Istituto Cimbro Kulturinstitut Lusérn - Aprile I°

BER VÖRTETZE VON PÖAS BOLF?

Oliaba mai nona, betta groazez maul dar hatt!” Alz khinn, gerift att disan toal von stördjele, hånne hèrta lugàrt in khopf untar in laila von pett, machante fenta zo vörtame zoa zo macha kontént moin tatta, umbrómm dar hattz kontàrt asó schümma. I pin gest ummaz von sèlln khindarn boda gloam lai in sèll bosa seng pitt soin oang. I, an bolf, in moin khurtzan lem, hånnen nia gehatt gesek, asó hånne gemunt azzar sai eppaz azpi dar ork odar dar basilìsko, inventàrt von groazan zoa zo macha di vort in khindarn. Djardar spetar, moine altn håmme gevüart z'sega in zoo von Alpm ka Inns-prukk, un sèmm hånnese gesek dal-bònn, vor da earst bòtta: di bölf. Ma di sèlln, mearar baz machan di vort, håmsa getånt ånt, sèmm inngespèrrt inan zou azpi hunt. In da sèll zait, zoa z’sega an bolf in ünsarn bel-darn, hattma gemöcht soin trun-khant, azpi dar sèll maséttnar von an åndarz gekhennatz stördjele. Defàtti di bölf in di Alpm soin gest auzgestorbet daz spetarste sidar di djardar ’70 von vorgånnatn djar-hundart. Est però di bölf soin gekheart aft ünsarne pèrng. Sa sidar ettlane djar boaztma vonan khnopf bölf boda lebet afti pèrng vo dar Lessinia. Di bölf soin guate loavar boda khånen gian vor tang åna zo vrèzza un åna zo darmüadase. Vor se, vo dar Lessinia fin da auvar ka üs iz lai a khurtzar bege. Vor a djar hattmase abegenump pittnar fototrappl in di beldar untar in Veréna, un vor an månat hattmarar gesek zboa afti saitn vo Kamporùf gian nå in bege zuar Vesan. Az dise zboa soin mastscho un femena, in summar magatnda rivan a par bölfla darzuar un palle magapar håm a gåntza famìldja bölf aft ünsar hoachebene o. Åndarst baz di perdar, boda vrèzzan alla dar sòrt, di bölf soin lai vlaischvrèzzar. None un diarndla però håm nicht zo vörtase: dar bolf vriz-ztze lai in di stördjela vor khindar. ’Z iz defàtti a timmegez vich bodase vörtet von mentsch un inkéat lai bal-darz sik. Ma di schavar un baké vörtnse vor soine öm un goazan. In di lestn sim djar, sidar dar bolf iz gekheart in ünsar redjóng, soinda khent gevrèzzt umme di 70 vichar. Di redjóng zalt in baké in vèrt von anìaglaz vich boda khint gepòkht von an bolf odar per, ma lai azta iz khent getånt allz baz da hatt z’soina zo schütza ’z schaf. In di Sbaitz, bodada lem vil mearar bölf baz da ka üs, di baké sa sidar djardar stèlln å schavar zo hüata di vichar, azpi ma hatt usitàrt dise djar, un zoünen inn di etzan zoa zo schützase. Ma in di Sbaitz di öm un goazan etzan daz meararste in tal, da ka üs anvétze giansa au fin afti krötz, un sèmm luanen au zoü iz malaméntar. Di birtn o vörtnse ke di fremmegen magatn neméar khem-men aft ünsarne pèrng peng in bölf. Vor daz sèll di katzadör böllatn soin frai abezoschiaza di bölf, ma ditza in Beleschlånt, azpi in da gåntz Euròpa, iz streng vietàrt. In hornung in di Konferéntz Stat-Redjóngen ka Ruam izta khent diskùtart a naügar piåno vor di bölf, boda prevédart in zèrte kase abezoschiaza di bölf, azza khem-men z’soina kartza vil, ma disar piåno iz sa khent vorschóbet zboa vert umbrómm di feroine von natùrschützar håm gètt kontro. Sa haltn au ke di bölf soin bichte vor di natùr, umbrómm sa vrèzzan ’z gebillt boda åndarst schedeget in balt, az khint z'soina kartza vil. Di katzadör anvétze khön ke ampò di bölf boda lem da ka üs soin bastàrde, halbe bolf halbe hunt, un vor daz sèll beratz nèt schade abeschiazanse. In Ulten-tal/val d'Ultimo vor biane tang izta khent gevrèzzt an öbe un an earstn hattma gètt di schult in bolf. Ma di analisi von gespòbla håm gezoaget ke ’z iz nèt gest dar bolf, ma a hunt, furse ummandar von sèlln boda zèr-te laüt djukhan auz von auto nå in bege balsa gian atz mer. Azpi ma sek, soinda khummane znichte vichar, solo znichte laüt. An lestn bartaz stian nicht åndarst baz gebénenaz zo toala dise pèrng pinn bölf, azpida håm getånt ünsarne altn vor tausankh djar. In di natùr izta platz vor allz bazda lebet, nèt lai vor daz sèll boden gevàllt in mentsch.
 

Paolo Pergher

’Z TRAKK GLÜKK MA NÈTT HÈRTA HATTMAZ GEARN

Chi ama gli animali, di solito ama anche l’ambiente, chi possiede un cane, non può non amare il luogo in cui vive. Per questo pensiamo che basterebbe solo un po’ di attenzione e un piccolo gesto, per ottenere un grande risultato del quale potremo beneficiare tutti: raccogliere le feci del proprio cane, metterle in un sacchetto e gettarle nei cassonetti dei rifiuti non differenziabili.

Alle haltpar gearn di hunt, di khlum-man un di groazan, pinn khurtz har, odar pittn lång, pittn burìtschlate odar pittn schlècht, di ratza odar bastàrdi. Un di hunt o haltn gearn di laüt, da soin guat un spiln pitt ün-sarn khindar, darzua iz dèstar argebénense zoa azza helvan in månn balda eppaz auzvallt, pensàrbar lai afte hunt boda süachan di laüt untar in snea odar untar di låmmarn dòpo an teremòt. Nètt hèrta però iz dèstar argebénen soine padrü zo halta saubar bosa lem. Gian ummar pa beng un muchan schaung boma lekk di vüaz, invétze baz z’schauga ummanåndar daz ün-sar schümma lånt, iz nètt eppaz boma tüat gearn, ne biar lusérnar, ne di fremmegen boda zuarkhemmen z’sega ’z lånt. Pittn schümma bèttar un pittn lengarn tang, iz iantrar azma ummargea a spasso, asó azpe ’z iz iantrar azta di khindar stian in parkplatz balsa khearn bodrùmm vo schual. Vor ditza iz bichte azta di beng un di spilplètz, stian saubar. Ettlane vert anvétze muchtma um-margian pittn oang danìdar zoa nètt zo treta afte drèkh von hunt. An ordinåntza von pürgarmaistar von 2013, bill azta di padrü von hunt, lesan au bazza lazzan auz pa beng un azzaz djukhan, drinn in a sèkhle, in bidù von geventzra. Ma haltn saubar ’z lånt boma lebet, möchatz soin eppaz boda tüat anìaglaz mentsch, ena azzen khemm geschafft. Vil vert, balde sige nidar pa moin bege, di drèkk von hunt, pensàre ke i mögat vorsan, in sèllnen boda lazzan schaizan soi vich, bisa beratn asó kontént azzen lazzat moi geventzra vorò soin haus, odar bazza khödatn azta di khindar gianatn z’spila pittn balù in soine gert. Di beng soin vo alle, un haltn saubar billz soin gemunt haltn gearn ’z lånt boma lebet. Ja, ombrómm i gloabe ke, azpe miar gevallatzmar nètt ummargian pan buschìzzatn beng, muchtzen njånka gevalln in se. Un alóra, a pitt, baldar geat ummar pittn hunt, nemmpaz nå a sèkhle un a paléttle, un nemmp au bazda hintarlazzt ’z vich. Berda iz saubar, iz saubar hèrta, auz pa beng o.
 

Ang

“BAZ IZTA GESTÅNT”

Balda apparùmmaz vorstmar z’sega bazta iz no gestånt vo dar zimbrische bèlt in tal ka üs, khüde hèrta: “Pitt bettane oang bildo seng?” ’Z iz azpe zo giana na sbemm, berdase nèt sit un kheart bodrùmm ler pittar zumma, åndre geatzen pezzar un vennenar zboa odar drai, genumma zo khocha an ris, un ber ’z khenta gerècht in balt lestar au ploaze. Berdase vinnt zo pasara vo Pedemonte (nidar pa Drosch), bart khearn bodrùmm ler pittar zumma, umbrómm ’z izta njånka a büro eppaz zo maga vorsan. Ma, ber ’z khenta gerècht disa earde bart lai auznemmen di fratzióngen boda ståmmen abe vo alte zimbrische höf, boda no håm di zimbrische toponimi; alle di staigela pitt lastrù, plattn pitt khnott machanaz khearn bodrùmm in di sèlln zaitn von zimbarn kolonizatör. ’Z iz nèt vil, ma asó iz gånt, balda niamat von hoachan no her von altn zaitn, hatt nia gestützt un draugeschauget afti zimbrische kultùr, seånka azza håm nia tentàrt zo tüanaz azpe atz Folgràit, atz Lavròu, odar afti Hoachebene von Simm Kamoündar, almånko sèmm iz a senjàl vor di turìstn. Asó sidar ettlane djar dise alte traditzióngen, khent her no vor in kristianèsimo, soin gånt vorlórt in alle di fratzióngen; azpe vorprennen in martzo, zo grüaza in bintar un zo vaira in långez boda åheft: an uantzega tratza ventmase affon khnott gehoast dar khnott von martzo sèmm alle Carote, bosa håm ågezüntet a groazez ’z vaür. Anvétze nohèrta Vòra febràro vorprennensen a San Piaro, Forme, Cerati, Pedescala un Forni betarnidar pa Tal. Vorlórt soinda gånt di protschessiùng un di rogatzióngen, ’z izta gestånt da sèll von singarstèrn vo Boinichtn. Furse untar in stoap vodar zait, un bait von djornél, un vodar televisióng, eppaz barta no soin zo khémma abegedekht, vor ’z geat vor hèrta vorlórt pittn üsarn altn benn sa züanen. Von haus un vodar sber arbat von balt un von èkhar soinda lai gestånt nem azpe: snol, stua, zìesz, kunf, spal, tasson, zechele boda apparùmmaz ziaget no auz. Di übarnem gètt in famìldje: Bìghele, Bozzar, Ciociar, Potech, Slanzi, un vil åndre boda no hèrta di non kontàrn in khindar sidar djeneratzióngen; ploaze stördjela azpe ma vennt geschribet in libar “I racconti del Bacher” vo Lusérn. Benn, ma nominàrt di statt vo Tria un nèt åndre, khöttma (ma geat in ka Tria), un nèt (au ka Tria), muanante, seånka az nèt parìr bar, ke sèmm in aran bòtta iz gest dar zentrum vo all in mistìarn von laüt. Ditza gekhöda nützansaz in Bayern benn von vèlt giansa zuar dar statt, da nåmp venntmaz alùmma atz Lusérn (in ka Tria) un au in Fèrsental (anìn). A Pedemonte (Vuazpèrge) håmsa augehöart zo reda da zimbrische zung in djarhundart XVIIII un XIX, bensase håm getrofft pitt åndre laüt vo lentar umenùm. Un spetar allz izzese vorlórt in di zait benda azpe in åndre pöst von Trentino allz hatt ågevånk di varm von natzionalìstn. Pittn laüt vo Lusérn, asó nåmp, soinsa hèrta gest tschelle, toalvert izta gest zo khöda pittn sèlln von hof von Scalzeri/Skalzer-Hof peng in konfì abe pa pèrge. Vor zbuantzekh djar izta vürkhennt eppaz schümmaz zo vennase alle panåndar in nåm vodar patze: a bòtta atz djar di sèlln vo Pedemonte un vo Lusérn soinse bokhénnt atn Lerch-Hovl/Ara de la Ieia, un sèmm izta khénnt khött a hailega miss atz Pöndle von Matìale zo höarase tschelle anåndar. Zboa lentar gepuntet fra se in nåm vo Gesù Kristo benda di frarn von Hailege vo Nonantola zo traga in vandjèlo, soin gerift in Brancafóra no vor tausankhar djar. Eppaz schümmaz boma mage furse bidar machan. (von ünsar tschell Alberto Baldessari)
 

A.G.