANNELLO 1</ITA>
A månn, alumma, khrånkh, bait vo alln un vo allz, gesotzt atz pett vo soinar khåmmar in khrånkhaus: sraibet ena nia auzohöara, gepükht pinn khopf, pittnan timpl liacht vonar lantèrn.
“I pinn drå zo macha verte an libar atz kriage”, machtar bizzan in di sèlln tang, soin peste tschell Carlo Rosselli: “I gloabe nètt zo vorkhoavanar vil”, sraibetaren.
Dar månn hoazzt Emilio Lussu, un iz gebortet atz 4 von ditzembre von djar 1890 at Armungia in Sardenja. Dar iz studjart, ’z djar 1915 izzarse laureart alz avokatt, un in di gelaichegen månat izzar gånt in kriage. Ombromm, hettansen gevorst vil djardar darnå, “Ombromm i hånda gegloabet” bartar rispundarn.’Z kriage però bèkhslten, in kriage vorsteatar daz sèll bodar nonet hatt gehatt vorstånt: in kriage stèrbetma un töatetma ummenicht! Ditza iz daz bar. Ma alz ummaz ziagetarse nia hintar, dar iz hèrta vorånavür pitt soin soldan un vor soine soldan.
Asó, gedenkhante, in kurhaus vo Davos, khinta gesribet dar bichtegarste libar aft daz earst bèltkriage: “A djar afte hoachebene”. Dar libar kontart allz daz letz von an kriage, di soldan trunkhat, voll laüs, boda gloam in nicht, un di sèlln boda schaffan boda nicht vorstian, ia, propio a schaüla sachan, ’z kriage gesek von kapitå Emilio Lussu. Dar libar khinnt gedrukht da earst bòtta a Parigi ’z djar 1938 ma in Beleschlånt di fascistn bandirnen, un bart mang khemmen gedrukht lai ’z djar 1945.
<ITA>PANNELLO 2</ITA>
Attilio Deffenu, untartenente vo dar “Brigata Sassari”, sraibet asó ’z djar 1918: “ A soldado sardanjöll bart nia soin gelaich azpi alle di åndarn soldan von Bleschlånt, a sardanjöll mearar baz allz halteta zo machase hèrta seng schümma, z’ zoaga ke dar iz guat zo tümmana garècht soi arbat, ke dar vörtetze vo nicht, un ubarhaup ke dar halteta soin atz onor. A sardanjöll baldarse mèkket vor eppaz, saiz bazzez bill, höart in dovér zo tümmana mearar no baz daz peste bodar iz guat.”
Di Sardenja iz an insl raich pitt stòrdja, boda åheft 1500 djar vor GottarHearn, pinn nurage, ma ’z iz an arma earde, un arm soinda gest soine laüt, un sber ’z lem. Gebont vo khinndar au zo stiana auz in di bèttadarn bintar un summar zo hüata ’z virch, gebont z’slava bintsche, un lai offe pinn an oage azta niamat zuar gea zo macha schade, gebont zo halta ’n auz in hummar un in durst vor ettlane tage, bahemme zo mövrase, pa tage azpi pa dar nacht, ena zo macha rumor: di sardanjölln soinz gest di pestn laüt zo lirna abe zo macha ’z kriage.
<ITA>PANNELLO 3</ITA>
“I hån vil zo gedenkha, sovl bide hettat gelebet tausankh djar”. Pitt disan börtar vo Charles Baudelaire, Emilio Lussu heft å zo kontara soi stòrdja vo kriage, afte hoachebene. Da gröazarste vort vor bem ’z vinntze in a kriage iz, az nemear auhöar, az gea vür vor hèrta, azma nemear mage khearn bidrumm da humman in patze, un disa iz gest da groaz vort vo Lussu o.
Durch di börtar von libar un in armen sachandar von soldan: èlmi un sklöpp, rüstn, ma ainfach lai durcht a presa tabakk o, böllapar machan vorstian baz ’z iz gest ’z kriage, aft ünsarne pèrgn, baz ’z hatt geböllt muanen tausankhtar un tausankhtar djunge laüt geteöatet ena vèrt.
Baz khödataraz haüt Emilio Lussu? Tüat azta di sèlln trauregen zaitn håm nimmar mear zo kheara bidrumm, tüat azta di laüt vo dar gåntzan bèlt mang lem åna kriagar. Un no khödatar: “ azta daz sèll bobar biar håm gelebet machaz übarleng ke ’z mage vürkhemmen no, hüatet alle tage az nètt sai asó, schauget zo halta vort di kriagar”.